The Project Gutenberg EBook of De Ellendigen (Deel 5 van 5), by Victor Hugo

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: De Ellendigen (Deel 5 van 5)

Author: Victor Hugo

Release Date: November 28, 2011 [EBook #38163]

Language: Dutch

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK DE ELLENDIGEN (DEEL 5 VAN 5) ***




Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project
Gutenberg.








                             DE ELLENDIGEN

                            Naar het Fransch
                                  Van
                              VICTOR HUGO.

                            Opnieuw bewerkt.

                              Vijfde deel.



                          Arnhem en Nijmegen,
                         Gebrs. E. & M. Cohen.







BOEK I.

DE OORLOG TUSSCHEN VIER MUREN.


EERSTE HOOFDSTUK.

DE CHARYBDIS DER VOORSTAD ST. ANTOINE EN DE SCYLLA DER VOORSTAD VAN
DEN TEMPEL.


De beide merkwaardigste barricaden, waarvan de opmerker der
maatschappelijke ziekten weet, behooren niet tot het tijdvak waarin
de behandeling van dit boek valt. Deze barricaden, beide, onder
verschillende gezichtspunten, de zinnebeelden van een vreeselijken
toestand, verrezen uit de aarde tijdens den noodlottigen opstand
van Juni 1848, den grootsten straatoorlog, dien de geschiedenis
gezien heeft.

Soms gebeurt het, dat de groote wanhopige, het kanalje, uit de diepte
van zijn angsten, zijn moedeloosheid, zijn nood, zijn koortsigheid,
zijn rampspoeden, zijn peststof, zijn onwetendheid, zijn duisternis,
zelfs tegen de beginselen, de vrijheid, gelijkheid en broederschap, het
algemeene stemrecht, de regeering van allen door allen, protesteert,
en dat het gepeupel tegen het volk slag levert.

Het janhagel valt het algemeen recht aan; de ochlocratie staat op
tegen den demos.

Dit zijn treurige dagen, want zelfs in dezen waanzin is immer een
zekere hoeveelheid recht; er ligt zelfmoord in dit tweegevecht, en deze
woorden, janhagel, kanalje, ochlocratie, gepeupel, die beleedigingen
willen zijn, bewijzen, helaas! veeleer de schuld van hen die regeeren,
dan de schuld van hen die lijden; veeleer de schuld der bevoorrechten,
dan die der onterfden.

Wij voor ons spreken deze woorden nooit uit, zonder droefheid en
eerbied; want wanneer de wijsbegeerte de zaken onderzoekt, welke
deze woorden aanduiden, vindt zij er vaak veel grootheid naast
de ellende. Athene was een ochlocratie; de geuzen hebben Holland
geschapen; het gepeupel heeft meer dan eens Rome gered; en het kanalje
volgde Jezus Christus.

Geen denker, die niet soms de schitterende deugden der lagere klassen
bewonderd heeft.

Ongetwijfeld dacht de H. Jeronimus aan dit kanalje, aan al deze arme
lieden, aan al deze schooiers, aan al deze ellendigen, waaruit de
apostelen en martelaars zijn ontstaan, toen hij deze geheimzinnige
woorden sprak: Fex urbis, lex orbis.

De verbittering dezer menigte, die lijdt en bloedt, haar onzinnige
gewelddadigheden tegen de beginselen, die haar leven zijn, haar
feitelijkheden tegen het recht, dit alles zijn volksstaatsgrepen en
moeten onderdrukt worden. De eerlijke man offert er zich voor op en,
zelfs uit liefde voor die menigte, bestrijdt hij haar. Maar, hoewel
hij haar het hoofd biedt, verschoont hij haar. Hoewel hij zich tegen
haar verzet, vereert hij haar. 't Is een dier zeldzame oogenblikken,
wanneer men, doende wat men doen moet, iets gevoelt dat verbijstert
en dat schier raden zou, niet verder te gaan; men volhardt echter,
omdat men moet, maar het bevredigde geweten is treurig en de vervulling
van den plicht gaat met verscheuring van 't hart gepaard.

Wij moeten hierbij opmerken, dat Juni 1848 een feit bij uitzondering
was, een feit schier onmogelijk om in de wijsbegeerte der geschiedenis
plaats te geven. Al wat wij gezegd hebben moet ter zijde worden
gesteld, wanneer het dit buitengewone oproer geldt, waarin men den
heiligen angst van den arbeid gevoelde, die zijn rechten eischte. Dat
oproer moest bestreden worden, en 't was plicht, want het viel de
republiek aan. Maar wat was Juni 1848 eigenlijk? Een opstand van het
volk tegen zich zelf.

Waar het onderwerp niet uit het oog wordt verloren, bestaat geen
afdwaling; het zij ons dus geoorloofd een oogenblik de aandacht
van den lezer op de beide zoo geheel buitengewone barricaden te
vestigen, waarvan wij gesproken hebben en die den aard van dezen
opstand aanduidden.

De eene versperde den ingang der voorstad Saint-Antoine; de andere
verdedigde den toegang der voorstad van den Temple; zij, voor wier
oogen deze twee vreeselijke meesterstukken van den burgeroorlog onder
den schitterenden blauwen Juni-hemel oprezen, zullen ze nooit vergeten.

De barricade Saint-Antoine was reusachtig; zij had de hoogte van
drie verdiepingen en was zevenhonderd voet breed. Zij versperde
de wijde monding der voorstad van den eenen hoek tot den anderen,
dat wil zeggen drie straten; zij had ravelijnen, vertakkingen,
schietgaten, bastions, en was geschoord door steenhoopen, die op
zich zelve bolwerken waren; tegen de twee vooruitstekende lange rijen
huizen der voorstad steunenden, verhief zij zich als een cyclopen-dam
aan het einde van het schrikkelijke plein dat den 14 Juli heeft
gezien. In de straten achter deze moeder-barricade verhieven zich
nog negentien barricaden. Alleen bij haar aanblik gevoelde men in de
voorstad het ontzaggelijk stuiptrekkend lijden, dat tot die uiterste
minuut is gekomen, wanneer de nood een vreeselijke gebeurtenis dreigt
te worden. Waarvan was deze barricade gemaakt? Van de afbraak van
drie huizen, van zes verdiepingen hoog, die opzettelijk verwoest
waren, zeiden sommigen. Anderen zeiden, dat het het gewrocht van
den algemeenen toorn was. Zij had het erbarmelijk voorkomen van al
de bouwwerken van den haat: de ruïne. Men kon zeggen: wie heeft
dit gebouwd? Men kon ook zeggen: wie heeft dit verwoest? 't Was
het plotselinge werk der verbolgenheid. Ziet! deze deur, dit hek,
die luifel, deze paneelen, dit gebroken komfoor, deze gebersten
pot! Geeft alles! werpt alles er op! stoot, rolt, graaft, breekt
af, werpt alles terneder, haalt alles 't onderstboven! 't Was de
samenwerking van den straatsteen, van den bouwsteen, van den balk,
van de ijzeren staaf, van het vod, van het ingeslagen raam, van den
matteloozen stoel, van den koolstronk, van lompen, van oude plunje
en van de vervloeking. 't Was grootsch en klein! 't Was de afgrond,
door het allerlei geparodiëerd. De massa bij het stofdeeltje;
het uitgebroken muurvak bij het gebroken bord; een dreigende
verbroedering van allerlei brokstukken; Sysiphus had er zijn rots
en Job zijn potscherf geworpen. Kortom, 't was vreeselijk. 't Was de
acropolis der barrevoeters. Omvergeworpen karren vormden het talus;
een groote vrachtwagen lag er dwars op, met de as omhoog, en geleek
een sabelhouw op dezen woesten voorgevel; een omnibus, door krachtige
armen juichend op de kruin van den stapel geheschen, als hadden de
bouwmeesters van deze ruwheid aan de verschrikking guitenstreken
willen paren, bood zijn dissel aan onbekende luchtpaarden. Deze
reusachtige hoop, de aanspoeling van het oproer, bracht een Ossa op
Pelion voor den geest van alle revolutiën: 93 op 89, de 9 Thermidor
op den 10den Augustus, de 18 Brumaire op den 21 Januari, Vendémiaire
op Prairial, 1848 op 1830. Deze plek was deze moeite waardig; deze
barricade was waardig op dezelfde plaats te verschijnen, waar de
Bastille verdwenen was. Indien de oceaan dijken maakte, zou hij ze
zóó bouwen. Op deze wanstaltige versperring was de woede der baren
ingedrukt. Welke baren? de menigte. Men meende versteend rumoer te
zien. Men meende boven deze barricade de groote, sombere bijen van
den geweldigen vooruitgang te hooren gonzen, als waren zij dáár op
haar korf geweest. Was 't een haag? Was 't een dronkenmanspartij? Was
't een vesting? De verbijstering scheen het met wiekslagen gebouwd te
hebben. In deze schans was iets van een modderpoel en in deze ophooping
iets van den Olymp. Men zag er, in wanhopige verwarring, dakribben,
gedeelten van vlieringkamertjes met hun behangselpapier, vensterramen
met al hun glasruiten tusschen het puin, het kanon verwachtend,
afgebroken schoorsteenen, kasten, tafels, banken, een afgrijselijke
opeenstapeling, en die duizenden nietswaardige zaken, welke zelfs de
bedelaar wegwerpt, en die tevens woede en het niet bevatten. Men zou
gezegd hebben, dat het de oude plunje van een volk was, uit hout,
ijzer, brons en steen bestaande, en dat de voorstad St. Antoine
ze met een forschen bezemstoot aan haar deur had geworpen en van
haar ellende haar barricade maakte. Blokken, als van een schavot,
verbrijzelde ketens, palen met dwarsbalken in den vorm van galgen,
horizontaal liggende raderen, die uit het puin te voorschijn kwamen,
gaven aan dien bouw der regeeringloosheid de sombere gedaante der
oude strafwerktuigen, waarmede het volk gepijnigd werd. De barricade
St. Antoine maakte van alles wapens; al wat de burgeroorlog de
maatschappij naar het hoofd kan werpen, kwam er uit; 't was geen
gevecht, 't was het toppunt van woede; uit de karabijnen, waaronder
eenige donderbussen, werd met brokjes plateel, kleine beentjes, koten,
knoopen, zelfs met rolletjes van beddetafels geschoten, die, van koper
zijnde, zeer gevaarlijke werptuigen vormden. Deze barricade was als
razend; zij verhief een vervaarlijk getier; in sommige oogenblikken,
wanneer zij het leger uitdaagde, bedekte zij zich met drommen en storm;
een woelige hoop vlammende hoofden bekroonde haar; gewemel vulde haar;
zij had een stekelige kruin van geweren, sabels, knuppels, bijlen,
pieken en bajonnetten; een groot rood vaandel fladderde er in den
wind; men hoorde er de commandokreten, krijgsliederen, tromgeroffel,
vrouwengeween en den akeligen schaterlach van den hongerlijder. Zij
was onmetelijk en levend; en, als uit den rug van een electrisch dier,
schoot zij een fonkeling van weerlichten. De geest der revolutie
omhulde met zijn wolk dezen top, waarop de stem des volks, die de
stem Gods gelijkt, bulderde; een zonderlinge majesteit ontwikkelde
zich uit deze reusachtige opeenhooping van puin en gruis. 't Was een
mesthoop en 't was Sinaï!

Zooals wij hierboven gezegd hebben, viel zij aan in naam der
revolutie. Wat? De revolutie. Zij, deze barricade, het toeval, de
ordeloosheid, de verschrikking, het misverstand, het onbekende, zij had
tegenover zich de constitueerende vergadering, de volkssouvereiniteit,
het algemeene stemrecht, de natie, de republiek; en 't was de
Carmagnole die de Marseillaise uitdaagde.

Een dwaze, maar heldhaftige uitdaging, want deze oude voorstad is
een heldin.

De voorstad en haar bolwerk verleenden elkander bijstand.

De voorstad leunde op het bolwerk, het bolwerk steunde tegen de
voorstad. De groote barricade verhief zich als een klip, waartegen
zich de krijgskunst der generaals uit Afrika te bersten stiet. Haar
holen, uitwassen, wratten, bulten grijnslachten, om zoo te spreken,
onder den kruitdamp. Het schroot verdween er in het wanstaltige;
de houwitsers zonken er in, werden er in bedolven, verzwolgen; de
kanonskogels boorden er slechts gaten in; wat baat het den chaos te
kanonneeren? En de regimenten, gewoon aan de vreeselijkste gestalten
van den oorlog, aanschouwden met ontrusten blik dit bolwerk, dat
een wild dier, een wild zwijn door zijn stekels, een berg door zijn
hoogte geleek.

Een kwartieruurs verder, van den hoek der straat Vieille du Temple,
die op den boulevard bij het Waterkasteel uitloopt, zag men in de
verte, wanneer men waagde het hoofd voorbij het punt te steken,
gevormd door den voorgevel van den winkel van Dallemagne, aan de
overzijde van het kanaal, in de straat, die langs de steilten van
Belleville loopt, op het keerpunt der helling, een zonderlingen
muur die de tweede verdieping der voorgevels bereikte, een soort van
koppelteeken tusschen de huizen ter rechter en ter linkerzijde, alsof
de straat zelve haar hoogsten muur had omgevouwen om zich plotseling te
sluiten. Deze muur was van straatsteenen gebouwd. Hij was recht, glad,
vlak, rechtstandig, als met winkelhaak en paslood gebouwd. De kalk
ontbrak er wel aan, maar zonder dat dit, zooals bij sommige Romeinsche
muren, aan zijn nauwkeurigen bouw schaadde. Naar zijn hoogte kon men
zijn breedte raden. De kruin was evenwijdig met het voetstuk. Op zekere
afstanden onderscheidde men op de grijze oppervlakte schier onzichtbare
schietgaten, die zwarte draden geleken. Deze schietgaten waren door
even groote tusschenruimten van elkander gescheiden. Zoover men zien
kon, was de straat ledig. Al de deuren en vensters waren gesloten. Aan
het einde verhief zich deze versperring, welke van de straat een slop
maakte; 't was een beweginglooze stille muur; men zag er niemand,
hoorde er niets; geen kreet, geen gerucht, geen adem. Een graf.

De schitterende Junizon overstroomde met licht dit vreeselijk gevaarte.

't Was de barricade der voorstad van den Tempel.

Wanneer men op het terrein kwam en haar bespeurde, moest zelfs de
stoutmoedigste voor dit geheimzinnig gewrocht tot ernstig nadenken
komen. Alles was juist afgemeten, samengevoegd en somber. Er was daar
wetenschap en duisternis. Men gevoelde dat het hoofd dezer barricade
een wiskunstenaar of een spook was. Men zag dit, en sprak zacht.

Nu en dan, wanneer een soldaat, een officier of een
volksvertegenwoordiger het waagde de eenzame straat te betreden,
hoorde men een scherp, zacht gefluit, en de voorbijganger viel,
òf gekwetst òf dood, of zoo hij ontkwam, zag men in een gesloten
vensterluik, in de voegen van de steenen, in de kalk van een muur een
kogel dringen. Soms een kartetskogel. Want de mannen der barricade
hadden van twee ijzeren gasbuizen, die aan de eene zijde met ruigte
en potaarde gestopt waren, twee kleine kanonnen gemaakt. Het buskruit
werd niet nutteloos verspild. Bijna ieder schot trof. Op de straat
lagen hier en ginds eenige lijken en plassen bloed. Ik herinner mij,
dat een witte vlinder in de straat heen en weder fladderde. De zomer
verloochent zich niet.

In den omtrek waren de koetspoorten gevuld met gekwetsten.

Men gevoelde zich daar het mikpunt van iemand, dien men niet zag,
en dat over de geheele lengte der straat de geweren waren aangelegd.

Opeengehoopt achter de soort van ezelsrug, dien bij den ingang der
voorstad van den Tempel de gewelfde brug van het kanaal vormt,
aanschouwden de soldaten der aanvalskolonne ernstig en peinzend
dit somber bolwerk, dit strak, gevoelloos voorwerp, waaruit de dood
kwam. Eenigen kropen op den buik tot de hoogte der kromming van de
brug, zorgende dat hun schako's er niet boven uitkwamen.

De dappere kolonel Monteynard bewonderde deze barricade
huiverend.--"Welk een bouwstuk!" zeide hij tot een
vertegenwoordiger. "Geen enkele straatsteen, die uitsteekt. 't Is zoo
glad als porselein."--Juist verbrijzelde een kogel het kruis op zijn
borst, en hij viel.

"De lafaards!" zeide men. "Dat zij voor den dag komen! dat men hen
zie! Zij durven niet! Zij verbergen zich." De barricade der voorstad
van den Tempel, die door tachtig man verdedigd en door tien duizend
man aangevallen werd, hield zich drie dagen staande. Den vierden dag
handelde men zooals te Zaatcha en te Constantine; men brak openingen
in de huizen, kwam over de daken en de barricade werd genomen. Geen
der tachtig lafaards dacht aan de vlucht; allen sneuvelden, behalve
de aanvoerder Barthélemy, van wien wij aanstonds zullen spreken.

De barricade St. Antoine was het gerucht des donders; de barricade du
Temple was de stilte. Deze beide schansen boden het onderscheid aan
van het geduchte en het akelige. De eene scheen een muil, de andere
een masker.

Zoo men aanneemt, dat de reusachtige en duistere Juni-opstand
samengesteld was uit toorn en een raadsel, zag men in de eerste
barricade den draak, en achter de tweede den sphinx.

Beide vestingen waren opgericht door twee mannen, de eene genoemd
Cournet, de andere Barthélemy. Cournet had de barricade St. Antoine
gemaakt. Barthélemy de barricade du Temple. Iedere barricade droeg
den stempel van haar bouwmeester.

Cournet was een man van hooge gestalte, met breede schouders, rood
gezicht, verpletterende vuist, stoutmoedig hart, eerlijke ziel,
oprecht en vreeselijk oog. Hij was onversaagd, schrander, van vurige
wilskracht, de hartelijkste mensch, de vreeselijkste strijder. De
oorlog, de worsteling, het krijgsgewoel waren zijn lust en leven,
en maakten hem vroolijk. Hij was zeeofficier geweest, en aan zijn
gebaren en stem erkende men, dat hij uit den oceaan, uit den orkaan
kwam; in het gevecht zette hij den orkaan voort. Op het genie na,
was in Cournet iets van Danton, gelijk er, op de goddelijkheid na,
in Danton iets van Herkules was.

Barthélemy was mager, klein, bleek, zwijgend, een soort van treurige
straatjongen, die door een stadssergeant geslagen, op dezen loerde,
hem opwachtte en doodde, en, zeventien jaren oud, naar het bagno werd
gezonden. Hij verliet het en maakte deze barricade.

Later, toen beiden te Londen ballingen waren, doodde,
helaas! Barthélemy Cournet. 't Was een treurig tweegevecht. Eenigen
tijd later, gevangen in het raderwerk van een dier geheimzinnige
avonturen, waarin de hartstocht is gemengd, bedrijven waarin de
Fransche rechtspleging verzachtende omstandigheden, en de Engelsche
rechtspleging slechts den dood ziet, werd Barthélemy opgehangen. De
treurige maatschappij is zoodanig ingericht, dat, ten gevolge
van stoffelijke behoefte en zedelijke duisternis, dit rampzalig
wezen, dat stellig een degelijk, misschien een uitstekend verstand
bevatte, in Frankrijk met het bagno begon en in Engeland met de galg
eindigde. Barthélemy stak bij alle gelegenheden slechts één vlag op:
de zwarte vlag.







TWEEDE HOOFDSTUK.

WAT KAN MEN ANDERS IN DEN AFGROND DOEN DAN PRATEN.


Zestien jaren tellen in de onderaardsche opvoeding van den opstand,
en daarom wist Juni 1848 er meer van dan Juni 1832. De barricade
in de Chanvreriestraat was dan ook slechts een proeve, een begin,
vergeleken bij de twee reusachtige barricaden, welke wij geschetst
hebben; evenwel was zij, voor dien tijd, geducht.

Onder de oogen van Enjolras, want Marius zag naar niets meer, hadden
de opstandelingen zich den nacht ten nutte gemaakt. Niet alleen was de
barricade hersteld, maar vergroot en twee voet verhoogd. De tusschen
de straatsteenen geplante ijzeren staven geleken staande lansen. Het
van alle zijden aangebrachte en opgehoopte puin, maakte den toegang
van buiten nog moeielijker. Kunstig was de schans hervormd, inwendig
als een muur en uitwendig als een kreupelbosch.

Men had de van straatsteenen saamgevoegde trap hersteld, langs welke
men als op den muur van een citadel kon klimmen.

Men had alles in de barricade geregeld, de benedenkamer in de herberg
opgeruimd, de keuken tot hospitaal ingericht, al de gekwetsten
verbonden; men had het op den vloer en de tafels verspreide buskruit
bijeengezameld, kogels gegoten, patronen en pluksel gemaakt, de
gevallen wapens uitgedeeld, het inwendige der schans opgeruimd,
de schade hersteld en de lijken weggevoerd.

Men legde de lijken op een hoop in de straat Mondétour, van
welken men nog altijd meester was. Op die plek is de straat lang
rood geweest. Onder de dooden waren vier nationale garden uit de
voorstad. Enjolras liet hun uniformen ter zijde leggen.

Enjolras had aangeraden twee uren te slapen. Een raad van Enjolras was
een bevel. Evenwel maakten er slechts twee of drie gebruik van. Feuilly
besteedde deze twee uren met op den muur tegenover de herberg deze
woorden te griffen:


    Leven de volken!


Deze drie, met een spijker in de kalk gegraveerde woorden las men
nog op dien muur in 1848.

De drie vrouwen hadden van den wapenstilstand des nachts gebruik
gemaakt om eindelijk geheel te verdwijnen, 't geen de opstandelingen
vrijer deed ademen.

Zij hadden middel gevonden om in een naburig huis de wijk te nemen.

Meest al de gekwetsten konden en wilden nog vechten. In de keuken,
die een ambulance was geworden, lagen op matrassen en bossen stroo
vijf ernstig gewonden, waarbij twee municipale garden. De municipale
garden werden het eerst verbonden.

In het benedenvertrek bevonden zich alleen nog Mabeuf, onder den
zwarten omslagdoek, en Javert, die aan den paal was gebonden.

"'t Is hier de doodenkamer," zei Enjolras.

In het midden dezer kamer, die flauw verlicht werd door een kaars
op den achtergrond, stond de tafel met den doode als een dwarsbalk
achter den paal, en beiden vormden een groot onduidelijk kruis,
veroorzaakt door Javert, die stond, en Mabeuf, die lag.

De dissel van den omnibus, hoewel door het geweervuur geknot, stond
nog, zoodat er een vlag aan gehecht kon worden.

Enjolras, die deze eigenschap van een aanvoerder had, dat hij steeds
deed hetgeen hij zeide, hechtte aan dien zonderlingen vlaggestok den
doorschoten en bebloeden rok van den gedooden grijsaard.

Geen maaltijd was meer mogelijk. Er was noch brood, noch vleesch. De
vijftig man der barricade hadden sedert de zestien uren, die zij
hier waren, spoedig den geringen voorraad der herberg uitgeput. Op
zeker oogenblik wordt iedere barricade, die zich staande houdt,
onvermijdelijk het wrak der Medusa. Men moest zich aan den honger
onderwerpen. 't Was in de eerste uren van dezen spartaanschen dag
van den zesden Juni dat Jeanne, door opstandelingen omgeven die brood
eischten, aan al deze strijders die om voedsel schreeuwden, antwoordde:
"Waarom? 't Is drie uur. Om vier uur zullen wij dood zijn!"

Daar men niet meer eten kon, regelde Enjolras het drinken. Hij verbood
den wijn, en stelde den brandewijn op rantsoen.

Men had in den kelder vijftien volle verzegelde flesschen
gevonden. Enjolras en Combeferre onderzochten ze. Toen Combeferre weder
de keldertrap opging, zeide hij: "'t Is van den ouden voorraad van
vader Hucheloup, die in den beginne kruidenier is geweest."--"'t Moet
een fijn wijntje zijn," merkte Bossuet op. "Gelukkig, dat Grantaire
slaapt. Zoo hij wakker was, zou 't moeielijk zijn deze flesschen te
redden."--In weerwil van het gemor, nam Enjolras de vijftien flesschen
in beslag, en opdat niemand er aan raken zou en zij als heilig zouden
zijn liet hij ze onder de tafel plaatsen, waarop de oude Mabeuf lag.

Tegen twee uren 's morgens werd er appèl gehouden. Er waren nog
zeven-en-dertig man.

De dag begon aan te breken. Men had de flambouw uitgedaan, die weder
in haar steenen koker was geplaatst. Het inwendige der barricade,
deze soort van kleine binnenplaats op de straat, was in duisternis
gehuld en geleek bij de flauwe ochtendschemering het dek van een
ontredderd schip. De heen- en wedergaande strijders bewogen er
zich als zwarte gestalten. Boven dit vreeselijke nest van schaduwen
teekenden zich de zwijgende gevels der huizen bleek af; en geheel
omhoog werden de schoorsteenen wit. De hemel had die bekoorlijke,
onbepaalde tint, die misschien wit, misschien blauw is. De vogels
vlogen met vroolijk getjilp. Het hooge huis achter de barricade,
dat naar het oosten stond, had een rooskleurigen weerschijn. Aan het
venstertje der derde verdieping speelde de ochtendwind met het grijze
haar op 't hoofd van den doode.

"Ik ben blij, dat men de flambouw heeft uitgedaan," zei Courfeyrac tot
Feuilly. "De in den wind flikkerende vlam verveelde mij. Zij scheen
bang te zijn. Het toortslicht gelijkt de wijsheid der bloodaards;
het verlicht slechts, wijl het beeft."

De dageraad wekt de geesten, evenals de vogelen; allen spraken.

Joly, een kat in een dakgoot ziende zwerven, trok hieruit de volgende
wijsbegeerte:

"Wat is de kat?" sprak hij. "'t Is een middel van herstel. Toen de
goede God de muis had geschapen, zeide hij: "Zie, ik heb een domheid
gedaan. En hij schiep de kat. De kat is het erratum der muis. De muis
met de kat te zamen is de herziene en verbeterde proef der schepping."

Combeferre, omringd door studenten en werklieden, sprak van de
gesneuvelden, van Jean Prouvaire, van Bahorel, van Mabeuf en zelfs
van Cabuc, alsmede van Enjolras' strenge droefheid. Hij zeide:

"Harmodius en Aristogiton, Brutus, Chereas, Stephanus, Cromwell,
Charlotte Corday, Sand, allen hebben, na zij hunne daad verricht
hadden, een oogenblik van angst gehad. Ons hart is zoo weifelend,
en het menschelijk leven zulk een verborgenheid, dat, zelfs bij een
burgerlijken, zelfs bij een bevrijdenden moord, om dien zoo te noemen,
de wroeging van een mensch verslagen te hebben, de vreugd overtreft
van het menschelijk geslacht tot nut te zijn geweest."

En door eene wending der gedachten, vergeleek Combeferre een minuut
later, naar aanleiding der verzen van Jean Prouvaire, onderling de
vertalers der Georgiques, Raux met Cournand, Cournand met Delille, wees
op eenige passages door Malfilâtre vertaald, bijzonder op de wonderen
bij Cesars dood; en door het woord Cesar kwam het gesprek op Brutus.

"Cesar," zei Combeferre, "viel met recht. Cicero was streng jegens
Cesar en hij had gelijk. Deze strengheid is geen hekeling. Wanneer
Zoïlus Homerus veroordeelt, Maevius Virgilius, Visé Molière, Pope
Shakspeare, Freron Voltaire, is dit volgens de oude wet van afgunst en
nijd; het genie lokt berisping uit, groote mannen worden altijd min of
meer aangeblaft. Maar tusschen Zoïlus en Cicero is onderscheid. Cicero
was een rechter met de gedachte, evenals Brutus een rechter met het
zwaard is. Ik voor mij laak deze laatste gerechtigheid, het zwaard;
maar de ouden lieten haar gelden. Cesar, die den Rubicon overtrok,
die de waardigheden, welke van het volk kwamen, uitdeelde alsof
ze van hem kwamen, die niet opstond bij de komst van den senaat,
en, gelijk Eutropius zegt, als koning, schier als tiran handelde,
regia ac paenè tyrannica. Hij was een groot man, des te beter of des
te slechter; de les komt des te hooger. Zijn drie-en-twintig wonden
treffen mij minder dan de bespuwing van Christus' aangezicht. Cesar
werd door de senatoren doorstoken; Christus werd door knechten in
't gezicht geslagen. Bij dezen grooteren hoon gevoelt men den God."

Bossuet, die met een karabijn in de hand op een hoop steenen boven
de sprekers stond, riep:

"O Cydathenaeum, o Myrrhinus, o Probalynthes, o gratiën van de
Aeantide! O, wie zal mij de verzen van Homerus leeren uitspreken als
een Griek van Laurium of van Edapteon!"







DERDE HOOFDSTUK.

VERLICHTING EN VERDUISTERING.


Enjolras was op verkenning uitgegaan. Langs de huizen sluipend had
hij zich door de steeg Mondétour begeven.

De opstandelingen, wij moeten het zeggen, waren met hoop vervuld. De
wijze, waarop zij den nachtelijken aanval hadden afgeslagen, deed hen
reeds bij voorbaat den aanval van den dageraad schier verachten. Zij
wachtten hem glimlachend af. Zij twijfelden evenmin aan den goeden
uitslag als aan hun zaak. Bovendien zou er spoedig hulp opdagen. Daarop
rekenden zij. Met die lichtheid, waarmede men zich de zegepraal
voorspelt, welke een der deugden van den Franschen krijgsman is,
verdeelden zij den aanbrekenden dag in drie tijdperken: te zes uren
's morgens zou een regiment, "dat men bewerkt had" omkeeren; des
middags Parijs in volslagen opstand; met zonsondergang revolutie.

Men hoorde de stormklok van St. Merry, die sedert den vorigen avond
geen oogenblik gezwegen had; een bewijs dat de andere barricade,
de groote, die van Jeanne, zich nog altijd staande hield.

Deze hoop werd van de eene groep naar de andere overgebracht, met
een verheugd en tevens vreeselijk gefluister, het oorlogsgegons van
een zwerm bijen gelijkende.

Enjolras verscheen weder. Hij kwam terug van zijn adelaarsvlucht in
de duisternis buiten de barricade. Met over de borst gekruiste armen,
met de hand aan zijn mond, luisterde hij een oogenblik naar deze
verheuging. Toen, frisch en blozend in het toenemend morgenlicht,
zeide hij:

"Het geheele leger van Parijs is op de been. Een derde van dat leger
bedreigt de barricade, waar gij zijt. Bovendien de nationale garde. Ik
heb de schako's van het vijfde linieregiment en de guidevlagjes van het
zesde legioen herkend. Binnen een uur zult ge aangevallen worden. Wat
het volk betreft, gisteren was het in gloed, maar van morgen verroert
het zich niet. Er is niets te verwachten, niets te hopen. Evenmin
van een voorstad als van een regiment. Ge zijt aan uw lot overgelaten."

Deze woorden vielen op de fluisterende groepen en maakten een indruk
als de eerste regendroppels van een onweersbui op een samengeschoolde
menigte. Allen verstomden. Een oogenblik van onuitsprekelijke stilte
ontstond en men had den dood kunnen hooren voorbijzweven.

Dat oogenblik was kort.

Een stem uit het donkerst gedeelte der groepen riep Enjolras toe:

"Welnu; laat ons de barricade tot twintig voet verhoogen en allen
er blijven. Burgers, protesteeren wij als lijken. Toonen wij, dat
zoo het volk de republikeinen verlaat, de republikeinen het volk
niet verlaten."

Deze woorden verdreef de smartelijke angstwolk van ieders geest. Met
daverenden bijval werden zij toegejuicht.

Men heeft nooit den naam geweten van den man, die dus gesproken had;
't was een onbekende, een vergeten kielman, een voorbijgaande held,
het groote geheimzinnige, dat altijd bij groote gebeurtenissen der
menschheid en maatschappelijke herscheppingen tegenwoordig is, dat op
een zeker oogenblik op gebiedende wijze het beslissende woord spreekt
en in de duisternis verdwijnt, na gedurende een minuut in het licht
van een bliksemstraal God en het volk vertegenwoordigd te hebben.

Dit onwrikbaar besluit lag zoozeer in de lucht van den 6den Juni 1832,
dat schier in denzelfden oogenblik de opstandelingen der barricade
van Saint-Merry dezen kreet aanhieven, die historisch gebleven en in
de gerechtsstukken vermeld is: "Men moge ons te hulp komen of niet,
't is ons onverschillig! Wij willen hier sneven tot den laatsten man."

Zooals men ziet, waren beide barricaden, hoewel zij stoffelijk
gescheiden waren, met elkander in gemeenschap.







VIERDE HOOFDSTUK.

VIJF MINDER, EEN MEER.


Nadat de man, wie hij dan ook geweest moge zijn, die het protest
der lijken decreteerde, gesproken en aan het algemeen gevoelen een
uitdrukking gegeven had, ging uit aller mond een zonderling tevreden,
een vreeselijke kreet op, waarvan de zin treurig, maar de toon
zegevierend was:

"Leve de dood! Blijven wij allen hier!"

"Waarom allen?" vroeg Enjolras.

"Allen! Allen!"

Enjolras hernam:

"De stelling is goed en de barricade fraai. Dertig man zijn
voldoende. Waarom er veertig geofferd?"

Zij antwoordden:

"Wijl niemand zal willen heengaan."

"Burgers!" riep Enjolras, en zijn stem beefde schier van verstoordheid,
"de republiek is niet rijk genoeg aan mannen om ze nutteloos te
verspillen. De roem is een betooverend lokaas. Zoo het voor eenigen
plicht is zich te verwijderen, moet deze plicht vervuld worden evenals
iedere andere."

Enjolras, de man van beginselen, had op zijn geestverwanten die soort
van almacht, welke zich tot het absolute uitstrekt. Hoe groot die
almacht mocht zijn, men morde echter.

Enjolras, die tot aan de toppen der vingers aanvoerder was, zag,
dat men morde, en bleef bij zijn woord. Hij hernam op hoogen toon:

"Dat zij, die vreezen met minder dan dertig te zijn, spreken."

Het gemor vermeerderde.

"'t Is overigens," merkte een stem in een groep aan, "gemakkelijk te
zeggen heen te gaan. Maar de barricade is omsingeld."

"Niet aan den kant der Hallen," zei Enjolras. "De straat Mondétour
is vrij en door de Predikerstraat kan men de Markt des Innocents
bereiken."

"En dáár," hernam een andere stem in de groep, "zal men gevat
worden. Men zal er in een sterken post van linietroepen of der voorstad
vallen. Zij zullen iemand met kiel en pet zien voorbijgaan en hem
vragen: Van waar komt ge? Zoudt ge ook tot de barricade behooren? En
men beziet uw handen, ge riekt naar buskruit. Doodgeschoten."

Zonder te antwoorden, tikte Enjolras Combeferre op den schouder en
beiden gingen in het benedenvertrek.

Een oogenblik later verlieten zij het weder. Enjolras hield over
beide handen de vier uniformen, welke hij had doen ter zijde leggen;
Combeferre volgde hem en droeg het lederwerk en de schako's.

"Met deze uniformen," zei Enjolras, "mengt men zich onder de soldaten
en ontsnapt. Hier zijn er althans voor vier."

En hij wierp de vier uniformen op de ongeplaveide straat.

Niemand van de stoïcijnsche toehoorders bewoog zich. Combeferre nam
het woord.

"Welaan," zeide hij, "men moet een weinig medelijden hebben. Weet
ge wat hier de zaak is? Het geldt de vrouwen. Laat zien. Zijn er
vrouwen, ja of neen? Zijn er kinderen, ja, of neen? Zijn er moeders,
die met den voet een kind in slaap wiegen en door een aantal andere
kleine kinderen omringd zijn? Dat hij, die nooit de borst eener moeder
gezoogd heeft, de hand opsteke. Ge wilt u doen dooden, goed; ik wil
't ook, ik die tot u spreek; maar ik wil geen schimmen van vrouwen
de handen wringend om mij zien waren. Sterft, het zij zoo, maar laat
geen anderen sterven. Zelfmoorden, als die hier zullen plaats hebben,
zijn verheven, maar de zelfmoord is beperkt en wil geen uitbreiding;
en zoodra hij uw naasten treft, heet zelfmoord doodslag. Denkt aan
de blonde kopjes en aan de grijze haren. Luistert, Enjolras heeft
mij gezegd, dat hij straks om den hoek der Zwanenstraat een verlicht
venster, een kaars voor een armoedig venster der vijfde verdieping
heeft gezien, en tegen het glas de waggelende schaduw van het hoofd
eener oude vrouw, die den geheelen nacht scheen gewaakt en gewacht
te hebben. Zij is misschien de moeder van een uwer. Dat deze dus ga
en zich haaste aan zijn moeder te zeggen: Hier ben ik, moeder! Hij
moge gerust zijn, het werk zal hier evenwel verricht worden. Wanneer
men zijn naastbestaanden door zijn arbeid onderhoudt, heeft men
het recht niet zich op te offeren. Dit zou 't zelfde wezen als zijn
familie heimelijk te ontvluchten. En zij, die dochters, die zusters
hebben! Hoe kunnen zij er aan denken? Ge laat u doodschieten, ge zijt
dood; goed, maar morgen? Jonge meisjes, die geen brood hebben! 't is
verschrikkelijk! De man bedelt, de vrouw verkoopt. O deze lieve, zoo
bekoorlijke zachte wezens, die het huis met kieschheid vullen, die
zingen, praten, die een bekoorlijken geur gelijken, die het bestaan
der engelen in den hemel bewijzen door de reinheid der maagden op
de aarde, Johanna, Lisa, Mimi, deze aanbiddelijke brave wezens,
die uw zegen en trots zijn, deze zullen gebrek lijden! Wat zal ik u
zeggen? Er is een markt van menschenvleesch; en als ge dood zijt,
kunt ge haar niet beletten er heen te gaan. Denkt aan de straat,
denkt aan de menigte, die haar betreden; denkt aan de winkels, waar
vrouwen met wulpschen opschik en op het slijk heen en wedergaan. Deze
vrouwen zijn vroeger ook onschuldig geweest. Zij, die zusters hebben,
mogen hieraan denken. Armoede, prostitutie, stadssergeanten, de
gevangenis. St. Lazare, ziedaar waartoe deze teedere, schoone meisjes,
deze broze wonderen van schaamte, lieftalligheid en schoonheid,
frisscher dan de seringen der maand Mei, zullen komen. Ha, gij
hebt u laten dooden! Gij zijt er niet meer! goed; ge hebt het volk
aan het koningschap willen ontrukken, en gij geeft uw dochters aan
de politie over. Vrienden, weest voorzichtig, hebt medelijden. Die
vrouwen, die ongelukkige vrouwen! men is niet gewoon er veel over na
te denken. Men verlaat er zich op, dat de vrouwen geen opvoeding als
die van den man hebben genoten, men belet ze te lezen, te denken,
zich met de staatkunde bezig te houden; zult ge haar beletten van
avond naar de morgue (het lijkenhuis) te gaan om er uw lijken te
herkennen? Hoort, zij die een gezin hebben, moeten goede jongens zijn,
ons een handslag geven en heengaan, en ons hier alleen het werk laten
verrichten. Ik weet, dat er moed toe behoort om heen te gaan; 't is
zwaar; maar hoe zwaarder des te verdienstelijker. Men zegt: Ik heb
een geweer, ik ben in de barricade en blijf er. 't Is spoedig gezegd,
vrienden. Er komt een dag na dezen, en op dien dag zult gij er niet
meer zijn; maar uw gezinnen zullen er zijn en lijden! Ziet dat lieve
gezonde kind met koontjes als een appel, dat babbelt, praat, lacht,
welks frischheid men voelt als men het kust, weet ge wat er van wordt
als het verlaten is? Ik heb er een gezien, niet grooter dan dit. Zijn
vader was dood. Arme lieden hadden het uit barmhartigheid tot zich
genomen; maar zij hadden voor zich zelven geen brood. Het kind had
altijd honger. 't Was winter. Het weende niet. Men zag het de kachel
naderen, waarin nooit vuur was en wier pijp met klei was gestopt. Met
zijn vingertjes maakte het kind een weinig van deze klei los en
at ze. Het had een heesche stem, een bleek gezicht, zwakke beenen,
dikken buik. Het sprak niet. Wanneer men het toesprak, antwoordde
het niet. Het stierf. Men had het naar het hospitaal Necker gebracht,
waar ik het heb zien sterven. Ik behoorde tot de kweekelingen in dat
hospitaal. Zijn er nu vaders onder u, die het geluk hebben Zondags
te gaan wandelen met hun kind, en zijn kleine handje in hun trouwe,
ruwe hand te houden, dat ieder dezer vaders zich voorstelle, dat dit
kind het zijne is. De arme kleine, ik herinner mij hem nog goed, en 't
is alsof ik hem nog naakt op de ontleedtafel zie liggen. Zijn ribben
staken onder het vel uit, gelijk de grafkuilen van onder het gras
op een kerkhof. Men vond in zijn maag een soort van slijk. Tusschen
zijn tanden was asch. Welaan, tast in uw geweten en raadpleegt met uw
hart. De statistieken bewijzen, dat de sterfte der verlaten kinderen
vijf-en-vijftig percent is. Ik herhaal, dat het hier de vrouwen,
de moeders, de jongedochters, de kinderen geldt. Men spreekt van
u niet; men weet wie ge zijt; men weet, voor den drommel! dat gij
allen moedig zijt, men weet, dat gij allen van harte met blijdschap
en trots uw leven voor de groote zaak geven wilt; men weet, dat ge
u uitverkoren voelt om een edelen, roemrijken dood te hebben en dat
ieder uwer zijn deel van de overwinning begeert. Goed! Maar ge zijt
niet alleen op de wereld. Er zijn andere wezens, waaraan gij denken
moet. Men mag niet zelfzuchtig zijn."

Allen lieten treurig het hoofd zinken.

Zonderlinge tegenstrijdigheid van het menschelijk hart in zijn
verhevenste oogenblikken! Combeferre, die aldus sprak, was niet
ouderloos. Hij herinnerde zich de moeders der anderen en vergat de
zijne. Hij wilde zich laten dooden. Hij zelf was "zelfzuchtig!"

Marius, zonder voedsel, koortsig, allengs alle hoop verloren hebbende,
verzonken in smart, de treurigste schipbreuk van allen, vervuld van
geweldige aandoeningen en het einde voelende naderen, had zich hoe
langer hoe meer aan die verdooving overgegeven, welke het noodlottig
oogenblik, dat vrijwillig wordt aangenomen, voorafgaat.

Een physioloog had bij hem de toenemende verschijnselen dier in
de wetenschap bekende en gerangschikte koortsachtige overspanning
kunnen opmerken, die in het lijden is, wat de verheuging is in het
vermaak. Ook de wanhoop heeft haar vervoering. Marius was zoo ver
gekomen. Hij was bij alles tegenwoordig, zonder het op te merken;
hetgeen onder zijn oogen gebeurde, scheen hem als op verren afstand;
hij had een gevoel van het geheel, maar merkte de bijzonderheden niet
op. Hij zag de heen en weder gaanden als door een schaduw. Hij hoorde
hen spreken alsof hun stemmen uit een afgrond kwamen.

Het laatste tooneel greep hem echter aan. In dat tooneel was een
punt, die tot hem doordrong en hem deed ontwaken. Hij had slechts
ééne gedachte, die van te sterven, en hij wilde die gedachte niet
verdrijven; maar in zijn somber somnambulisme overwoog hij, dat het
niet verboden was iemand te redden, wanneer men zich zelf opofferde.

Hij verhief de stem en sprak:

"Enjolras en Combeferre hebben gelijk; geen nuttelooze offers. Ik voeg
mij bij hen, en men moet zich haasten. Combeferre heeft u gezegd,
zooals het inderdaad is. Er zijn er onder u, die gezinnen, moeders,
zusters, vrouwen en kinderen hebben. Dat deze de gelederen verlaten!"

Niemand verroerde zich.

"De getrouwde mannen en de verzorgers der huisgezinnen treden uit
het gelid!" herhaalde Marius.

Zijn gezag was groot. Enjolras was wel het opperhoofd der barricade,
maar Marius was er de redder van.

"Ik beveel het," riep Enjolras.

"Ik verzoek het," zei Marius.

Toen, door Combeferre's woorden verteederd, door 't bevel van Enjolras
geschokt en door Marius' bede bewogen, begonnen deze heldhaftige
mannen de een den ander te verraden. "Inderdaad," zei een jongeling
tot een bejaard man, "gij zijt huisvader. Ga"--"Ga gij veeleer,"
antwoordde de man, "gij hebt twee zusters te onderhouden."--En een
wonderbare strijd ontstond. De een wilde zich niet door den ander
uit de poort des grafs laten zetten.

"Haasten wij ons," zei Courfeyrac, "binnen een kwartier zal het te
laat zijn."

"Burgers," hernam Enjolras, "'t is hier de republiek, en het algemeen
stemrecht geldt. Wijst zelf degenen aan, die zich verwijderen moeten."

Men gehoorzaamde. Na verloop van vijf minuten waren vijf man met
eenparige stemmen aangewezen en traden uit de gelederen.

"Er zijn vijf man!" riep Marius.

Er waren slechts vier uniformen.

"Welnu," zeiden de vijf, "dan moet er één blijven."

En opnieuw begon de edelmoedige strijd wie blijven zou, en wie voor
de anderen redenen zou vinden om niet te blijven.

"Gij hebt een vrouw, die u bemint."--"Gij hebt een oude moeder."--"Gij
hebt geene ouders meer, wat zal van uw drie broertjes worden?"--"Gij
zijt vader van vijf kinderen."--"Gij hebt recht te leven; ge zijt
eerst zeventien jaren oud, dit is te jong om te sterven."

Deze groote revolutionnaire barricaden waren verzamelplaatsen van
heldendaden. Het onwaarschijnlijke was er eenvoudig. Deze mannen
verwonderden zich volstrekt niet over elkander.

"Haast u!" herhaalde Courfeyrac.

Uit de groepen riep men tot Marius:

"Wijs gij dengene aan, die blijven moet."

"Ja," zeiden de vijf, "kies gij. Wij zullen u gehoorzamen."

Marius dacht niet, dat hij nog voor eenige aandoening vatbaar was;
maar bij deze gedachte: iemand voor den dood te kiezen, stroomde al
zijn bloed naar zijn hart terug. Hij zou verbleekt zijn, zoo hij nog
bleeker had kunnen worden.

Hij naderde de vijf, die hem toelachten, en ieder, met het oog vol van
die bovenaardsche vlam, welke men in de geschiedenis der Thermopylen
ziet, riep hem toe:

"Mij! mij! mij!"

En verlegen telde Marius hen; zij waren steeds vijf! Toen sloeg hij
zijn blik op de vier uniformen.

In hetzelfde oogenblik viel als uit den hemel een vijfde uniform op
de vier andere.

De vijfde man was gered.

Marius zag op en herkende den heer Fauchelevent.

Jean Valjean was juist de barricade binnengegaan.

Hij kwam, hetzij dat hij inlichtingen had verkregen, hetzij uit
instinct of bij toeval, door de steeg Mondétour.

Uithoofde zijner uniform van nationale garde had hij gemakkelijk
kunnen doorkomen.

De schildwacht, dien de opstandelingen in de straat Mondétour hadden
geplaatst, behoefde niet voor een enkelen nationale garde alarm te
maken. Hij had hem de straat laten ingaan, bij zich zelven zeggende: 't
is waarschijnlijk versterking, en in 't ergste geval een gevangene. Het
oogenblik was te gewichtig dan dat de schildwacht voor dezen enkelen
man zijn post verlaten zou hebben.

Toen Jean Valjean de vesting binnenging had niemand hem opgemerkt,
want aller oogen waren op de vijf gekozenen en op de vier uniformen
gericht. Jean Valjean had gezien en gehoord; hij had stil zijn rok
uitgetrokken en hem op den hoop der anderen geworpen.

De opschudding was onbeschrijfelijk.

"Wie is deze man?" vroeg Bossuet.

"'t Is," antwoordde Combeferre, "een man, die anderen redt."

Marius voegde er met ernstige stem bij:

"Ik ken hem."

Deze waarborg was voor allen voldoende.

Enjolras wendde zich tot Jean Valjean:

"Wees welkom, burger."

En hij voegde er bij:

"Gij weet dat men hier sterven moet."

Zonder te antwoorden hielp Jean Valjean den opstandeling zijn uniform
aantrekken.







VIJFDE HOOFDSTUK.

WELKEN HORIZONT MEN VAN DE KRUIN DER BARRICADE ZIET.


De toestand van allen, in dit noodlottig uur en op deze plaats zonder
erbarmen, had de diepe droefgeestigheid van Enjolras opgewekt en ten
top gevoerd.

Enjolras was geheel vervuld van de revolutie, hij was echter zoo
onvolledig als het absolute wezen kan; hij had te veel van Saint
Just en te weinig van Anacharsis Clootz; evenwel was zijn geest,
in het genootschap der vrienden van het A B C, eindelijk eenigszins
naar de denkbeelden van Combeferre gaan overhellen; sedert eenigen
tijd verliet hij allengs den bekrompen vorm van het dogma en gaf
zich over aan de uitbreidingen van den vooruitgang, zoodat hij er
toe was gekomen, aan de eindelijke en gezegende herschepping der
groote Fransche republiek in een groote algemeene menschenrepubliek
te gelooven. Wat de middelen betreft, achtte hij bij een geweldigen
toestand ook geweldige middelen noodig; hierin was hij niet veranderd,
en hij behoorde nog altijd tot die vreeselijke en geduchte school,
welke in het woord 1793 is samengevat.

Enjolras stond op de steenen trap, en rustte met den elleboog op den
loop zijner karabijn. Hij peinsde, hij huiverde, alsof een windvlaag
over hem toog; plaatsen, waar de dood tegenwoordig is, hebben
dergelijke uitwerking. Uit zijn oogen, die door een inwendigen blik
bezield werden, schoot een dof vuur. Eensklaps richtte hij het hoofd
op, zijn blond haar golfde naar achter, als dat van het sterrenbeeld
den engel, en geleek op de manen van een woesten leeuw. Enjolras riep:

"Burgers, stelt ge u de toekomst voor? De straten der steden door licht
overstroomd, groene takken aan de deuren, de volken verbroederd,
de menschen rechtvaardig, de grijsaards de kinderen zegenend,
het verledene het tegenwoordige beminnend, de denkers in volkomen
vrijheid, de geloovigen volkomen gelijk, als godsdienst den hemel,
God als rechtstreeksch priester, het menschelijk geweten altaar
geworden, geen haat meer, de broederschap in de werkplaats en de
school, als straf en belooning de openbaarheid, arbeid voor allen,
recht voor allen, bovenal de vrede, geen bloedvergieten, geen oorlog
meer, gelukkige moeders! De eerste schrede is de beteugeling van het
stoffelijke; de tweede de verwezenlijking van het ideaal. Bedenkt,
wat de vooruitgang reeds heeft uitgewerkt. De eerste menschelijke
geslachten zagen met schrik voor hun oogen de hydra voorbijgaan,
die op de wateren blies, den draak, die vuur spuwde, den griffoen,
die het monster der lucht was en met de vleugels van een arend en de
klauwen van een tijger vloog; vreeselijke dieren, die boven den mensch
waren. Maar de mensch spande zijn strikken, de heilige strikken van
het verstand, en eindelijk ving hij de monsters. Wij hebben de hydra
bedwongen en zij heet stoomboot; wij hebben den draak bedwongen en hij
heet locomotief: wij zijn op het punt den griffoen te bedwingen, wij
hebben hem reeds en hij heet luchtbol. Den dag, dat dit prometheuswerk
voltooid zal zijn en de mensch aan zijn wil het drievoudig antieke
monster, de hydra, den draak en den griffoen, onderworpen heeft,
zal hij meester van het water, het vuur en de lucht zijn, en voor
het overige der bezielde schepping wat eertijds de oude goden voor
hem waren. Moed en voorwaarts! Waarheen gaan wij, burgers? Naar de
op wetenschap gegronde regeering, naar de macht der omstandigheden,
welke de eenige openbare macht is geworden, naar de wet der natuur,
die haar bekrachtiging en strafrecht in zich draagt, naar een opgaan
der waarheid, dat met het opgaan der zon in betrekking staat. Wij
gaan de vereeniging der volken, wij gaan de eenheid van den mensch te
gemoet. Geen fictiën, geen woekerplanten meer.--Het wezenlijke door het
ware geregeerd, ziedaar het doel. De beschaving zal haar vierschaar op
den top van Europa houden, en later in het middenpunt der continenten,
in een groot parlement der intelligentie. Iets dergelijks is bereids
gezien. De amphyctionen hadden jaarlijks twee vergaderingen, de
eene te Delphi, de plaats der goden, de andere aan de Thermopylen,
de plaats der helden. Ook Europa zal zijn amphyctionen hebben; de
aarde zal ze hebben. Frankrijk draagt deze verheven toekomst in zijn
schoot. 't Is de vrucht der negentiende eeuw. Wat door Griekenland
werd beproefd, is waardig door Frankrijk volbracht te worden. Hoor
naar mij, Feuilly, dapper werkman, man des volks, man der volken. Ik
vereer u. Ja, gij ziet duidelijk de toekomstige tijden; ja, gij
hebt gelijk. Gij hadt noch vader noch moeder, Feuilly, gij hebt de
menschheid voor moeder en het recht voor vader aangenomen. Ge zult
hier sterven, dat is zegevieren. Wat heden moge gebeuren, burgers,
zoowel door onze nederlaag als door onze overwinning zullen wij
een revolutie bewerken. Gelijk branden de geheele stad verlichten,
evenzoo verlichten revolutiën het geheele menschelijk geslacht. En
welke revolutie zullen wij bewerken? Ik heb het gezegd, de revolutie
van het ware. Uit het politiek gezichtspunt bestaat er slechts één
beginsel: de souvereiniteit van den mensch op zich zelven. Deze
souvereiniteit van mij op mij zelven heet vrijheid. Waar twee
of meer dier souvereiniteiten zich vereenigen, begint de staat;
maar in deze vereeniging kan niets worden afgestaan! Iedere
souvereiniteit biedt een zeker gedeelte van zich zelve aan om het
algemeene recht te vormen. Dat gedeelte, 't welk ieder aan allen in
gelijke mate afstaat, heet gelijkheid. Het algemeen recht is niet
anders, dan de bescherming van allen, die op het recht van ieder
haar stralen schiet. Deze bescherming van ieder door allen heet
broederschap. Het raakpunt van al deze vereenigde souvereiniteiten
heet maatschappij. Deze vereeniging vormt een knoop, dien men den
maatschappelijken band noemt. Sommigen zeggen maatschappelijk verbond,
't geen hetzelfde is, wijl in het woord verbond het denkbeeld van band
besloten is. Verstaan wij elkander aangaande de gelijkheid; want zoo
de vrijheid het toppunt is, is de gelijkheid de basis. De gelijkheid,
burgers, is geen even hooge wasdom van den geheelen plantengroei, geen
maatschappij van hooge grashalmen en kleine eiken; een verzameling
van ongelijksoortige grootheden, die elkander schaden; maar in het
burgerlijke voor alle bekwaamheden dezelfde kansen; in het politieke
de gelijke kracht van alle stemmen; in het godsdienstige hetzelfde
recht voor ieders geweten. De gelijkheid heeft een orgaan. Het
kosteloos en verplichtend onderwijs. Men moet met het recht op het
a, b, c beginnen. De lagere school moet aan iedereen opgelegd, het
middelbaar onderwijs voor allen toegankelijk gemaakt worden. Ziedaar de
wet. Uit de gelijke school komt de gelijkheid der maatschappij. Ja,
onderwijs! licht! licht! alles komt van 't licht en keert er in
terug. Burgers, de negentiende eeuw is grootsch, maar de twintigste
eeuw zal gelukkig zijn. Dan zal niets meer naar de oude geschiedenis
gelijken; men zal niet meer, gelijk thans, een vijandelijken inval te
vreezen hebben, een overweldiging, een gewapenden naijver der natiën,
een staking der beschaving ten gevolge van een huwelijk tusschen
koningen, een geboorte in de erfelijke tirannieën, de verdeeling van
volken door een congres, een ontleding ten gevolge van den val eener
dynastie, een strijd van twee godsdiensten, die elkander, als twee
bokken uit de schaduw op de brug van het oneindige ontmoeten; men
zal geen hongersnood, geen uitputting, geen prostitutie uit armoede,
geen ellende uit gebrek aan arbeid, geen schavot, geen zwaard,
geen veldslagen, en al de geweldadigheden van het toeval in het woud
der gebeurtenissen te vreezen hebben. Men zou schier kunnen zeggen,
dat er geen geweldige gebeurtenissen meer zullen plaats hebben. Men
zal gelukkig zijn. Het menschelijke geslacht zal zijn wet vervullen,
zooals de aardbol de zijne; de harmonie zal zich herstellen tusschen
de ziel en de ster, en zal om de waarheid wentelen gelijk de ster
om het licht. Vrienden, het uur waarin wij zijn en waarin ik tot u
spreek, is een treurig uur; maar op zulk een vreeselijke wijze wordt
de toekomst gekocht. Een revolutie is een tolgeld. O! het menschelijke
geslacht zal bevrijd, verheven en getroost worden! Dit verzekeren
wij het op deze barricade. Van waar zal men den liefdekreet slaken,
zoo niet van de hoogte der offerplaats? O, mijn broeders, 't is hier
de vereenigingsplek dergenen, die denken en dergenen die lijden;
deze barricade is niet gemaakt van straatsteenen, van balken, van oud
ijzerwerk; zij is gemaakt van twee hoopen, van een hoop denkbeelden
en een hoop smarten. De ellende ontmoet er het ideaal. De dag omhelst
er den nacht en zegt tot hem: ik ga met u sterven en gij zult met
mij herleven. Uit de omhelzing van alle droefheden ontspringt het
geloof. Hier brengen de smarten haar doodsstrijd en de ideeën hun
onsterfelijkheid. Deze doodsstrijd en deze onsterfelijkheid zullen
zich mengen en onzen dood vormen. Broeders, wie hier sterft, sterft in
den glans der toekomst en wij zullen een graf van morgenrood ingaan."

Enjolras hield eensklaps op; zijn lippen bewogen zich zwijgend, als
ging hij voort met zich zelven te spreken, zoodat zij, oplettend om
hem nog te hooren, hem aanstaarden. Er werd niet toegejuicht, maar
men fluisterde lang. Wijl het woord een adem is, gelijk het geritsel
van het verstand het geritsel der bladeren.







ZESDE HOOFDSTUK.

MARIUS VERWILDERD, JAVERT LAKONISCH.


Zeggen wij nu wat in de gedachten van Marius omging.

Men herinnere zich zijn gemoedsstemming. Wij hebben reeds gezegd,
dat alles voor hem slechts een visioen meer was. Zijn begrip was
verward. Marius was, wij moeten hierop drukken, in de schaduw der
groote donkere vleugels, die over de zieltogenden zijn uitgebreid. Hij
gevoelde zich bereids in het graf, het kwam hem voor, als ware hij
reeds aan gene zijde van den muur, en hij zag de gezichten der levenden
slechts met de oogen van een doode.

Hoe was Fauchelevent hier gekomen? Waarom was hij er? Wat kwam hij
er doen? Marius deed zich al deze vragen niet. Onze wanhoop heeft
overigens dit bijzondere, dat zij anderen evenzeer als ons zelven
omhult; het scheen hem logisch, dat iedereen kwam om te sterven.

Maar hij dacht met een beklemd hart aan Cosette.

Overigens sprak Fauchelevent niet tot hem, aanschouwde hem niet en
scheen zelfs niet te hooren, toen Marius de stem verhief om te zeggen:
"ik ken hem."

Deze houding van Fauchelevent verlichtte echter Marius, en, zoo men
zulk een woord voor zulke gewaarwordingen mag bezigen, zouden wij
zeggen, behaagde hem. Het had hem steeds een volstrekte onmogelijkheid
geschenen het woord tot dien raadselachtigen man te richten, die voor
hem evenzeer verdacht als indrukwekkend was. Bovendien was het lang
geleden, dat hij hem niet gezien had, 't geen, wegens den bedeesden,
afgetrokken aard van Marius, deze onmogelijkheid nog vergrootte.

De vijf aangewezen mannen verlieten door de steeg Mondétour de
barricade; zij geleken volkomen nationale garden. Een hunner
verwijderde zich schreiend. Voor zij heengingen, omhelsden zij de
achterblijvenden.

Toen de vijf mannen, die tot het leven waren teruggezonden, vertrokken
waren, dacht Enjolras aan den ter dood veroordeelde. Hij trad het
benedenvertrek binnen. Javert aan den paal gebonden was in gedachten.

"Hebt ge aan iets behoefte?" vroeg hem Enjolras.

Javert antwoordde:

"Wanneer zult ge mij dooden?"

"Wacht. Wij hebben op dit oogenblik al onze patronen noodig."

"Geef mij dan iets te drinken," zei Javert.

Enjolras reikte hem zelf een glas water, en dewijl Javert gebonden
was hielp hij hem drinken.

"Is dat alles?" vroeg Enjolras.

"Ik bevind mij slecht aan dezen paal," antwoordde Javert. "'t Is niet
vriendelijk van u dat ge mij den nacht zoo hebt laten doorbrengen. Bind
mij zooals 't u belieft, maar ge kunt mij wel op een tafel laten
liggen, evenals den andere."

En met eene hoofdbeweging duidde hij naar het lijk van Mabeuf.

Op den achtergrond van het vertrek stond, zooals men zich herinnert,
een lange tafel, waarop men kogels gegoten en patronen gemaakt had. De
patronen waren gereed en al het kruit was gebruikt, zoodat deze tafel
ledig was.

Op bevel van Enjolras maakten vier opstandelingen Javert van den
paal los. Terwijl men hiermede bezig was, hield een vijfde hem een
bajonnet tegen de borst. Men liet de handen op zijn rug gebonden,
bond om zijn beenen een sterk, dun touw 't welk hem veroorloofde korte
schreden van vijftien duim te doen, als om het schavot te beklimmen,
en zoo liet men hem naar de tafel achter in het vertrek gaan, waarop
men hem stevig gebonden neerlegde.

Tot meerdere zekerheid, bond men hem nog met een touw, dat van den
hals kruiswijze over de borst liep en, na tusschen de beenen te zijn
doorgegaan, aan de handen bevestigd werd.

Terwijl Javert gekneveld werd, zag een man, op den drempel der deur,
met buitengewone opmerkzaamheid naar hem. De schaduw, welke deze
man wierp, deed Javert het hoofd omwenden. Hij sloeg de oogen op en
herkende Jean Valjean. Hij ontroerde zelfs niet, sloeg trotsch de oogen
neder en zeide bij zich zelven niets dan: "'t is zeer natuurlijk."







ZEVENDE HOOFDSTUK.

DE TOESTAND WORDT ERGER.


Het daglicht nam spoedig toe. Maar geen venster, geen deur opende
zich. 't Was de morgenstond, maar niet de ontwaking. Het einde der
straat Chanvrerie tegenover de barricade was, zooals wij gezegd hebben,
door de troepen ontruimd; zij scheen vrij en bood de voorbijgangers
een akelige stilte aan. De straat St. Denis was even eenzaam als de
straat der sphinxen te Thebe. Geen levend wezen vertoonde zich op de
pleinen, die door een flauwen zonnestraal verlicht werden. Niets is
treuriger dan deze glans in de doodsche straten.

Men zag niets; maar men hoorde op eenigen afstand een geheimzinnige
beweging. Het was blijkbaar dat het kritiek oogenblik naderde. Evenals
den vorigen avond trokken de schildwachten terug; doch nu allen.

De barricade was sterker dan bij den eersten aanval. Na het vertrek
der vijf personen, had men haar nog verhoogd.

Op de waarschuwing van den schildwacht, die den omtrek der Hallen had
bewaakt, nam Enjolras, die een overval in den rug vreesde, een ernstig
besluit. Hij deed den korten doorgang der steeg Mondétour, die tot
hiertoe vrij was gebleven, barricadeeren. Men nam tot dit eind nog
langs eenige huizen de steenen uit de straat, zoodat de barricade,
die drie straten versperde, in het front der Chanvreriestraat,
links de Zwanenstraat en de kleine Truanderie, rechts de straat
Mondétour, inderdaad onverwinbaar was. Zij had drie fronten, maar
geen uitgang. "'t Is een vesting," zei Courfeyrac glimlachend,
"maar tevens een muizenval."

Enjolras liet bij de deur der herberg een dertigtal straatsteenen
opeenhoopen, die, zeide Bossuet, te veel uit de straat waren genomen.

Thans was de stilte, aan de zijde van waar de aanval moest komen,
zoo diep, dat Enjolras ieder zijn verdedigingspost deed hernemen.

Men deelde aan allen een rantsoen brandewijn uit.

Niets is merkwaardiger dan een barricade, die zich tegen een bestorming
gereed maakt. Ieder kiest zijn plaats, als in den schouwburg. Men leunt
op, men steunt tegen, men verschanst zich achter iets. Sommigen maken
zich een stoel van straatsteenen. Men verwijdert zich van een muur,
die hindert, men verschuilt zich achter een uitspringenden hoek, die
beschermen kan. De linkschen zijn uitmuntend; zij nemen plaatsen,
die voor anderen ongemakkelijk zijn. Velen maken zich gereed om
zittend te kunnen strijden. Men wil op zijn gemak kunnen dooden en op
confortable wijze sterven. In den noodlottigen oorlog van Juni 1848
had een opstandeling, die een onfeilbaar schutter was, zich op het
plat van een dak, een armstoel laten brengen, waaruit hij schoot;
hij werd hier door het schroot getroffen.

Zoodra de aanvoerder het sein tot het gevecht heeft gegeven, houden
alle onregelmatige bewegingen op; geen twist meer onderling, geen
oneenigheid, geen afzonderlijke troep; al wat in de gemoederen is,
loopt in één punt samen en verandert zich in afwachting van den
aanval. Een barricade is vóór het gevaar een chaos, in het gevaar
heerscht er de strengste krijgstucht. Het gevaar maakt de orde.

Zoodra Enjolras zijn karabijn met dubbelen loop had genomen en
zich bij een soort van schietgat geplaatst had, 't welk hij zich
had voorbehouden, zwegen allen. Een licht knetterend gerucht klonk
langs den straatsteenen muur. 't Waren de hanen der geweren, die
werden overgehaald.

Overigens was de houding der strijders fierder en geruster dan ooit; de
overmaat van opoffering is een versterking; zij hadden geen hoop meer,
maar wanhoop. De wanhoop is het laatste wapen, dat soms overwinning
geeft; Virgilius heeft het gezegd. Uiterste hulpmiddelen ontstaan
uit uiterste besluiten. Zich tot den dood voorbereiden is soms het
middel de schipbreuk te ontgaan, en het deksel der doodkist wordt
dan een reddingsplank.

Gelijk den vorigen avond was aller aandacht gericht naar of liever
geboeid op het einde der straat, die thans verlicht en zichtbaar was.

Het duurde niet lang. De beweging begon opnieuw duidelijk in de
richting van Saint-Leu, maar geleek niet die van den eersten
aanval. Ketengerammel, het onrustbarend hotsen van een zwaar
voorwerp, het gerinkel van metaal op de straatsteenen, een soort van
plechtig geraas kondigde aan, dat een geducht ijzerwerk in aantocht
was. Deze oude vreedzame straten, gebouwd voor het vruchtbaar verkeer
van belangen en ideeën, en niet voor het schrikkelijk gerol der
oorlogswielen, dreunden.

De woeste, strakke blikken der strijders richtten zich op het einde
der straat.

Een kanonstuk verscheen.

Artilleristen dreven het stuk voort; het was zonder voorstel; twee
artilleristen hielden het affuit opgeheven; vier waren bij de wielen;
de anderen volgden met de kruitkist. Men zag de brandende lont rooken.

"Vuur!" riep Enjolras.

De geheele barricade schoot; de losbranding was vreeselijk; een
rookwolk overdekte en omhulde het kanonstuk en de manschappen; na
eenige seconden verdween de rookwolk, en het kanon en de manschappen
kwamen weder te voorschijn; die het geschut bedienden rolden het
langzaam, regelrecht en zonder overhaasting voor de barricade.

Niemand was getroffen. Toen richtte de kommandant het stuk, met den
ernst en de bedaardheid van een sterrenkundige, die een telescoop
richt.

"Bravo, kanonniers!" riep Bossuet.

En de geheele barricade klapte in de handen.

Een oogenblik later stond het kanon in het midden der straat,
schrijlings op de goot, en richtte zijn vreeselijken mond tegen
de barricade.

"Nu aan 't werk!" riep Courfeyrac. "Ziedaar den bullebak. Na den
oorveeg, de vuistslag. Het leger steekt zijn grooten klauw naar ons
uit. De barricade zal geducht geschud worden. Het geweer tast en
beproeft, het kanon grijpt en bijt."

"'t Is een achtponder, nieuw model en van brons," voegde Combeferre
er bij. "Zulke stukken zijn onderhevig aan springen, wanneer men meer
dan tien deelen tin op honderd deelen koper neemt. Te veel tin maakt
ze te week. Daardoor komt het, dat er zich blaadjes en gaatjes in den
loop vormen. Ten einde dit gevaar te voorkomen en de lading te kunnen
versterken zou men misschien tot de handelwijze der veertiende eeuw
moeten terugkeeren, namelijk een reeks van gesoldeerde stalen ringen
om het stuk leggen."

"In de zestiende eeuw," merkte Bossuet op, "had men gegleufde
kanonnen."

"Ja," antwoordde Combeferre, "dit vermeerdert wel de werpkracht,
maar vermindert de juistheid van het schot. Wanneer men op korten
afstand schiet, heeft de kromme lijn niet de gewenschte juistheid,
de parabool is te groot, de weg dien het werptuig volgt is niet recht
genoeg om te treffen. Dit gebrek aan spanning van de kromme lijn van
het werptuig der gegleufde kanonnen in de zestiende eeuw ontstond
door de zwakke lading, welke deze soort van kanonnen vorderen, zoowel
voor het behoud der affuiten als anderszins. Kortom, het kanon, deze
despoot, kan niet wat het wil; kracht is een groote zwakheid. Een
kanonskogel legt slechts zeshonderd mijlen in het uur af; het licht
zeshonderd mijlen in een seconde. Zoo groot is het overwicht van
Jezus Christus op Napoleon."

"Laadt opnieuw," zei Enjolras.

Hoe zou zich de bekleeding der barricade onder den kogel houden? Zou
men bres schieten? Dit was de vraag. Terwijl de opstandelingen hun
geweren weder laadden, laadden de artilleristen het kanon.

De angst was groot in de barricade.

Het schot ging af en donderde.

"Present!" riep een vroolijke stem.

Juist op het oogenblik, dat de kogel tegen de barricade sprong,
sprong Gavroche er in.

Hij kwam van den kant der Zwanenstraat en was vlug over de
nevenbarricade tegenover de stegen der kleine Truanderie geklauterd.

Gavroche had meer uitwerking in de barricade dan de kogel.

De kogel had zich in het puin begraven en hoogstens een wiel van den
omnibus verbrijzeld, en de oude kar van Anceau stuk geschoten, 't
geen de barricademannen, toen zij het zagen, in lachen deed uitbarsten.

"Gaat zoo voort," riep Bossuet tot de artilleristen.







ACHTSTE HOOFDSTUK.

DE ARTILLERISTEN NEMEN HET ERNSTIG OP.


Men omringde Gavroche.

Maar hij had den tijd niet, iets te verhalen. Marius nam hem huiverend
ter zijde en vroeg:

"Wat komt ge hier doen?"

"Wel," hernam de knaap. "En gij dan?"

En met stoute onbeschaamdheid zag hij Marius strak aan.

Zijn oogen werden grooter door de fiere helderheid welke er in lag.

Op strengen toon hernam Marius:

"Wie heeft u gezegd terug te komen? Hebt ge ten minste mijn brief
bezorgd?"

Gavroche was niet geheel zonder bekommering ten aanzien van dien
brief. In zijn haast om naar de barricade terug te keeren, had
hij er zich veeleer van ontdaan, dan hem bezorgd. Hij moest zich
zelven bekennen dat hij hem te lichtvaardig aan den onbekende had
ter hand gesteld, wiens gezicht hij zelfs niet duidelijk had kunnen
onderscheiden. 't Is waar, dat die man blootshoofds was, maar dit was
niet voldoende. Kortom hij deed zich te dier zake kleine verwijtingen
en vreesde berisping van Marius. Om zich uit de verlegenheid te redden,
nam hij het eenvoudigst middel te baat: hij loog afschuwelijk.

"Burger," zeide hij, "ik heb den brief aan den portier gegeven. De
dame sliep. Zoodra zij ontwaakt, zal zij den brief hebben."

Marius had met de zending van dien brief een dubbel oogmerk gehad:
Cosette vaarwel te zeggen en Gavroche te redden.

Hij moest zich met de helft van 't geen hij wilde tevreden stellen.

De zending van zijn brief en de tegenwoordigheid van den heer
Fauchelevent in de barricade, verscheen voor zijn geest als een
zonderlinge toevalligheid. Hij wees Gavroche den heer Fauchelevent
en vroeg:

"Kent ge dien man?"

"Neen," zei Gavroche.

Zooals men zich herinnert, had Gavroche inderdaad Jean Valjean slechts
in de duisternis gezien.

De sombere, ziekelijke gissingen, welke in Marius geest ontstaan waren,
verdwenen. Kende hij de meeningen van den heer Fauchelevent? Misschien
was Fauchelevent republikein. In dat geval was zijn tegenwoordigheid
bij dit gevecht zeer natuurlijk.

Intusschen was Gavroche reeds aan het andere einde der barricade en
riep: "mijn geweer!"

Courfeyrac deed het hem teruggeven.

Gavroche verwittigde "de kameraden," zooals hij hen noemde,
dat de barricade omsingeld was. Met de grootste moeite was hij
teruggekomen. Een bataljon linietroepen, wier geweren in de kleine
Truanderie gekoppeld stonden, hield de Zwanenstraat in het oog; terwijl
aan de tegenovergestelde zijde de municipale garde de Predikersstraat
bezette. Tegenover zich had men het gros des legers.

Na deze mededeeling voegde Gavroche er bij:

"Ik vergun u hen behoorlijk te begroeten."

Ondertusschen loerde Enjolras met gespitste ooren aan zijn schietgat.

De aanvallers, ongetwijfeld weinig tevreden met de uitwerking van
hun kanonschot, hadden het niet herhaald.

Een compagnie infanterie had het einde der straat achter het kanonstuk
bezet. De soldaten namen de steenen uit de straat en maakten daarvan
tegenover de barricade een kleinen, lagen muur, een soort van
borstwering, niet veel hooger dan achttien duim. Aan den linkerhoek
dier borstwering zag men het hoofd eener kolonne van een bataljon
der voorstad, dat in de straat St. Denis stond geschaard.

Enjolras, die luisterde, meende het eigenaardig gerucht te hooren
der schrootbussen, wanneer zij uit de kruitwagens worden genomen en
zag den kommandant van het stuk den mond van het kanon een weinig
links richten. Toen begonnen de artilleristen het stuk te laden. De
kommandant nam zelf de lont en bracht die aan het zundgat.

"Bukt! Bij den muur!" riep Enjolras, "allen op de knieën langs de
barricade!"

De opstandelingen, die verspreid voor de herberg stonden en bij
Gavroches komst hun posten hadden verlaten, ijlden dooreen naar de
barricade; maar vóór dat Enjolras' bevel volbracht was, geschiedde
een losbranding met het vreeselijk gekraak van schrootvuur. 't Was
werkelijk een schrootschot.

Het schot was gericht op de snijding der barricade, was langs den
muur geschampt en had twee man gedood en drie gekwetst.

Indien dit zoo voortging was de barricade niet lang te verdedigen. Het
schroot kwam er in.

Er ontstond een rumoer van ontsteltenis.

"Laat ons ten minste het tweede schot beletten," zei Enjolras.

Hij liet zijn geweer zinken en mikte op den kommandant van het stuk,
die, over het kanon gebogen, het op een bepaald punt richtte.

Deze kommandant was een knap sergeant der kanonniers, jong, blond, met
zeer zacht gezicht en die schrandere uitdrukking, aan dit keurwapen
eigen, 't welk, door zijne geduchtheid te volmaken, eindelijk den
oorlog zal dooden.

Combeferre, die naast Enjolras stond, beschouwde dien jongeling.

"Hoe jammer!" zei Combeferre. "Dit bloedvergieten is
afschuwelijk! Helaas, zoodra er geene koningen meer zijn, zal er
geen oorlog meer wezen. Ge mikt op dien sergeant, Enjolras, maar ge
ziet zijn gelaat niet. Stel u voor, dat 't een innemend jongeling is;
hij is moedig; men ziet dat hij denkt; die jongelieden der artillerie
zijn zeer goed onderwezen; hij heeft vader en moeder, een familie;
hij bemint waarschijnlijk; hij kan niet ouder dan vijf-en-twintig
jaar zijn; hij kon uw broeder wezen."

"Hij is 't," zei Enjolras.

"Ja," hernam Combeferre, "ook de mijne. Welnu, dooden wij hem niet."

"Laat mij begaan. Wat zijn moet, moet zijn."

En een traan vloeide langzaam over de marmeren wang van Enjolras.

Terzelfder tijd drukte hij zijn geweer af. Het lichtte. De artillerist
draaide tweemalen rond, met vooruit gestoken armen en opgeheven hoofd
als om lucht te ademen. Toen viel hij zijdelings op het kanon en bleef
bewegingloos. Men zag uit het midden van den rug een straal bloed
stroomen. De kogel was door en door de borst gegaan. Hij was dood.

Men moest hem wegdragen en vervangen. Daarmede werden werkelijk eenige
minuten gewonnen.







NEGENDE HOOFDSTUK.

AANWENDING VAN HET OUDE WILDSTROOPERSTALENT EN VAN HET ONFEILBAAR
SCHOT, DAT OP DE VEROORDEELING VAN 1796 VAN INVLOED IS GEWEEST.


De meening in de barricade was verschillend. Het kanon zou weder gelost
worden. Onder zulk een schrootvuur kon men het niet langer dan een
kwartieruurs uithouden. 't Was een volstrekte noodzakelijkheid het
schrootvuur onschadelijk te maken.

Enjolras gaf bevel:

"Er moet daar een matras gelegd worden."

"Men heeft er geene," zei Combeferre. "De gekwetsten liggen er op."

Tot hiertoe had Jean Valjean, op den hoek der herberg, alleen, op een
straatpaal, met het geweer tusschen de knieën gezeten, aan 't geen
plaats had niet het minste deelgenomen. Hij scheen de omstanders
niet te hooren, die tot elkander zeiden: "Ziedaar een geweer, dat
niets uitricht."

Toen Enjolras het bevel gaf, stond hij op.

Men herinnere zich dat, bij de komst van den volkshoop in de straat
Chanvrerie, een oude vrouw een matras voor haar venster had gehangen,
om zich tegen de kogels te beveiligen. 't Was een dakvenster van
een huis met zes verdiepingen, dat even buiten de barricade stond. De
matras rustte onder op twee droogstokken en hing boven aan twee touwen,
die aan spijkers in 't kozijn waren gebonden. Men zag deze twee touwen
duidelijk, maar fijn als een draad.

"Kan iemand mij een karabijn met dubbelen loop leenen?" zei Jean
Valjean.

Enjolras, die de zijne weder geladen had, reikte ze hem.

Jean Valjean legde aan op het dakvenster en schoot.

Een der twee touwen van de matras was stuk geschoten. De matras hing
nu nog slechts aan één touw.

Jean Valjean loste het tweede schot. Het tweede touw sloeg tegen
de glasruiten van het dakvenster; de matras gleed tusschen de twee
droogstokken en viel op de straat.

De barricade juichte.

Alle stemmen riepen:

"Wij hebben de matras!"

"Ja," zei Combeferre, "maar wie zal ze halen?"

De matras was inderdaad buiten de barricade tusschen de belegerden
en de belegeraars gevallen. Aangezien de dood van den sergeant der
kanonniers de troepen had verbitterd, hadden de soldaten zich sedert
eenige oogenblikken achter de rij steenen, door hen opgericht, plat op
den buik gelegd en tegen de barricade het vuur geopend, in afwachting
dat het kanon, 't welk gedwongen was te zwijgen, weder bediend
kon worden. De opstandelingen beantwoordden het geweervuur niet,
om hun munitie te sparen. De kogels stieten af tegen de barricade,
maar vlogen vreeselijk in de straat terug.

Jean Valjean ging door de snijding in de straat, te midden van den
kogelregen, naar de matras, raapte ze op, laadde ze op zijn rug en
kwam in de barricade terug.

Hij zelf legde de matras in de snijding en plaatste ze zoodanig tegen
den muur dat de artilleristen ze niet zagen.

Toen dit verricht was wachtte men het schrootvuur af. Het bleef niet
lang uit.

Het kanon braakte brullend zijn kogels; zij werden niet meer
teruggekaatst, maar smoorden in de matras. De verwachte uitkomst was
verkregen. De barricade was behoed.

"Burger," zei Enjolras tot Jean Valjean, "de republiek dankt u."

Bossuet bewonderde en lachte. Hij riep:

"'t Is onzedelijk, dat een matras zooveel macht heeft. 't Is de
zegepraal van 't geen buigt op 't geen woedt. Om 't even, eere zij
de matras, die een kanon machteloos maakt!"







TIENDE HOOFDSTUK.

DE DAGERAAD.


Op dit oogenblik ontwaakte Cosette.

Haar kamer was klein, net, stil, met een hoog venster naar het oosten,
op de achterplaats van het huis uitziende. Cosette wist niets van
't geen in Parijs gebeurde. Zij was den vorigen avond er niet bij
en reeds naar haar kamer gegaan, toen vrouw Toussaint gezegd had:
"Er schijnt iets gaande te zijn." Cosette had niet lang, maar goed
geslapen; zij had liefelijke droomen gehad, 't geen misschien een
weinig aan de ongemeene helderheid van haar bed was te danken. Marius
was haar als in licht verschenen. Zij ontwaakte met de zon in haar
oogen, zoodat het haar aanvankelijk voorkwam als droomde zij nog.

Toen zij uit dien droom ontwaakte, was zij in opgeruimde
stemming. Cosette gevoelde zich volkomen gerustgesteld. Zij ondervond,
gelijk Jean Valjean eenige uren te voren, die omkeering der ziel,
welke volstrekt geen ongeluk wil. Zij begon met alle kracht te hopen,
zonder te weten waarom. Maar daarop werd haar hart beklemd.--Sinds
drie dagen had zij Marius niet gezien. Zij zeide tot zich zelve, dat
hij haar brief moest ontvangen hebben, dat hij wist waar zij was,
dat hij zoo schrander was en wel middel zou vinden om tot haar te
komen.--En dit zekerlijk heden, misschien denzelfden morgen.--Het was
klaarlichte dag, maar de lichtstraal was zeer horizontaal, zoodat
zij meende, dat het zeer vroeg was; dat zij echter moest opstaan,
om Marius te ontvangen.

Zij gevoelde, dat zij zonder Marius niet kon leven, dat dit bijgevolg
voldoende was, en dat Marius komen zou. Geen tegenwerping werd
aangenomen; alles was zeker en gewis. 't Was reeds erg genoeg,
drie dagen geleden te hebben. Marius drie dagen afwezig, 't was
verschrikkelijk, goede God! Thans was deze nood, deze beproeving des
Hemels doorgestaan; Marius zou komen en goede tijding medebrengen. Zoo
is de jeugd; spoedig droogt zij haar tranen; zij vindt de smart
nutteloos en neemt ze niet aan. De jeugd is de glimlach der toekomst
tegen een onbekende, die zij zelve is. 't Is voor haar zeer natuurlijk,
gelukkig te zijn. 't Is alsof zij hoop inademt.

Overigens kon Cosette zich niet herinneren, wat Marius haar nopens
deze afwezigheid had gezegd, die slechts één dag moest duren, en
welke verklaring hij er haar van gegeven had.

Iedereen heeft wel eens opgemerkt, hoe behendig een geldstukje dat
men laat vallen, zich verbergt, en hoe kunstig het zich onvindbaar
weet te maken. Er zijn gedachten, die ons denzelfden trek spelen,
zij verschuilen zich in een hoekje van ons brein: 't is gedaan; zij
zijn verloren; 't is onmogelijk ze zich te herinneren. Cosette was
een weinig verstoord over de kleine, vruchtelooze poging van haar
geheugen; zij zeide bij zich zelve, dat het slecht van haar was en
zij er wezenlijk aan misdaan had de woorden te vergeten welke Marius
tot haar had gesproken.

Zij verliet het bed en verrichtte de beide reinigingen van de ziel
en het lichaam, haar gebed en haar toilet.

Men kan desnoods den lezer een bruidskamer binnenvoeren; maar niet de
kamer eener maagd. De poëzie zou het nauwelijks wagen, het proza mag
't geheel niet.

't Is het inwendige eener nog gesloten bloem, iets helders in
de schaduw; 't is de binnenste cel eener gesloten lelie, die niet
aanschouwd mag worden door den mensch, zoolang zij niet door de zon is
aanschouwd. De vrouw in den knop is heilig. Het onschuldige bed, dat
zich ontbloot, deze hemelsche halve naaktheid, die zich zelve schuwt,
de witte voet die in een muiltje vlucht, deze hals die zich voor den
spiegel bedekt, alsof die spiegel een oog ware; het hemd, dat zich
haastig optrekt en den schouder verbergt voor een krakend meubelstuk
of een voorbijgaand rijtuig; de gebonden koordjes, de vastgehaakte
lussen, de geregen veters, de huiveringen, de rillingen van koude
en schaamte, die kiesche schuwheid aller bewegingen, die schier
gevleugelde ongerustheid, waar niets te vreezen is, de allengs zich
voltooiende kleeding, even bekoorlijk als de wolkjes van den dageraad,
't betaamt niet, dit alles te beschrijven; 't is reeds te veel het
aan te duiden.

Het oog van den man moet nog eerbiediger zijn voor het opstaan van
een jong meisje, dan voor het opgaan eener ster. De mogelijkheid
van te kwetsen moet den eerbied nog verhoogen. Het dons der perzik,
het waas der pruim, het kristal der sneeuw, de stofvleugels der kapel
zijn grove zaken, in vergelijking van deze kuischheid, die zelfs niet
weet dat zij kuisch is. De jonge maagd is slechts een heldere droom,
en nog geen beeld. Haar leger is verborgen in het donkere gedeelte
van het ideaal. Een onbetamelijke blik kwetst dit lichtbeeld. Hier
is aanschouwing ontheiliging.

Wij zullen dus niets van de liefelijke bewegingen van Cosettes
ontwaking mededeelen.

Een oostersch sprookje zegt, dat de roos door God wit was geschapen,
maar dat, toen Adam haar een oogenblik bij haar ontluiking aanschouwde,
zij beschaamd en rood werd. Wij behooren tot hen, die voor meisjes
en bloemen beschroomdheid gevoelen, wijl wij ze eerbiedwaardig vinden.

Cosette kleedde zich haastig, krulde en kapte zich, 't geen destijds
zeer eenvoudig was, toen de vrouwen haar vlechten en krullen niet
met kussentjes en steunsels opvulden en geen crinolines in het haar
droegen. Toen opende zij het raam en sloeg haar oogen rond, in de hoop
iets van de straat te ontdekken, een punt van een huis, een vakje van
de straat, om er Marius te bespieden. Maar er was niets van beiden
te zien. De achterplaats was door tamelijk hooge muren omgeven, en
daarachter waren eenige tuinen. Cosette vond deze tuinen leelijk;
voor het eerst van haar leven vond zij de bloemen onaangenaam. Een
klein gedeelte van een straatgoot zou haar liever zijn geweest. Zij
besloot eindelijk naar den hemel op te zien, als dacht zij, dat Marius
van daar zou komen.

Eensklaps begon zij te schreien. 't Was geen aandoenlijkheid van ziel;
maar een hoop, met zwaarmoedigheid gemengd; 't was haar toestand van
dien oogenblik. Zij gevoelde onduidelijk iets verschrikkelijks. Gewis
zweven de zaken in de lucht. Zij zeide bij zich zelve, dat zij van
niets zeker was; dat, wanneer men elkander uit het oog verloor, men
elkander verloren had; en het denkbeeld dat Marius uit den hemel tot
haar zou komen, scheen haar niet meer bekoorlijk, maar somber.

Eindelijk, zoo gaat het met deze wolken, keerde de rust in haar
terug, en de hoop, en een soort van onbewusten glimlach, die op
God vertrouwde.

Alles sliep nog in het huis. Er heerschte een landelijke stilte. Geen
vensterluik was nog geopend. De portiersloge was gesloten. Vrouw
Toussaint was nog niet bij de hand, en Cosette meende natuurlijk,
dat haar vader nog sliep. Zij moest veel geleden hebben en nog veel
lijden, want zij zeide bij zich zelve, dat haar vader ondeugend was
geweest; zij rekende echter op Marius. De verduistering van zulk een
licht was bepaald onmogelijk.

Bij tusschenpoozen hoorde zij op een afstand doffe schokken, en zij
zeide: 't Is zonderling, dat men de koetspoorten zoo vroeg open en
dicht slaat. 't Waren de kanonschoten tegen de barricade.

Eenige voeten beneden Cosettes venster bevond zich onder een
uitstekende lijst van den ouden, zwarten muur een zwaluwnest; de
omvang van het nestje stak een weinig over de lijst uit, zoodat men van
boven in dit kleine paradijs zien kon. Het wijfje was er en spreidde
haar vleugels als een waaier boven haar jongen uit; het mannetje
vloog heen en weder en bracht in zijn bekje voedsel en kusjes. De
opgaande zon overstroomde dit geluk met gouden stralen. De groote wet:
"vermenigvuldigt u" lag daar glimlachend en verheven, en dit liefelijke
geheim ontlook in den glans des morgens. Cosette, met het haar in het
zonlicht, de ziel in droombeelden, inwendig door de liefde, uitwendig
door het morgenrood beschenen, boog zich werktuiglijk, en, zonder zich
schier te durven bekennen dat zij tegelijkertijd aan Marius dacht,
aanschouwde zij die vogels, dat gezin, dat mannetje en wijfje, en
die jongen, met die diepe ontroering, welke een vogelnestje bij een
maagd verwekt.







ELFDE HOOFDSTUK.

HET GEWEERSCHOT DAT NIETS MIST EN NIEMAND DOODT.


Het vuur der aanvallers hield aan. Het geweer- en het
schrootvuur wisselden elkander af, zonder inderdaad veel schade te
veroorzaken. Alleen het bovengedeelte van den gevel van Corinthe
leed; het venster der eerste verdieping en de dakvensters, die door
geweerkogels en kartetsen doorboord waren, verloren hoe langer hoe
meer allen vorm. De strijders die er geposteerd waren, hadden zich
moeten verwijderen. 't Is overigens een tactiek bij den aanval van
barricaden lang het geweervuur gaande te houden, ten einde de munitie
der opstandelingen uit te putten, zoo zij den misslag begaan het
vuur te beantwoorden. Zoodra men aan de verflauwing van hun vuur
bespeurt, dat zij noch lood noch kruit meer hebben, gaat men tot
de bestorming over. Enjolras was in dien strik niet gevallen; de
barricade antwoordde niet.

Bij ieder pelotonsvuur, stak Gavroche zijn tong uit, ten teeken van
de hoogste verachting.

"Goed," zeide hij, "scheurt linnen. Wij hebben pluksel noodig."

Courfeyrac verweet het schrootvuur zijn weinige uitwerking en zeide
tot het kanon:

"Ge begint te beuzelen, goede man."

Men intrigueert in een gevecht als op een bal.

't Is waarschijnlijk dat deze stilte der barricade de belegeraars
begon te verontrusten en hun iets onverwachts deed vreezen; dat
zij de noodzakelijkheid beseften van helder door dien hoop steenen
heen te zien en te weten wat achter dien gevoelloozen muur gebeurde,
die de schoten ontving zonder ze te beantwoorden. Eensklaps zagen de
belegerden een helm, die op een naburig dak in de zon glinsterde. Een
pompier stond tegen een hoogen schoorsteen als op schildwacht. Zijn
blik viel lijnrecht in de barricade.

"Dat is een lastige toeschouwer," zei Enjolras.

Jean Valjean had aan Enjolras diens karabijn wedergegeven, maar hij
had zijn geweer.

Zonder een woord te spreken, legde hij op den pompier aan, en een
seconde later viel de helm door een kogel getroffen kletterend op de
straat. De verschrikte soldaat verdween in haast.

Een tweede opmerker nam zijn plaats in. Deze was een officier,
Jean Valjean, die zijn geweer weder geladen had, legde op den nieuw
aangekomene aan en deed den helm van den officier den helm van den
soldaat opzoeken. De officier toefde niet, maar verwijderde zich in
allerijl. Ditmaal werd de waarschuwing begrepen. Niemand verscheen
meer op het dak, en men zag er van af, de barricade te bespieden.

"Waarom hebt ge den man niet gedood?" vroeg Bossuet aan Jean Valjean.

Jean Valjean antwoordde niet.







TWAALFDE HOOFDSTUK.

DE WANORDE ALS HANDLANGER DER ORDE.


Bossuet fluisterde Combeferre in 't oor:

"Hij heeft op mijn vraag niet geantwoord."

"'t Is een man, die goed doet met geweerschoten," zei Combeferre.

Zij, die nog eenige herinnering van dien reeds verwijderden tijd
bewaard hebben, weten, dat de nationale garde der voorstad zich
dapper tegen de opstanden kweet. Zij was inzonderheid verbitterd
en onverschrokken in de Junidagen van 1832. Menig goed kastelein
van Pantin en de omstreken, die ten gevolge van den opstand niets
te doen had en die zijn danszaal ledig zag, werd een leeuw en
liet zich dooden om de orde, door het danshuis vertegenwoordigd,
te herstellen. In dien tevens burgerlijken en heldhaftigen tijd
hadden de belangen hun paladijns, evenals de ideeën hun ridders
hadden. Het proza van het bewegelijke ontnam niets aan de dapperheid
der beweging. De vermindering van den geldstapel deed bankiers de
Marseillaise zingen. Men vergoot lyrisch zijn bloed voor het kantoor;
en met lacedemonische geestdrift verdedigde men den winkel, deze
oneindige verkleining van het vaderland.

't Moet gezegd worden, dat in den grond dit alles zeer ernstig was. 't
Waren de maatschappelijke elementen, die tegen elkander in strijd
kwamen, in afwachting van den dag dat zij in evenwicht zouden komen.

Een ander teeken van den tijd was de regeeringloosheid, vermengd
met regeeringsgezindheid. Men was vóór de orde, zonder tucht. Een
tamboer sloeg onverwacht op het bevel van dezen of genen kolonel
der nationale garde, naar eigen zin, een of ander signaal; deze of
gene kapitein ging op eigen gezag in 't vuur; deze of gene nationale
garde streed voor zijn idée en voor eigen rekening. In oogenblikken
van crisis en op de dagen van gevecht ging men minder te rade met
zijn chefs dan met zijn eigen neigingen. In het leger der orde waren
echte guerillero's, eenigen van den degen als Fannicot, anderen van
de pen als Henry Fonfrède.

De beschaving, die in dien tijd ongelukkigerwijs veeleer
vertegenwoordigd werd door een reeks van belangen dan door een groep
beginselen, was of waande zich in gevaar; zij slaakte den alarmkreet;
iedereen maakte zich tot een centrum, verdedigde, hielp, beschermde
haar, naar zijn zienswijze; en de eerste de beste nam de taak op zich
de maatschappij te redden.

De ijver ging vaak tot verdelging over. Menig peloton van nationale
garden vormde zich eigenmachtig tot krijgsraad, vonniste, en voerde
binnen vijf minuten het vonnis over een gevangen opstandeling uit. Zulk
een geïmproviseerde rechtbank had Jean Prouvaire gedood. Een wreede
lynchwet, welke geen partij het recht geeft een andere verwijtingen te
doen, want zij wordt zoowel in Amerika door de republiek als in Europa
door de monarchie toegepast. Deze lynchwet is onderhevig aan allerlei
vergissingen. Op een dag van opstand werd een jong dichter, genaamd
Paul-Aimé Garnier, op het Koningsplein met de bajonnet vervolgd en
ontsnapte nauwelijks door onder de koetspoort van het huis No. 6 te
vluchten. Men riep: "'t Is ook een St. Simonist!" en men wilde hem
dooden. Hij droeg een deel der gedenkschriften van den hertog de
Saint-Simon onder den arm. Een nationale garde had op dit boek het
woord "Saint-Simon," gelezen en geroepen: "Doodt hem!"

Den 6 Juni 1832 liet zich een compagnie nationale garden van de
voorstad, gecommandeerd door kapitein Fannicot, bovengenoemd,
vrijwillig en als uit vermaak in de straat Chanvrerie grootendeels
dooden. Dit feit, hoe zonderling het zij, is bevestigd door de
rechterlijke instructie ter zake van den opstand in 1832. Kapitein
Fannicot, een ongeduldig en stoutmoedig burger, een soort van
condottieri der orde, een derzulken, welke wij gekarakteriseerd hebben,
een fanatiek en onbedwongen aanhanger der regeering, kon de bekoring
niet wederstaan om vóór het bepaalde oogenblik vuur te geven, en aan
de eerzucht om alleen, namelijk met zijn compagnie, de barricade in te
nemen. Verward door de achtereenvolgende verschijning van de roode vlag
en den ouden rok, dien hij voor een zwart vaandel hield, laakte hij
luid de generaals en de chefs der korpsen, die overlegden, en meenden
dat het beslissend oogenblik der bestorming nog niet gekomen was, en,
volgens een merkwaardige uitdrukking van een hunner, "den opstand in
zijn vet lieten gaar koken." Maar hij voor zich vond de barricade rijp,
en, wijl 't geen rijp is vallen moet, beproefde hij haar aan te vallen.

Hij had het bevel over mannen, die even onverschrokken waren als hij,
"razenden," zooals een getuige zeide. Zijn compagnie, dezelfde die den
dichter Jean Prouvaire had gedood, was de eerste van het bataljon,
dat aan den hoek der straat stond. Op een oogenblik, dat men 't
het minst verwachtte, wierp de kapitein zijn manschappen tegen
de barricade. Deze beweging, met meer goeden wil dan krijgskunst
volbracht, kwam de compagnie Fannicot duur te staan. Vóór zij twee
derde van den weg had afgelegd, werd zij door een algemeen salvo der
barricade begroet. Vier, de vermetelsten, die aan de spits waren,
werden aan den voet der barricade neergeschoten, en deze moedige troep
nationale garden, die echter de militaire standvastigheid misten,
moest, na eenige weifeling, met achterlating van vijftien lijken
terugtrekken. Het oogenblik van weifeling gaf den opstandelingen den
tijd om hun geweren weder te laden, en een tweede, zeer doodelijke
losbranding trof de compagnie, vóór zij den hoek der straat, haar
wijkplaats, bereikt had. Een oogenblik stond zij tusschen twee vuren
en ontving de lading schroot uit het kanon, dat, geen bevel hiertoe
hebbende, zijn vuur niet gestaakt had. De onversaagde en onvoorzichtige
Fannicot was een der gesneuvelden. Hij werd door het kanon gedood,
dat wil zeggen: door de orde.

Deze meer verwoede, dan ernstige aanval, vertoornde Enjolras.--De
dwazen! zeide hij. Zij laten hun manschappen dooden en ons onze
ammunitie voor niets verspillen.

Enjolras sprak als een echt generaal van den opstand, gelijk hij
was. De opstand en de bedwinging strijden niet met gelijke wapens. De
opstand, die spoedig is uitgeput, heeft slechts een bepaald getal
schoten en strijders te zijner beschikking. Een ledige patroontasch,
een gesneuvelde, kunnen niet vervangen worden. Maar de bedwinging,
die het leger en Vincennes heeft, telt evenmin de manschappen als
de schoten. De bedwinging heeft evenveel regimenten als de barricade
manschappen en evenveel arsenalen als de barricade patroontasschen. Ook
zijn 't gevechten van één tegen honderd, die immer met de inneming
der barricade eindigen; tenzij de revolutie plotseling te voorschijn
kome en haar vlammend zwaard in de balans werpt. Dit gebeurt soms. Dan
komt alles in opstand, de straatsteenen beginnen te gloeien, overal
verrijzen barricaden, Parijs trilt oppermachtig, het quid divinum
lost zich op, een 10e Augustus, een 20e Juli zweven in de lucht,
een wonderbaar licht verschijnt, de gapende muil der macht wijkt, en
het leger, die leeuw, ziet voor zich, rustig, dien profeet, Frankrijk.







DERTIENDE HOOFDSTUK.

VOORBIJGAANDE FLIKKERINGEN.


In den chaos van gevoelens en hartstochten, die een barricade
verdedigen, is van alles: dapperheid, jeugd, eergevoel, geestdrift,
ideaal, overtuiging, de hardnekkigheid van den speler en bovenal
tusschenpoozen van hoop.

Zulk een tusschenpoozing, een dier onduidelijke stralen van hoop,
schoot eensklaps, op het onverwachts, door de barricade der
Chanvreriestraat.

"Hoort," riep Enjolras eensklaps, steeds nauwkeurig oplettende;
"mij dunkt, dat Parijs ontwaakt."

't Is stellig, dat in den morgen van den 6den Juni de opstand
gedurende een paar uren in kracht toenam. De hardnekkigheid, waarmede
de stormklok van St. Merry voortdurend luidde, wekte eenigen op. In de
straten du Poirier en Gravilliers werden barricaden opgericht. Voor de
poort Saint Martin viel een enkel jongeling met een karabijn gewapend
een escadron cavalerie aan. Geheel ongedekt, midden op den boulevard,
viel hij op een knie neder, mikte, schoot, doodde den escadrons-chef,
en zeide, zich omkeerend: "Ziedaar, weder een die ons geen kwaad meer
zal doen." Hij werd nedergesabeld. In de straat St. Dénis schoot een
vrouw achter een nedergelaten jaloezie op de municipale garde. Bij
ieder schot zag men de jaloezielatten trillen. Een veertienjarige
knaap werd in de Cossonneriestraat aangehouden, met zijn zakken vol
patronen. Verscheiden wachtposten werden aangevallen. Bij den ingang
der straat Bertin-Poirée, werd een regiment kurassiers, aan welks spits
generaal Cavaignac de Baragne reed, door een zeer levendig en geheel
onverwacht geweervuur ontvangen. In de straat Planche-Mibray wierp
men van de daken op de soldaten potscherven en keukengereedschap;
een slecht teeken. Toen men den maarschalk Soult dit berichtte,
zette de oude officier van Napoleon een bedenkelijk gezicht, zich de
woorden herinnerende van Suchet te Sarragossa: "Wij zijn verloren,
zoo de oude vrouwen haar waterpotten op onze hoofden uitgieten."

Deze algemeene verschijnselen, welke zich openbaarden op hetzelfde
oogenblik, dat men den opstand bedwongen achtte, deze koortsige toorn,
welke de bovenhand verkreeg, die vonken, welke hier en daar over
die opeengehoopte brandstoffen vlogen, namelijk boven de Parijsche
voorsteden, dit alles verontrustte de militaire bevelhebbers. Men
haastte zich, deze beginselen van brand uit te dooven. Men
wachtte hierop met den aanval der barricaden Maubuée, Chanvrerie en
Saint-Merry, ten einde slechts met deze alleen te doen te hebben en
alles in één slag te kunnen eindigen. In de oproerige wijken werden
colonnes geworpen, die de groote straten schoonveegden, de kleine
rechts en links doorzochten, nu voorzichtig en langzaam, dan met
den stormpas. De soldaten stieten de deuren der huizen open, waaruit
geschoten was; terwijl tegelijkertijd de cavalerie de samenscholingen
op de boulevards uiteendreef. Deze bedwinging geschiedde niet zonder
dat gewoel en gerucht, 't welk aan een botsing tusschen het leger en
het volk eigen zijn. Dit was het, wat Enjolras in de tusschenpoozen
van het kanon- en geweervuur hoorde. Bovendien had hij aan het einde
der straat gekwetsten zien voorbijdragen, en hij zeide tot Courfeyrac:

"Deze gekwetsten komen niet van ons."

De hoop duurde niet lang, het licht verdween spoedig. In minder dan een
half uur was de hemel donker; 't was als een bliksem zonder donder,
en de opstandelingen voelden die soort van verlamming, waarmede
de onverschilligheid des volks de aan zich zelven overgelaten
hardnekkigen treft.

De algemeene beweging, die eensklaps scheen ontstaan te zijn, was
in de geboorte gestikt; en de zorg des ministers van oorlog en de
krijgskunst der generaals konden zich nu onverdeeld aan de drie of
vier barricaden wijden, die nog stand hielden.

De zon rees aan den horizon.

Een opstandeling zeide tot Enjolras:

"Men heeft hier honger. Zullen wij inderdaad sterven zonder gegeten
te hebben?"

Enjolras, altijd tegen de borstwering geleund, zonder zijn oogen van
het einde der straat te wenden, knikte toestemmend.







VEERTIENDE HOOFDSTUK.

WAARIN MEN DEN NAAM VAN ENJOLRAS' GELIEFDE LEZEN ZAL.


Courfeyrac, die dicht bij Enjolras op een steen zat, schold steeds op
het kanon, en telkens, wanneer met donderend gerucht die noodlottige
kogelwolk voorbijvloog, welke men schroot noemt, had hij er een
spottend woord voor.

"Gij vermoeit uw longen tevergeefs, mijn arme lompe oude; het spijt
mij, maar gij verspilt uw woede voor niets. Dit is geen donder,
't is maar hoesten."

En men lachte rondom hem.

Courfeyrac en Bossuet, wier moedige vroolijkheid met het gevaar
vermeerderde, vervingen, gelijk madame Scarron, het voedsel door
scherts, en wijl er geen wijn was, schonken zij ieder vroolijkheid in.

"Ik bewonder Enjolras," zei Bossuet. "Zijn onwrikbare vermetelheid
verbaast mij. Hij leeft alleen, 't geen hem misschien een weinig
somber maakt; Enjolras klaagt over zijn grootheid, die hem aan het
weduwnaarschap verbindt. Wij allen hebben ten minste minnaressen,
die ons dol, dat wil zeggen dapper, maken. Is men verliefd als een
tijger, dan moet men ten minste wel als een leeuw vechten. Op die
wijze wreken wij ons over de streken onzer dames-grisettes. Roland
laat zich dooden, om Angélique boos te maken; al onze heldenmoed komt
van onze vrouwen. Een man zonder vrouw is een pistool zonder haan;
't is de vrouw, die den man vuur doet geven. En Enjolras heeft geen
vrouw. Hij is niet verliefd en vindt toch het middel om onverschrokken
te zijn. 't Is iets wonderbaars, dat men koud als ijs en moedig als
vuur kan zijn."

Enjolras scheen niet te luisteren, maar iemand, die dicht bij hem
ware geweest, had hem kunnen hooren fluisteren: "Patria."

Bossuet lachte nog, toen Courfeyrac riep:

"Iets nieuws!"

En met de stem eens deurwachters, die iemand aankondigt, voegde hij
er bij:

"Ik heet achtponder."

Inderdaad, een nieuw personage was op 't tooneel verschenen. 't Was
een tweede stuk geschut.

De artilleristen stelden vlug en handig dit tweede stuk in batterij
bij het eerste.

Dit bespoedigde de ontknooping.

Eenige oogenblikken later vuurden de twee stukken, die ijverig
bediend werden, tegen het front der barricade; het pelotonsvuur der
linietroepen en der voorstad ondersteunde de artillerie.

Op eenigen afstand hoorde men een andere kanonnade. Terwijl twee
kanonstukken hardnekkig de barricade der Chanvreriestraat beschoten,
havenden twee andere vuurmonden, de eene in de straat St. Denis, de
andere in de straat Aubry-le-Boucher, de barricade Saint-Merry. De
vier kanonnen vormden een akelige echo.

De treurig blaffende honden des oorlogs beantwoordden elkander.

Van de twee stukken, die nu de barricade der Chanvreriestraat beukten,
schoot het eene schroot, het andere kogels.

Het stuk dat kogels schoot was eenigszins hoog gericht, zoodat de
kogels den uitersten bovenrand raakten, dien verbrijzelden en de
brokken der straatsteenen als schroot op de opstandelingen wierpen.

Het doel was om door dit middel de strijders van de kruin der barricade
te verwijderen en hen te dwingen zich er binnen samen te dringen;
dit is een teeken dat de bestorming nabij was.

Zoodra de strijders van de kruin der barricade door de kogels, en van
de vensters der herberg door het schroot waren verjaagd, konden de
aanvalcolonnes zich in de straat wagen, zonder dat men op haar schoot,
misschien, zonder gezien te worden, plotseling de barricade beklimmen,
gelijk den vorigen avond, en, wie weet? haar bij verrassing innemen.

"Het lastige dezer stukken moet noodzakelijk verminderd worden,"
zei Enjolras en hij riep: "Vuur op de artilleristen!"

Allen waren gereed. De barricade, die sedert zoolang gezwegen had,
gaf nu geducht vuur; met een soort van woeste vreugde volgden zeven of
acht losbrandingen op elkander; de straat vulde zich met een dichten
rook, en na eenige minuten kon men door dien met vlammen gemengden
nevel onduidelijk twee derden der artilleristen onder de wielen der
kanonnen zien liggen. Zij die staande waren gebleven gingen voort
met ernstige kalmte de stukken te bedienen, maar het vuur was verzwakt.

"'t Gaat goed," zei Bossuet tot Enjolras. "Wij slagen."

Enjolras schudde het hoofd en antwoordde:

"Indien wij nog een kwartieruurs zoo slagen, zullen in de barricaden
geen tien patronen meer zijn."

Het schijnt, dat Gavroche die woorden gehoord had.







VIJFTIENDE HOOFDSTUK.

GAVROCHE BUITEN.


Eensklaps zag Courfeyrac iemand, onder aan de barricade, buiten op
de straat, in den kogelregen.

Gavroche had een flesschenmand uit de herberg genomen, was door de
snijding uitgegaan en rustig bezig met de volle patroontasschen der
voor de barricade gesneuvelde nationale garden in zijn mand te ledigen.

"Wat doet ge daar?" vroeg Courfeyrac.

Gavroche zag even op en zeide:

"Ik vul mijn mand, burger."

"Ziet ge dan het schroot niet?"

Gavroche antwoordde:

"Welnu, het regent. Wat zou dat?"

Courfeyrac riep:

"Ga binnen!"

"Aanstonds," zei Gavroche.

En met een sprong was hij verder in de straat.

Men herinnere zich, dat toen de compagnie Fannicot terugtrok, zij
een rij lijken had achtergelaten.

Een twintigtal dooden lag over de geheele lengte der straat
verspreid. 't Waren een twintigtal patroontasschen voor Gavroche;
een voorraad patronen voor de barricade.

De kruitdamp lag boven de straat als een dichte nevel. Wie ooit op
een gebergte tusschen twee steile kloven een wolk heeft zien dalen,
kan zich dezen dichten kruitdamp tusschen twee donkere rijen hooge
huizen voorstellen. Langzaam steeg hij opwaarts en hernieuwde zich
gestadig; daardoor ontstond een trapswijze verduistering, die zelfs
het daglicht deed tanen. Nauwelijks konden de strijders elkander van
het eene tot het andere einde dezer zoo korte straat zien.

Deze, door de bevelhebbers die den aanval moesten besturen,
waarschijnlijk gewenschte en berekende verduistering, was nuttig
voor Gavroche.

Onder de plooien van dien rooksluier, kon hij wegens zijn kleinheid
tamelijk ver de straat ingaan zonder gezien te worden. Zonder groot
gevaar plunderde hij de eerste zeven of acht patroontasschen.

Hij kroop op zijn buik, liep op handen en voeten, nam de mand
tusschen zijn tanden, kronkelde, wendde zich, sloop van den eenen
tot den anderen doode en ledigde de patroontasschen gelijk een aap
een noot opent.

Men durfde van de barricade hem niet toeroepen, dat hij moest
terugkeeren, uit vrees de aandacht op hem te trekken.

Op het lijk van een korporaal vond hij een kruithoorn.

"Voor den dorst," zeide hij den hoorn in den zak stekende.

Steeds vooruitgaande kwam hij aan een plek, waar de nevel van den
kruitdamp lichter werd, zoodat de tirailleurs der linie, die achter hun
borstwering van straatsteenen stonden, en de tirailleurs der voorstad,
om den hoek der straat samengehoopt, elkander eensklaps iets wezen,
dat zich in den kruitdamp bewoog.

Juist toen Gavroche een sergeant, die bij een straatpaal lag, van
zijne patronen bevrijdde, trof een geweerkogel het lijk.

"Verduiveld!" zei Gavroche. "Nu gaat men mijn dooden dooden."

Een tweede geweerkogel deed vonken uit de straatsteenen naast hem
springen. Een derde wierp zijn mand om.

Gavroche zag op en ontdekte dat het van de nationale garden der
voorstad kwam.

Hij richtte zich geheel op, met in den wind fladderend haar, de handen
in de zijden, het oog strak op de vurende nationale garden gericht
en hij zong:


        On est laid à Nanterre,
        C'est la faute à Voltaire,
        Et bête à Palaiseau.
        C'est la faute à Rousseau. [1]


Toen nam hij zijn mand op, legde er, zonder er een te verliezen, de
patronen in, en dichter tot het geweervuur naderend, ging hij een
vierde patroontasch plunderen. Daar werd hij nogmaals schier door
een geweerkogel getroffen.

Gavroche zong:


        Je ne suis pas notaire,
        C'est la faute à Voltaire,
        Je suis petit oiseau,
        C'est la faute à Rousseau. [2]


Een vijfde geweerkogel had geen ander gevolg dan hem een derde couplet
te ontlokken.


        Joie est mon caractère,
        C'est la faute à Voltaire,
        Misère est mon trousseau.
        C'est la faute à Rousseau. [3]


Dit ging eenigen tijd zoo voort.

't Was een vreeselijk en echter bekoorlijk schouwspel. Gavroche,
op wien geschoten werd, spotte met het geweervuur. Hij scheen zich
ontzaggelijk te vermaken. Hij geleek een musch, die de jagers
pikte. Elke losbranding beantwoordde hij met een couplet. Men
mikte gestadig op hem, doch miste hem altijd. De nationale garden
en de soldaten lachten, terwijl zij op hem aanlegden. Hij ging
liggen, stond weder op, verschool zich in den hoek eener deur,
sprong voorwaarts, verdween, kwam weder te voorschijn, liep weg,
keerde terug, beantwoordde het geweervuur met een spottend gebaar,
plunderde onderwijl de patronen, ledigde de patroontasschen en vulde
zijn mand. Hijgend van angst volgden de opstandelingen hem met hun
oogen. De barricade beefde; hij zong. 't Was geen kind, 't was geen
man; 't was een zonderling bovennatuurlijk wezen in de gestalte van
een straatjongen. Men zou hem voor een onkwetsbaren dwerg van het
krijgsgewoel hebben gehouden. De kogels liepen hem na, maar hij was
vlugger dan zij. Hij speelde vreeselijk schuilhoekje met den dood;
telkens wanneer het stompe gezicht van het spooksel hem naderde,
bracht de straatjongen zijn vinger aan den neus.

Maar eindelijk trof een kogel, beter aangelegd of verraderlijker dan
de andere, den dwaallichtjongen. Men zag Gavroche wankelen, toen
ineenzinken. De geheele barricade slaakte een kreet, maar in dien
dwerg was iets van Anteus, de straat te raken is voor den straatjongen
hetzelfde als voor den reus de aarde te bezoeken; nauwelijks was
Gavroche gevallen of hij richtte zich weder op; hij bleef zitten en
een lange bloedstraal vloeide over zijn gelaat; hij hief beide armen
op, zag naar den kant, van waar het schot was gekomen, en zong:


        Je suis tombé par terre,
        C'est la faute à Voltaire,
        Le nez dans le ruisseau,
        C'est la faute à..... [4]


Hij bracht het vers niet ten einde. Een tweede kogel van denzelfden
schutter deed hem zwijgen. Nu viel hij met het gezicht op de straat,
en verroerde zich niet meer. Deze kleine groote ziel was ontvloden.







ZESTIENDE HOOFDSTUK.

HOE MEN VAN BROEDER VADER WORDT.


In ditzelfde oogenblik waren in den tuin van het Luxembourg,--want de
blik van het drama moet overal zijn.--twee kinderen, die elkander bij
de hand hielden. Het een mag vijf, het andere zeven jaar oud zijn
geweest. Zij waren doornat van den regen en gingen door de lanen
aan de zonzijde; het oudste geleidde het kleinste; zij waren bleek
en in lompen gekleed, en hadden 't voorkomen van schuwe vogels. Het
kleinste zeide: "Ik heb grooten honger."

De oudste, die reeds iets van een beschermer had, hield zijn broertje
bij de linker- en had een stokje in de rechterhand.

Zij waren alleen in den tuin. De tuin was eenzaam, de hekken, waren
gesloten, als politiemaatregel, uithoofde van den opstand, de troepen,
die er gebivouakkeerd hadden, waren ten strijde getogen.

Hoe waren deze kinderen dààr gekomen? Misschien waren zij uit een
even geopend wachthuis ontsnapt; misschien stond er in den omtrek
der barrière d'Enfer, of op de esplanade van het Observatoire,
of op het naburig plein, waar men op een gevel leest: invenerunt
parvulum pannis involutum [5], de tent van een koorddanser, waaruit
zij gevlucht waren; misschien hadden zij den vorigen avond het oog
der opzichters van den tuin bij de sluiting verschalkt en den nacht
in een dier huisjes doorgebracht, waar men de dagbladen leest. Wáár
was het, dat zij zwierven en vrij schenen. Wanneer men zwerft en vrij
schijnt is men verloren. Deze arme kleinen waren inderdaad verloren.

Deze twee kinderen waren dezelfde, waarover Gavroche zich bezorgd had
gemaakt, en welke de lezer zich herinnert. De kinderen der echtgenooten
Thénardier, ten huize van Magnon, vermeende kinderen van den heer
Gillenormand, en nu van al die wortellooze takken afgevallen en door
den wind verstrooide bladeren.

Hun kleeding, die tijdens Magnon zindelijk was, en haar tegenover
den heer Gillenormand tot aanbeveling diende, was in lompen veranderd.

Deze wezens behoorden voortaan tot de statistiek der "verlaten
kinderen," welke de politie opraapt, verliest en opnieuw in de straten
van Parijs vindt.

Slechts ten gevolge der verwarring van zulk een dag konden dergelijke
rampzaligen in dien tuin zijn. Zoo de opzichters hen gezien hadden,
zouden zij die lompen weggejaagd hebben. Arme kinderen mogen geen
openbare tuinen binnengaan; men moest evenwel bedenken, dat zij als
kinderen recht op bloemen hebben.

Deze hadden het aan de gesloten hekken te danken, dat zij er
waren. Zij waren er tegen de orde. Zij waren den tuin binnengeslopen
en er gebleven. De gesloten hekken ontslaan de opzichters niet van
hun waakzaamheid, en deze wordt geacht voort te duren, maar zij
wordt flauwer en neemt rust. De opzichters, die insgelijks door den
algemeenen angst waren aangegrepen en zich meer bezighielden met
hetgeen buiten dan binnen gebeurde, achtten niet meer op den tuin en
hadden de beide overtreders niet gezien.

Het had den vorigen avond geregend en ook 's morgens nog een
weinig. Maar in Juni let men niet op een weinig regen. Nauwelijks
bespeurt men een uur na een regenbui, dat de schoone dag geweend
heeft. Des zomers is de aarde even spoedig weder droog, als de wang
van een kind. Ten tijde van den zonnestilstand is het licht des vollen
middags schier stekend. Het slurpt alles op, en zuigt de aarde als
't ware uit. Men zou zeggen, dat de zon dorst heeft. Een plasregen
is een glas water; de regen is dadelijk opgedronken. Des morgens is
alles druipnat, des namiddags is alles stof.

Niets is schooner dan het groen, dat door den regen gewasschen en
door de zon gedroogd is; 't is een warme frischheid. De tuinen en
weiden, die water in hun wortels en zon in hun bloemen hebben, worden
wierooksvaten en doen al hun geuren tegelijk opstijgen. Alles lacht,
zingt en biedt zich aan. Men gevoelt zich verrukt en opgetogen. De
lente is een voorloopig paradijs; de zon helpt den mensch geduld
te oefenen.

Er zijn wezens die niets meer verlangen; levenden, die het azuur des
hemels aanschouwende, zeggen: 't is genoeg! droomers, die, in het
wonderbare verzonken, in de aanbidding der natuur de onverschilligheid
voor het goede en het kwade putten; geheel van den mensch afgetrokken
beschouwers van den cosmos, die niet begrijpen, dat men zich met
den honger van dezen, met den dorst van genen bezighoudt, met de
naaktheid van den arme des winters, met de wanschapenheid van een
ellendig klein wezen, met het armoedig strooleger en dakkamertje,
met den kerker en met in lompen van koude bibberende jonge meisjes,
wanneer men onder het geboomte droomen kan, schrikkelijk vreedzame
menschen, die onbarmhartig tevreden zijn. Zonderling, het oneindige
is voor hen voldoende. Het eindige, 't welk de omvatting toelaat,
deze groote behoefte van den mensch, kennen zij niet. Aan het eindige,
dat den vooruitgang, den verheven arbeid toelaat, denken zij niet. Het
onbepaalde, dat uit de vermenging van het menschelijke en goddelijke,
het oneindige en eindige ontstaat, ontsnapt hun. Zij glimlachen,
mits zij slechts het onmetelijke voor zich hebben. Nooit vreugd,
altijd geestvervoering. Zich in zich zelven te verdiepen is hun
leven. Voor hen is de geschiedenis der menschheid slechts een
gedeeltelijk plan, waarbij het Geheel niet is, het wezenlijk Geheel
blijft er buiten; waarom zich met deze bijzonderheid, den mensch,
bezig te houden? De mensch lijdt, 't is mogelijk; maar zie naar
Aldebaran die opgaat! De moeder heeft geen zog meer, de pasgeborene
sterft; dit gaat mij niet aan; maar zie eens die fraaie figuren van
een vezeltje van den hazelwortel onder de microscoop, de fijnste
Mechelsche kant is er niets bij. Die denkers vergeten te beminnen. De
dierenriem werkt zoodanig op hen, dat zij hen belet het weenende kind
te zien. God verduistert hun ziel. 't Is een familie van tevens kleine
en groote geesten. Horatius en Goethe behoorden tot hen, misschien ook
Lafontaine; heerlijke egoïsten van het oneindige, stille aanschouwers
der smart, die zelfs Nero bij schoon weder niet zien, voor wien de zon
den brandstapel verbergt, die zouden willen zien guillotineeren, om
daarbij de uitwerking van het licht te bestudeeren, die geen kreten,
geen geween, geen doodssnik, geen stormklok hooren; voor wie alles
goed is, wijl het Mei is, die, zoolang er purperen en gouden wolkjes
boven hun hoofden zijn, zich tevreden verklaren, en besloten hebben
gelukkig te zijn zoolang de sterren fonkelen en de vogels zingen.

't Zijn donkere helderheden. Zij vermoeden niet, dat zij te beklagen
zijn. Zij zijn het gewis. Die niet weent, ziet niet. Men moet ze
bewonderen en beklagen, zooals men een wezen zou beklagen, dat tevens
nacht en dag was, geen oogen onder de wenkbrauwen had, maar een ster
in het midden van het voorhoofd.

De onverschilligheid dier denkers is, volgens sommigen, een
verhevene wijsbegeerte. Het zij zoo; maar in deze verhevenheid ligt
gebrekkelijkheid. Men kan onsterfelijk en kreupel zijn, gelijk
Vulcanus. Men kan meer dan mensch en minder dan mensch zijn. Het
groote onvolledige ligt in de natuur. Wie weet of de zon niet blind is?

Maar wien kan men dan vertrouwen? Solem quis dicere falsum audeat? [6]
Alzoo zouden zekere geniale, zekere zeer verheven menschen,
sterrenmenschen, zich kunnen bedriegen? Zou, wat hierboven, in het
toppunt, aan de spits is en op de aarde zoo veel licht werpt, weinig,
slecht, niet zien? Is dit niet om te vertwijfelen? Neen. Maar wat is
er dan boven de zon? God.

Den 6 Juni 1832 was tegen elf uren 's morgens het Luxembourg, eenzaam
en ontvolkt, bekoorlijk. De boomgroepen en bloembedden zonden elkander
in het licht betooverende geuren toe. De takken, weelderig in het
middaglicht, schenen elkander te willen omhelzen. In de abeelen
kweelden de bastaardnachtegalen, de musschen tjilpten, de spechten
huppelden langs de kastanjeboomen en pikten in de reten der schors. De
bloembedden onderwierpen zich aan het wettige koningschap der leliën;
de heerlijkste geur is die, welke uit het witte opstijgt. Men ademde
den scherpen geur der nagelbloemen. De oude kraaien van Maria van
Midicis zaten verliefd in de hooge boomen. De zon vergulde en kleurde
de tulpen, die niets anders zijn dan alle verschillende vlammen in
bloemen veranderd. Om de tulpbedden gonsden de bijen als de vonken
van dezen gloed.

Alles was liefelijk en vroolijk; zelfs de naderende regen, die de
meibloemen en kamperfoelie zou verfrisschen, had niets verontrustends;
de zwaluwen dreigden hiermede door hun lage vlucht. Wie daar
was, ademde geluk; het leven had een aangenamen geur; de gansche
natuur wasemde onschuld, hulp, bijstand, vaderschap, liefkoozing,
morgenrood. De gedachten die uit den hemel daalden, waren zacht,
als een kinderhandje dat men kust.

De witte, naakte beelden onder de boomen droegen schaduwkleederen
vol zonnegaten; de godinnen waren door de zon in haveloozen staat
gebracht; aan alle zijden vielen de stralen om haar. Om den grooten
vijver was de aarde reeds hard gedroogd. Er was wind genoeg om hier
en daar kleine stofwolkjes te doen opgaan. Eenige dorre bladeren, die
van den vorigen herfst waren overgebleven, joegen elkander vroolijk
na en schenen te dartelen.

Het schitterend licht had iets geruststellends. Alles vloeide over van
leven, sap, warmte; men gevoelde in de schepping de onuitputtelijkheid
der bron; en al deze van liefde bezwangerde koeltjes, in deze
golving van lucht en licht, in deze wonderbare stralenpracht, in dien
oneindigen rijkdom van vloeibaar goud gevoelde men de mildheid van
het onuitsprekelijke; en achter deze pracht, als achter een vlammend
gordijn, zag men God, den millionnair van sterren.

Wegens het heldere zand was er geen plekje slijk, en wegens den
regen geen stofje. De bloemen en struiken hadden zich gewasschen;
al het fluweel, satijn, vernis, goud, dat in den vorm van bloemen
uit de aarde oprijst, was rein en onbesmet. Al deze heerlijkheid was
zuiver. De diepe stilte der gelukkige natuur vulde den tuin. Een
hemelsche stilte, gepaard aan duizenderlei muziek, het gekir der
vogelnestjes, het gegons van insecten, het ritselen van den wind. De
gansche harmonie van het jaargetijde vereenigde zich tot een liefelijk
geheel; al wat in de lente te voorschijn komt en verdwijnt, had zijn
gewonen loop; de seringen verdwenen, de jasmijnen kwamen te voorschijn;
sommige bloemen waren ten achter, eenige insecten waren te vroeg;
de voorhoede der roode kapellen van Juni verbroederde zich met de
achterhoede der witte kapellen van Mei. De platanen verwisselden
van huid. Het koeltje speelde in de prachtige kastanjeboomen. 't Was
luisterrijk! Een veteraan der naburige kazerne keek door het hek en
zeide: "De lente houdt parade in groot tenue."

De geheele natuur was aan het ontbijt; de schepping zat aan tafel;
't was het uur; het groote blauwe tafellaken was aan den hemel en het
groote groene tafellaken op de aarde uitgespreid; de zon verlichtte
dit alles à giorno. God discht den algemeenen maaltijd op. Ieder wezen
had zijn voedsel of versnapering. De houtduif vond hennepzaad, de vink
gerst, de distelvink mierik, het roodborstje wormpjes, de bij bloemen,
de vlieg insecten, de geitenmelker vliegen. Men verslond elkander wel
een weinig, 't geen de verborgenheid van het kwade in het goede is,
maar geen dier had een ledige maag.

De twee verlaten kinderen waren aan den grooten vijver gekomen,
en, door het heldere licht een weinig verlegen, poogden zij zich te
verbergen. 't Is het instinct van den arme en zwakke voor de, zelfs
niet persoonlijke, heerlijkheid. Zij bleven achter het zwanenhok.

Nu en dan hoorde men bij 't draaien van den wind onduidelijke kreten,
gerucht, een soort van woest geknetter, dat het geweervuur was,
en doffe slagen, die kanonschoten waren. Er was rook boven de daken
naar den kant der Hallen. Een klok, die scheen te roepen, luidde in
de verte.

Deze kinderen schenen die geruchten niet te hooren. De kleine herhaalde
nu en dan zacht: "Ik heb honger."

Schier tegelijk met de kinderen naderde een ander paar den grooten
vijver; een vijftigjarig man met een zesjarig knaapje aan de
hand. Vermoedelijk de vader met zijn zoon. Het zesjarig manneke had
een grooten koek in de hand.

Destijds hadden zekere huizen aan de rivierzijde, in de straten Madame
en Enfer, een sleutel van den tuin van het Luxembourg, waarvan de
bewoners gebruik maakten, wanneer de hekken gesloten waren; welke
vergunning later is opgeheven. De vader en de zoon kwamen zeker uit
een dier huizen.

De twee arme kinderen zagen den "heer" naderen en verscholen zich nog
meer. 't Was een burger, misschien dezelfde dien Marius zekeren dag
in zijn liefdekoorts, bij dienzelfden grooten vijver, zijn zoontje
den raad had hooren geven "van alle uitspattingen te vermijden." Hij
had een vriendelijk en voornaam voorkomen, en een mond, die, nooit
gesloten, altijd glimlachte. Deze werktuiglijke glimlach, door te
groote kaakbeenderen en te weinig vel veroorzaakt, toonde meer tanden
dan ziel. Het knaapje, dat in zijn koek had gebeten en er niet meer van
at, scheen verwend. De kleine was in de uniform van nationale garde,
om reden van den opstand; en de vader droeg zijn burgerkleeding,
om reden van voorzichtigheid.

Vader en zoon waren bij den vijver blijven staan, waarin de beide
zwanen dartelden. Deze burger scheen een ongemeen bewonderaar der
zwanen. Hij geleek in zooverre op hen, dat zijn tred evenals de
hunne was.

In dit oogenblik echter zwommen de zwanen, 't geen hun hoofdtalent
is en zij vertoonden zich prachtig.

Zoo de twee arme kleinen geluisterd hadden en oud genoeg waren geweest
om te begrijpen, zouden zij de woorden van een ernstig man hebben
kunnen opvangen. De vader zeide tot den zoon:

"De wijze is met weinig tevreden. Zie mij aan, mijn zoon. Ik houd van
geen pracht. Nooit ziet men mij in met goud geborduurde kleederen en
tooi; ik laat dien valschen glans aan gemeene zielen over."

Thans klonken de kreten van den kant der Hallen en het klokgelui en
het gerucht luider.

"Wat is dat?" vroeg het knaapje.

De vader antwoordde:

"'t Zijn Saturnaliën."

Eensklaps bespeurde hij de beide havelooze kinderen, die stijf achter
het groene hok der zwanen stonden.

"Dat is het begin," zeide hij.

Na eenig zwijgen voegde hij er bij:

"De anarchie is bereids dezen tuin binnengedrongen."

Ondertusschen beet de zoon in den koek, spoog de mondvol uit, en
begon te schreien.

"Waarom schreit ge?" vroeg de vader.

"Ik heb geen honger meer," antwoordde het knaapje.

De glimlach des vaders kwam meer uit.

"Men behoeft geen honger te hebben om koek te eten."

"Mij lust die koek niet; ze is oudbakken."

"Ge wilt hem niet?"

"Neen."

De vader wees hem de zwanen.

"Werp hem den zwanen toe."

De knaap aarzelde. 't Is nog geen reden zijn koek weg te geven,
wanneer men niet meer lust.

De vader hernam:

"Wees menschlievend. Men moet medelijden met de dieren hebben."

En zijn zoontje den koek afnemende, wierp hij dien in den vijver.

De koek viel dicht aan den kant van 't water.

De zwanen waren ver, in het midden van den vijver, en met een of
anderen buit bezig. Zij hadden evenmin den burger als den koek gezien.

De burger, beseffende dat de koek gevaar liep teloor te gaan en
verontrust over die nuttelooze schipbreuk, begon met de armen te
telegrapheeren, zoodat hij eindelijk de aandacht der zwanen tot
zich trok.

Zij zagen iets dat dreef, wendden zich, als schepen, en naderden
langzaam den koek, met de kalme majesteit, welke aan witte dieren
betaamt.

"De zwanen begrijpen de seinen," zei de burger, die zich verheugde,
zoo schrander te zijn geweest.

In dit oogenblik nam plotseling het verwijderd gerucht in de stad
toe. 't Was ditmaal vreeselijk. Sommige windvlagen spreken duidelijker
dan andere. Die, welke thans sprak, bracht duidelijk tromgeroffel,
geschreeuw, pelotonsvuur en het akelig gesprek tusschen de stormklok
en het kanon over. Tegelijkertijd trok plotseling een donkere wolk
over de zon.

De zwanen waren nog niet bij den koek gekomen.

"Keeren wij naar huis," zei de vader. "Men bestormt de Tuilerieën."

Hij nam de hand van zijn zoontje, en voer voort:

"Van de Tuilerieën naar het Luxembourg is de afstand niet grooter dan
die het koningschap van het pairschap scheidt; dat is niet ver. Het
zal geweerschoten regenen."

Hij zag naar de wolk.

"Misschien zal 't ook water regenen, de hemel bemoeit er zich mede;
de jongste tak is veroordeeld. Keeren wij spoedig naar huis."

"Ik zou gaarne de zwanen den koek zien eten," zei het knaapje.

De vader antwoordde:

"'t Zou onvoorzichtig zijn."

En hij voerde zijn kleinen burger mede.

De zoon, dien het speet van de zwanen te moeten scheiden, hield het
hoofd naar den vijver gericht, tot de kromming van een bosschage dien
voor hem verborg.

Middelerwijl, en tegelijk met de zwanen, waren de twee kleine zwervers
den koek genaderd, die op het water dreef. De kleinste begluurde den
koek, de grootste oogde den vertrekkenden burger na.

Vader en zoon gingen in den doolhof van lanen, die naar de groote
trap van de groep boomen, naar den kant der straat Madame voert.

Zoodra zij uit het gezicht waren, legde de oudste zich met den buik
op den afgeronden rand van den vijver, en dien met de linkerhand
krampachtig omklemmende, en zoodanig over het water gebogen, dat hij er
schier in viel, stak hij met de rechterhand zijn stokje naar den koek.

Zoodra de zwanen den vijand zagen, spoedden zij zich in hun vaart, en
hierdoor veroorzaakten zij met de borst een beweging in 't water, die
den kleinen visscher nuttig was; het water stroomde voor de zwanen uit
en door de kabbeling dreef de koek naar het stokje van den knaap. De
zwanen kwamen juist toen het stokje den koek bereikte. De knaap trok
den koek schielijk tot zich, verschrikte de zwanen, greep den koek en
richtte zich op. De koek was nat; maar zij hadden honger en dorst. De
oudste brak den koek in twee stukken, een groot en een klein; nam
het kleine voor zich en gaf het grootste aan zijn broertje, zeggende:

"Ziedaar, stop dit in uw maag."







ZEVENTIENDE HOOFDSTUK.

DE DOODE VADER WACHT DEN STERVENDEN ZOON. [7]


Marius was uit de barricade gesprongen. Combeferre was hem
gevolgd. Maar het was te laat. Gavroche was dood. Combeferre keerde
terug met de mand patronen; Marius met den knaap.

"Helaas!" dacht hij; wat de vader voor zijn vader had gedaan, deed
hij voor den zoon; maar Thénardier had zijn vader levend weggedragen,
hij bracht den knaap dood terug.

Toen Marius met Gavroche op zijn armen in de barricade terugkwam,
was zijn gezicht, evenals dat van den knaap, met bloed overstroomd.

Juist toen hij bukte om Gavroche op te nemen, had een kogel zijn
hoofd geschampt, zonder dat hij er iets van bespeurd had.

Courfeyrac deed zijn das af, en verbond er Marius' hoofd mede.

Men legde Gavroche op de tafel, waarop Mabeuf lag, en spreidde
over beide lichamen den zwarten doek. Hij was groot genoeg voor den
grijsaard en den knaap.

Combeferre deelde de patronen uit, welke hij in de mand had
medegebracht.

Ieder man kreeg hierdoor vijftien schoten.

Jean Valjean zat steeds bewegingloos op dezelfde plaats, op den
straatpaal. Toen Combeferre hem zijn vijftien patronen aanbood,
schudde hij het hoofd.

"Een rare zonderling," zei Combeferre zacht tot Enjolras. "'t Is hem
mogelijk in deze barricade niet te vechten!"

"'t Geen niet belet dat hij ze verdedigt," antwoordde Enjolras.

"Heldenmoed heeft ook zijn zonderlingen," hernam Combeferre.

En Courfeyrac, die dit gehoord had, voegde er bij:

"Hij is van een andere soort dan de oude Mabeuf."

Het verdient opmerking, dat het vuur, 't welk de barricade teisterde,
het inwendige ervan nauwelijks verontrustte. Wie nooit getuige
van deze soort van oorlogen geweest is, kan zich geen denkbeeld
vormen van die zonderlinge oogenblikken van rust, welke met deze
stuiptrekkingen gepaard gaan. Men gaat heen en weder, men praat,
men schertst, men lacht. Een onzer kennissen hoorde een strijder te
midden van het schrootvuur tot hem zeggen: "Wij zijn hier als aan een
ontbijt van jongelieden." Zooals wij zeiden, scheen de barricade der
straat Chanvrerie inwendig zeer kalm. De verschillende tooneelen en
toestanden waren uitgeput of stonden het te worden. De gesteldheid
was van kritiek dreigend geworden, en zou waarschijnlijk van dreigend
wanhopig worden. Hoe meer de toestand zich verduisterde, te helderder
omstraalde de heldenmoed de barricade. Enjolras voerde het bevel over
haar in de ernstige houding van een jongen Spartaan, zijn bloot zwaard
aan den somberen genius Epidotas wijdende.

Combeferre had zich een voorschoot voorgedaan, en verbond de
gekwetsten; Bossuet en Feuilly maakten patronen met het kruit uit
den kruithoorn, dien Gavroche den dooden korporaal had ontnomen, en
Bossuet zeide tot Feuilly: "Wij zullen spoedig per diligence naar de
andere planeet vertrekken." Courfeyrac legde en rangschikte op eenige
straatsteenen, welke hij bij zich had gehouden, naast Enjolras, een
geheel arsenaal: zijn stokdegen, zijn geweer, twee ruiterspistolen, een
dolk, met de zorgvuldigheid van eene jonge dame, welke haar nécessaire
in orde brengt. Jean Valjean zat stom tegen den muur over hem. Een
werkman bond zich een grooten stroohoed van moeder Hucheloup op 't
hoofd, uit vrees voor de zonnesteken, zooals hij zeide. De jongelieden
der Kalebas van Aix koutten vroolijk met elkander, als haastten
zij zich om voor het laatst hun landtaal nog eens te spreken. Joly,
die den spiegel van de weduwe Hucheloup van den wand had genomen,
bekeek er zijn tong in. Eenige strijders, die schier beschimmelde
korsten brood in een tafel hadden gevonden, aten ze gretig. Marius
dacht met bekommering, wat zijn vader wel van hem zou zeggen.







ACHTTIENDE HOOFDSTUK.

DE GIER PROOI GEWORDEN.


Wij moeten hier op een psychologisch feit wijzen, dat den barricaden
eigen is. Niets van 't geen dezen merkwaardigen straatoorlog
karakteriseert mag worden voorbijgezien.

Hoe de zonderlinge rust ook zijn moge, die in de barricade heerscht,
en waarvan wij gesproken hebben, zij blijft voor degenen die er in
zijn slechts een visioen.

In den burgeroorlog is iets van den apocalypsis; al de nevelen van
het onbekende mengen zich in die woeste vlammen; de revolutiën zijn
als de sphinx, en wie een barricade heeft bijgewoond, meent een droom
gehad te hebben.

Wat men op die plaatsen gevoelt, hebben wij ten aanzien van Marius
medegedeeld, en wij zullen er de gevolgen van zien; 't is meer en 't is
minder dan het leven. Wanneer men een barricade heeft verlaten, weet
men niet meer wat men gezien heeft. Men is er onbewust van, dat men
vreeselijk is geweest. Men was er omgeven door strijdende denkbeelden,
die menschelijke gezichten hadden: men heeft het hoofd in het licht
der toekomst gehad. Er waren liggende lijken en staande schimmen. De
uren waren reusachtig en geleken uren der eeuwigheid. Men leefde
in den dood. Schimmen gingen voorbij. Wat was het? Men zag handen,
waarop bloed kleefde; 't was een schrikkelijk, oorverdoovend geraas;
tevens een schrikbarende stilte; er waren open monden die schreeuwden,
andere open monden die zwegen; men was in rook, misschien in nacht. Men
waande de akeligheden van onbekende diepten aanschouwd te hebben;
men ziet iets roods op de nagels. Men herinnert zich niets meer.

Keeren wij tot de straat Chanvrerie terug.

Eensklaps hoorde men tusschen twee losbrandingen in de verte het
slaan eener klok.

"'t Is middag," zei Combeferre.

Nog vóór den twaalfden slag stond Enjolras op, en beval van de hoogte
der barricade met donderende stem:

"Brengt de straatsteenen in het huis. Stapelt ze in de
vensterbanken. De helft der manschappen in 't geweer, de andere helft
bij de straatsteenen. Geen minuut te verliezen."

Een peloton sappeurs, met de bijl op den schouder, verscheen in
slagorde aan het einde der straat. 't Kon niet anders dan de spits
eener colonne zijn; maar van welke colonne? Waarschijnlijk van de
aanvalscolonne. De sappeurs, die belast waren met de slechting der
barricade, moesten natuurlijk de soldaten voorafgaan, die bestemd
waren ze te bestormen.

Men was blijkbaar aan het oogenblik gekomen, dat de heer de
Clermont-Tonnerre, in 1822, den "halsstrik" noemde.

Het bevel van Enjolras werd uitgevoerd met dien nauwkeurigen spoed,
aan schepen en barricaden eigen, de twee eenige slagvelden, waar
ontvluchten onmogelijk is. In minder dan een minuut waren twee derden
der straatsteenen, welke Enjolras voor de deur van Corinthe had doen
opeenstapelen, naar de eerste verdieping en den zolder gebracht, en
vóór dat een tweede minuut verloopen was, vormden deze straatsteenen
een kunstmatigen muur voor de helft der vensters van de eerste
verdieping en van den zolder. Door eenige openingen, die Feuilly,
de hoofdbouwer der barricade, zorgvuldig vrij gelaten had, konden de
geweren gelegd worden. Deze wapening der vensters kon te gemakkelijker
geschieden, wijl het schrootvuur een einde had genomen. Thans schoten
de twee kanonnen kogels tegen de versperring, om er een opening,
en zoo mogelijk een bres voor de bestorming in te maken.

Toen de straatsteenen, bestemd voor de laatste verdediging, geplaatst
waren, deed Enjolras de flesschen naar de eerste verdieping brengen,
welke hij onder de tafel had gezet, waarop Mabeuf lag.

"Wie zal ze drinken?" vroeg Bossuet.

"Zij," antwoordde Enjolras.

Toen barricadeerde men het benedenvenster en men hield de ijzeren
boomen gereed, die dienden om des nachts de deur der herberg te
sluiten.

De vesting was nu voltooid. De barricade was de wal, de herberg
de slottoren.

Met de overgebleven straatsteenen sloot men de snijding ter zijde
der barricade.

Aangezien de verdedigers eener barricade steeds verplicht zijn de
munitie te sparen, en dit den belegeraars bekend is, maken dezen hun
toebereidselen met een soort van tergende langzaamheid, stellen zich
vóór het bepaalde oogenblik meer schijnbaar dan werkelijk aan het
vuur bloot, en nemen hun gemak. De toebereidselen tot den aanval
worden immer met een zekere stelselmatige langzaamheid gemaakt;
daarop volgt de donder.

Deze langzaamheid vergunde Enjolras alles na te zien en te
verbeteren. Hij gevoelde, dat, dewijl deze mannen gingen sterven,
hun dood een meesterstuk moest zijn.

Hij zeide tot Marius: "Wij zijn de beide bevelhebbers. Ik zal van
binnen de laatste bevelen geven. Blijf gij buiten en let op."

Marius plaatste zich ter opmerking op den top der barricade.

Enjolras deed de deur der keuken, die, zooals men zich herinnert,
tot hospitaal was ingericht, dicht spijkeren, zeggende:

"De gekwetsten moeten niet gedeerd worden."

Hij gaf in de benedenkamer zijn laatste bevelen, kort, maar volkomen
kalm; Feuilly luisterde en antwoordde in naam van allen.

"Houdt op de eerste verdieping de bijlen gereed om de trap te
vernielen. Heeft men ze?"

"Ja," zeide Feuilly.

"Hoeveel?"

"Twee bijlen en een houweel!"

"Goed. Wij zijn nog zes-en-twintig strijdbare mannen. Hoeveel geweren
zijn er?"

"Vier-en-dertig."

"Acht te veel. Houdt deze geweren geladen, en, evenals de andere,
bij de hand. De sabels en pistolen in uw gordels. Twintig man in
de barricade. Zes aan de dakvensters en aan het venster der eerste
verdieping, om door de schietgaten op de aanvallers te vuren. Geen
enkel nutteloos arbeider mag hier blijven. Aanstonds, zoodra de trom
den aanval slaat, moeten de twintig man van beneden naar de barricade
ijlen. De eerst aangekomenen zullen de beste plaatsen hebben."

Nadat deze maatregelen genomen waren, wendde hij zich tot Javert en
zeide tot hem:

"Ik vergeet u niet."

En op de tafel een pistool leggende, voegde hij er bij:

"De laatste, die van hier gaat, zal dezen spion een kogel door den
kop jagen."

"Hier?" vroeg een stem.

"Neen, dit lijk mag niet onder de onze gemengd worden. Men kan over
de kleine barricade in de steeg Mondétour klimmen. Zij is niet hooger
dan vier voet. De man is stevig gekneveld. Men zal hem daarheen voeren
en fusilleeren."

Op dit oogenblik was iemand nog koelbloediger dan Enjolras; dit
was Javert.

Thans verscheen Jean Valjean. Hij bevond zich in de groep der
opstandelingen, trad te voorschijn en zeide tot Enjolras:

"Zijt gij de kommandant?"

"Ja."

"Gij hebt mij zoo aanstonds bedankt."

"In naam der republiek. De barricade heeft twee redders, Marius
Pontmercy en u."

"Meent ge, dat ik een belooning verdien?"

"Zekerlijk."

"Welnu, dan verzoek ik ze."

"Welke?"

"Dat ik dezen man doodschiet."

Javert richtte het hoofd op, zag Jean Valjean, maakte een onmerkbare
beweging, en zeide:

"Juist zoo."

Intusschen was Enjolras bezig zijn karabijn weder te laden; hij zag
rondom zich.

"Heeft niemand er iets tegen?"

Toen zich tot Jean Valjean wendende:

"Neem den spion."

Jean Valjean nam inderdaad Javert in zijn macht, door zich op het einde
der tafel te zetten. Hij greep het pistool, en een zacht geknetter
duidde aan, dat hij den haan overhaalde.

Schier in hetzelfde oogenblik hoorde men trompetgeschal.

"Geeft acht!" riep Marius van den top der barricade.

Javert lachte, met dien stillen lach, welke hem eigen was, en de
opstandelingen strak aanschouwende, zeide hij hun:

"Gij zijt in niet veel beteren toestand dan ik."

"Allen naar buiten!" riep Enjolras.

De opstandelingen stormden voorwaarts en hoorden Javert achter hun
rug zeggen:

"Tot straks!"







NEGENTIENDE HOOFDSTUK.

JEAN VALJEAN WREEKT ZICH.


Toen Jean Valjean met Javert alleen was, maakte hij het touw los,
waarmede de gevangene om het lijf was gebonden en welks knoop zich
onder de tafel bevond. Daarna wenkte hij hem op te staan.

Javert gehoorzaamde met dien onbeschrijfelijken glimlach, waarin zich
het overwicht van het geboeide gezag te kennen gaf; Jean Valjean nam
Javert bij den halsstrik, zooals men een lastdier bij den halsband zou
nemen, en hem achter zich sleepende, verliet hij langzaam de herberg;
want Javert, wiens beenen gebonden waren, kon slechts zeer kleine
passen doen.

Jean Valjean had het pistool in de hand.

Dus gingen zij door het binnenste der barricade. De opstandelingen,
uitsluitend op het dreigend gevaar lettende, stonden met den rug naar
hen gekeerd.

Alleen Marius, die aan de linkerzijde der barricade stond, zag
hen voorbijgaan. Deze groep van dien veroordeelde en den beul werd
beschenen door het graflicht, dat in zijn ziel was.

Jean Valjean deed met eenige moeite den geknevelden Javert, zonder
hem echter een oogenblik los te laten, de kleine barricade der steeg
Mondétour overklimmen.

Toen zij over deze versperring waren, bevonden zij zich alleen in
de steeg. Niemand zag hen meer. De hoek der huizen verborg hen voor
de opstandelingen. Op eenigen afstand vormden de uit de barricade
gedragen lijken een gruwzamen hoop.

Men onderscheidde in dien hoop dooden een bleek gelaat, loshangend
haar, een doorschoten hand en een halfnaakte vrouwenborst. 't Was
Eponine.

Javert zag zijdelings naar deze doode en zeide zacht, met de grootste
bedaardheid:

"Mij dunkt, dat ik dit meisje ken."

Toen wendde hij zich tot Jean Valjean.

Jean Valjean nam het pistool onder den arm en vestigde op Javert een
blik, die geen woorden behoefde, om te zeggen:

"Javert, ik ben het."

Javert antwoordde:

"Neem nu uw wraak."

Jean Valjean haalde een mes uit zijn zak en opende het.

"Een mes!" riep Javert. "Gij hebt gelijk. Dat past u beter."

Jean Valjean sneed den strik door, dien Javert om den hals had,
vervolgens de touwen der handen, en, zich bukkende, het touw om de
voeten; waarna hij, zich oprichtende, zeide:

"Ge zijt vrij."

Javert was niet licht verwonderd. Welk een macht hij ook op zich
zelven had, kon hij echter zijn ontroering thans niet bedwingen. Hij
stond onbewegelijk, met open mond.

Jean Valjean hernam:

"Ik geloof niet, dat ik hier uit zal komen. Mocht het toeval
echter, dat ik behouden bleef, weet dan dat ik, onder den naam van
Fauchelevent, in de straat de l'Homme-Armé No. 7 woon."

Javert fronste het gezicht als een tijger, die zijn mond half opent,
en tusschen de tanden mompelde hij:

"Pas op!"

"Ga," zei Jean Valjean.

Javert hernam:

"Ge hebt gezegd Fauchelevent, in de straat l'Homme-Armé?"

"Nommer zeven."

Javert herhaalde halfluid: "nommer zeven."

Hij knoopte zijn jas dicht, richtte het hoofd stijf op, als een
militair, draaide zich half om, kruiste de armen, nam zijn kin in een
zijner handen, en ging heen naar den kant der Halles. Jean Valjean
oogde hem na. Na eenige schreden keerde Javert zich om, en riep Jean
Valjean toe:

"Gij brengt mij in verlegenheid. Dood mij liever!"

Jean Valjean merkte niet op, dat Javert thans minder onbeleefd tot
hem sprak.

"Ga heen," zei Jean Valjean.

Javert verwijderde zich langzaam. Een oogenblik later ging hij den
hoek der Predikersstraat om.

Toen Javert verdwenen was, loste Jean Valjean zijn pistool in de
lucht. Vervolgens keerde hij naar de barricade terug en zeide:

"'t Is verricht."

Inmiddels was het volgende gebeurd:

Marius, meer lettende op hetgeen buiten dan op hetgeen binnen was,
had tot hiertoe den achter in de donkere benedenkamer geknevelden
spion niet nauwkeurig opgemerkt.

Toen hij hem in het helder daglicht zag, terwijl hij over de barricade
klom om te gaan sterven, herkende hij hem. Plotseling kwam een
herinnering bij hem op. Hij herinnerde zich den politie-inspecteur
der straat Pontoise, en de twee pistolen welke deze hem had ter hand
gesteld en waarvan hij, Marius, zich zelf in deze barricade bediend
had; hij herinnerde zich niet alleen zijn gezicht, maar ook zijn naam.

Deze herinnering was evenwel nevelachtig en verward, evenals al zijn
denkbeelden. Hij was echter niet volkomen overtuigd, maar deed zich
zelven de vraag: "Is dit niet die inspecteur van politie, die mij
zeide, dat hij Javert heette?"

't Was misschien nog tijd om ten gunste van dien man tusschenbeide
te komen. Maar vooraf moest hij weten, of 't werkelijk deze Javert was.

Marius riep Enjolras, die zich aan het andere einde der barricade
geplaatst had:

"Enjolras!"

"Wat?"

"Hoe heet die man?"

"Wie?"

"De politieagent. Kent ge zijn naam?"

"Ja. Hij heeft hem ons gezegd."

"Hoe heet hij?"

"Javert."

Marius richtte zich op.

Op dit oogenblik hoorde men juist het pistoolschot.

Jean Valjean kwam terug en riep: "'t Is geschied."

Een doodelijke kilheid schoot door het hart van Marius.







TWINTIGSTE HOOFDSTUK.

DE DOODEN HEBBEN GELIJK EN DE LEVENDEN GEEN ONGELIJK.


De doodsstrijd der barricade zou beginnen.

Alles werkte mede tot de treurige majesteit van dezen laatsten
oogenblik; duizend geheimzinnige geluiden in de lucht, het gerucht
van zich in de straten in beweging zettende drommen, die men niet
zag; het galoppeeren der cavalerie, de zware schudding der rollende
kanonnen, het peloton- en kanonvuur, dat elkaar in den Parijschen
doolhof kruiste, de rook van het gevecht, die, door de zon verguld,
boven de daken opsteeg, onverklaarbare, verschrikkelijke kreten in
de verte, overal dreigende bliksems, de stormklok van St. Merry,
die thans als gesnik klonk, de zachtheid van het jaargetijde, de
prachtige hemel vol zonneschijn en wolkjes, de schoonheid van den
dag en de vreeselijke stilte der huizen.

Want sedert den vorigen avond waren de twee rijen huizen in de
Chanvreriestraat twee muren geworden; vreeselijke muren. Gesloten
deuren, gesloten vensters, gesloten blinden.

In dien tijd, zoo geheel verschillend van dien, waarin wij ons
bevinden, toen het uur was gekomen, dat het volk een einde wilde maken
aan een te lang geduurd hebbenden toestand, aan een geoctrooieerde
grondwet, of aan een wettelijk bestuur, wanneer de algemeene toorn
in de lucht was verspreid, wanneer de stad toeliet, dat haar straten
werden opgenomen, wanneer de opstand de burgers paaide door hen het
woord orde in de ooren te fluisteren--dan was de burger, om zoo te
spreken, de hulpgenoot van den strijder, en het huis spande samen met
de geïmproviseerde vesting, die er tegen steunde. Wanneer de toestand
niet rijp was, de opstand niet bepaald was aangenomen, wanneer de
menigte de beweging afkeurde, was het met de strijders gedaan, de
stad veranderde in woestijn rondom den opstand, de harten bleven
koud, de wijkplaatsen sloten zich en de straat werd een loopgraaf,
om het leger bij de inneming der barricade te helpen.

Men laat geen volk bij verrassing sneller gaan dan het wil. Wee
dengeen, die het tot iets dwingen wil. Een volk laat zich
niet dwingen. Dan laat het den opstand aan zich zelven over. De
opstandelingen worden als pestzieken vermeden. Elk huis is een steilte,
elke deur is een weigering, elke gevel is een muur. Deze muur ziet,
hoort, maar wil niet. Zij zou zich kunnen openen en redden. Neen. Deze
muur is een rechter, hij aanschouwt en veroordeelt. O hoe vreeselijk
zijn deze gesloten huizen! Zij schijnen dood, maar leven. Het leven,
dat er als afgebroken is, blijft in stand. Niemand is er sedert
vierentwintig uren uitgegaan, maar niemand ontbreekt er. In 't midden
dier rots gaat men heen en weder, men gaat er te bed, staat op,
het gezin is er bijeen; men eet, men drinkt er; men is er angstig;
't is verschrikkelijk!

De vrees verschoont deze vreeselijke ongastvrijheid en mengt er
ontzetting onder, 't geen een verzachtende omstandigheid is. Men
heeft zelfs gezien, dat de vrees hartstocht wordt; de schrik kan in
woede veranderen, gelijk de voorzichtigheid in razernij; vandaar
de diepzinnige uitdrukking: "De verwoede gematigden." Er zijn
ontvlammingen van grenzenlooze ontzetting, waaruit, als een akelige
rook, de toorn opstijgt.--Wat willen deze lieden? Zij zijn nooit
tevreden. Zij brengen de vreedzamen in gevaar. Heeft men niet reeds
genoeg revolutiën gehad! Wat komen zij hier doen? Zoo zij er zich
niet uitredden, des te erger voor hen. Zij hebben 't zich zelven te
wijten en verdienen het. 't Gaat ons niet aan. Zie, hoe onze arme
straat van kogels doorboord is. 't Is een hoop deugnieten. Open
vooral de deur niet.--En het huis neemt de gedaante van een graf
aan. De opstandeling zieltoogt voor de deur; hij ziet het schroot
of de blanke sabels naderen; zoo hij roept, weet de vervolger, dat
men hem hoort, maar niet komen zal; daar zijn muren, die hem konden
beschermen, menschen, die hem konden redden; en deze muren hebben
ooren van vleesch, en deze menschen hebben ingewanden van steen.

Wien moet men beschuldigen?

Niemand en iedereen.

De onvolkomen tijden, welke wij beleven.

't Is steeds op haar eigen kosten en gevaar, dat een utopie in opstand
verandert, en van wijsgeerig protest tot gewapend protest overgaat,
van Minerva Pallas wordt. De utopie, die ongeduldig en opstand wordt,
weet wat zij te wachten heeft; schier altijd komt zij te vroeg. Dan
onderwerpt zij zich en neemt stoïcijnsch, in de plaats der overwinning,
de nederlaag aan. Zij dient, zonder zich te beklagen, en zelfs hen
verontschuldigende, die haar verloochenen; en zij is zoo grootmoedig er
in te bewilligen, dat men haar verlate. Zij is onbedwingbaar tegenover
de hindernis, en zachtmoedig jegens de ondankbaarheid.

Maar is het wel ondankbaarheid?

Ja, uit het gezichtspunt van het menschelijk geslacht.

Neen, uit dat van het individu.

De vooruitgang ligt in den aard van den mensch. Het algemeen leven
van het menschelijk geslacht heet vooruitgang; de gezamenlijke tred
van het menschelijk geslacht heet vooruitgang. De vooruitgang doet de
groote menschelijke en aardsche reis naar het hemelsche en goddelijke;
hij heeft rustperken, waar hij de achterblijvers wacht; hij heeft
stilstanden, waar hij overdenkt; in het gezicht van een schitterend
Kanaän, dat zich eensklaps aan den horizon onthult; hij heeft zijn
nachten dat hij slaapt, en voor den denker is het een der vlijmendste
smarten de menschelijke ziel in de schaduw te zien en in de duisternis
rond te tasten, zonder den slapenden vooruitgang te kunnen wekken.

God is misschien dood, zei eens tot hem, die deze regels schrijft,
Gerard de Nerval, die den vooruitgang met God verwarde, en den
stilstand der beweging voor den dood van het Opperwezen hield.

Wie wanhoopt heeft ongelijk. De vooruitgang ontwaakt zeker, en men zou
over 't algemeen kunnen zeggen, dat hij zelfs slapende toeneemt, want
hij is grooter geworden. Wanneer men hem weder ziet opstaan, vindt men
hem hooger. Steeds vreedzaam te zijn, hangt evenmin van den vooruitgang
als van de rivier af; leg ze geen dammen, werp er geen rotsen in; de
hindernissen doen het water bruisen en de menschheid gisten. Daardoor
ontstaan beroeringen; maar na die beroeringen ziet men, dat er weg
is afgelegd. Zoolang de orde niet is ingevoerd, die niets anders dan
de algemeene vrede is, zoolang de harmonie en eensgezindheid niet
heerschen, zal de vooruitgang revolutiën tot rustpunten hebben.

Wat is toch vooruitgang? Wij hebben het gezegd. Het voortdurend leven
der volken.

Nu gebeurt het soms, dat het voorbijgaand leven der individuen aan
het eeuwige leven van het menschelijk geslacht weerstand biedt.

Laat ons zonder bitterheid bekennen, dat het individu zijn dadelijk
belang heeft, en het voor dat belang kan optreden en het verdedigen,
zonder misdadig te zijn; het tegenwoordige heeft zijn verschoonbare
hoeveelheid zelfzucht; het tegenwoordig leven heeft zijn rechten
en is niet gehouden, zich geheel voor de toekomst op te offeren. Het
geslacht, 't welk thans zijn beurt van overgang over de aarde heeft, is
niet verplicht zijn verblijf te verkorten, ten gevalle der geslachten,
die in allen geval zijnsgelijken zijn, en later hun beurt zullen
krijgen. Ik besta, fluistert een, die zich Allen noemt. Ik ben
jong en verliefd, ik ben oud en wil rust nemen, ik ben huisvader,
ik werk, ik heb voorspoed, ik doe goede zaken, ik ben huiseigenaar,
ik bezit staatspapieren, ik ben gelukkig, ik heb vrouw en kinderen,
ik bemin dat alles, ik wensch te leven, laat mij met vrede.--Daardoor
worden op sommige tijden de edele voorposten van het menschelijk
geslacht ijskoud.

Bovendien, wij erkennen het, treedt de utopie uit haar schitterenden
kring, zoodra zij oorlog voert. Zij, de waarheid van morgen,
ontleent haar gedrag, het gevecht, aan de logen van gisteren. Zij,
de toekomst, handelt gelijk het verleden. Zij, de zuivere idée,
wordt gewelddaad. Zij paart aan haar heldenmoed een hevigheid,
waarvoor zij terecht verantwoordelijk is; een gelegenheids-hevigheid,
een hulpmiddel, dat in strijd is met de beginselen, en waarvoor zij
vreeselijk gestraft wordt. De utopie-opstand strijdt met het oude
militaire wetboek in de hand; zij schiet de spionnen en verraders
dood; zij vernietigt levende wezens en werpt ze in de onbekende
duisternissen. Zij bedient zich van den dood--iets zeer ernstigs. Het
schijnt, dat de utopie geen vertrouwen meer in haar glans, haar
onweerstaanbare, onverderfelijke kracht, stelt. Zij treft met het
zwaard. En geen zwaard is enkelvoudig. Ieder zwaard is tweesnijdend;
die met de eene zijde wondt, kwetst zich zelf met de andere.

Behoudens deze uitzondering, waarvan wij al het gewicht erkennen,
is 't ons echter onmogelijk, die roemrijke strijders voor de
toekomst, die belijders der utopie, zij mogen slagen of niet,
niet te bewonderen. Zelfs wanneer zij schipbreuk lijden, zijn zij
eerbiedwaardig, en hebben juist dan misschien de meeste majesteit. De
overwinning, zoo zij volgens den vooruitgang is, verdient de
toejuiching der volken, maar een heldhaftige nederlaag verdient hun
verteedering. De eene is heerlijk, de andere is verheven. Voor ons,
die aan het martelaarschap boven de overwinning de voorkeur geven, is
John Brown grooter dan Washington, en Pisacane grooter dan Garibaldi.

Er moet toch iemand voor de overwonnelingen zijn.

Men is onrechtvaardig jegens die groote proefnemers der toekomst,
wanneer zij niet slagen.

Men beschuldigt de revolutionnairen er van, dat zij schrik
verspreiden. Iedere barricade schijnt een aanranding. Men
beschuldigt hun theorieën, verdenkt hun doel, vreest hun bijgedachten,
veroordeelt hun geweten. Men verwijt hun, dat zij tegen het bestaande
maatschappelijk feit een berg ellenden, smarten, onrechtvaardigheden,
grieven en wanhoop oprichten en opeenstapelen, en uit de benedenwereld
blokken duisternis rukken, om er zich achter te verschansen en te
strijden. Men roept hun toe: gij neemt de straten der hel op! Zij
zouden kunnen antwoorden: Dit is het bewijs, dat onze barricade van
goede bedoelingen is gemaakt.

Het beste is voorwaar een vreedzame oplossing. In 't algemeen, wij
moeten bekennen, dat, zoodra men steenen ziet, men aan den beer denkt,
en een goede wil verontrust de maatschappij. Maar het hangt van de
maatschappij zelve af zich te redden; 't is op haar eigen goeden wil,
dat wij een beroep doen. Geen geweldig middel is noodzakelijk. Het
kwaad op vriendelijke wijze te onderzoeken, het te erkennen en te
genezen, daartoe noodigen wij de maatschappij uit.

Hoe het zij, zelfs wanneer zij gevallen, vooral wanneer zij gevallen
zijn, zijn die mannen verheven, die, op alle plekken der aarde, met
het oog op Frankrijk gericht, voor het groote werk strijden met de
onwrikbare logica van het ideaal; zij geven hun leven als een zuiver
offer voor den vooruitgang; zij vervullen den wil der Voorzienigheid;
zij verrichten een godsdienstig werk. Op het bepaalde oogenblik, met
dezelfde zelfverloochening als een tooneelspeler die moet optreden,
gaan zij, gehoorzaam aan het goddelijk scenario, in het graf. En dezen
hopeloozen strijd, deze stoïcijnsche verdwijning aanvaarden zij,
om de verheven menschelijke beweging, die onwederstaanbaar den 14
Juli 1789 begon, tot haar heerlijke en verhevene algemeene gevolgen
te brengen; deze soldaten zijn priesters. De Fransche Revolutie is
een beweging van God.

Overigens zijn er, en wij moeten deze onderscheiding voegen bij
de onderscheidingen bereids in een vorig hoofdstuk gemaakt, er
zijn aangenomen opstanden die revolutiën heeten; er zijn geweigerde
opstanden, die oproeren heeten. Een uitgebroken opstand is een idée,
die voor het volk haar examen ondergaat. Zoo het volk de zwarte
boon laat vallen, is de idée een doode vrucht, de opstand is een
volksverbijstering.

Het aannemen van den oorlog bij iedere sommatie, en telkens wanneer
de utopie het begeert, is niet de zaak der volken. Niet altijd en op
ieder uur hebben de natiën den zin van helden en martelaars.

Zij zijn positief. A priori, zijn zij van den opstand afkeerig;
eerstens wijl hij dikwerf rampen ten gevolge heeft; tweedens wijl
hij steeds tot uitgangspunt een abstractie heeft.

Want, en dit is schoon, immer is het voor het ideaal, en voor het
ideaal alleen, dat zij, die zich opofferen, zich opofferen. Een
opstand is een geestvervoering. De geestvervoering kan toornig
worden; dan grijpt zij naar de wapens. Maar iedere opstand, die op
een gouvernement of bestuur aanlegt, heeft een hooger doel. Dus was,
bij voorbeeld, wat de aanvoerders van den opstand in 1832 bestreden,
en bijzonderlijk de jonge geestdrijvers der Chanvreriestraat, niet
eigenlijk Lodewijk Filips. De meesten lieten, wanneer zij openhartig
spraken, de voortreffelijke hoedanigheden van dezen half monarchalen,
half revolutionnairen koning recht wedervaren; geen hunner haatte
hem. Maar zij bestreden den jongsten tak van het goddelijk recht in
Lodewijk Filips, gelijk zij den oudsten tak ervan in Karel X hadden
bevochten; en wat zij wilden omverwerpen, door het koningschap in
Frankrijk omver te werpen, was, gelijk wij verklaard hebben, de
overheersching van den eenen op den anderen mensch en het privilegie
op het recht der geheele wereld. De terugwerking van Parijs zonder
koning, is de wereld zonder despoten. Zóó redeneerden zij. Hun doel
lag zekerlijk ver, 't was misschien onduidelijk, en week bij de poging
achteruit; maar het was grootsch.

Zoo is het. En men offert zich op voor deze denkbeelden, die voor de
geofferden schier altijd luchtkasteelen zijn, maar luchtkasteelen,
waarin het welzijn der geheele menschheid betrokken is. De opstandeling
maakt den opstand dichterlijk en verguldt hem. Men werpt zich in deze
treurige zaken, door zich te bedwelmen met hetgeen men doen wil. Wie
weet? men slaagt misschien. Men is de minderheid, men heeft tegen
zich een geheel leger, maar men verdedigt het recht, de natuurwet,
de souvereiniteit van ieder op zich zelven, waarbij geen afstand
mogelijk is, de rechtvaardigheid, de waarheid, en desnoods sterft men
gelijk de driehonderd Spartanen. Men denkt niet aan don Quichotte,
maar aan Leonidas. Men gaat voorwaarts, en is men in den strijd,
dan wijkt men niet meer, maar stort er zich blindelings in, met de
hoop op een ongehoorde overwinning, op de volmaking der revolutie,
op de invrijheidstelling van den vooruitgang, op de verheffing van
het menschelijk geslacht, op de algemeene vrijheid; en in het ergste
geval op de Thermopylen, namelijk op den heldendood.

Deze wapenfeiten voor den vooruitgang mislukken dikwerf, en wij hebben
de reden er van gezegd. De menigte is ongezind voor de verlokking
dier dolende ridders. De groote massa's, de menigten, die uithoofde
harer eigen zwaarte zoo licht breekbaar zijn, vreezen de avonturen;
en in het ideale is iets avontuurlijks.

Men vergete bovendien niet, dat de stoffelijke belangen geen groote
vrienden van het ideale en het sentimenteele zijn. Soms verlamt de
maag het hart.

Frankrijk is groot en schoon, wijl het minder voor den buik leeft
dan andere volken; het snoert zich lichter den buik dicht. Het is
het eerst wakker en het laatst in slaap. Het gaat voorwaarts en zoekt.

Omdat het kunstenaar is.

Het ideale is slechts het hoogste punt der logica, evenals het schoone
slechts het toppunt van het ware is. De kunstenaarsvolken zijn ook
de consequente volken. De schoonheid te beminnen, is het licht te
zien. En daarom is de flambouw van Europa, namelijk de beschaving,
eerst door Griekenland gedragen, dat haar vervolgens aan Italië
gaf, 't welk haar aan Frankrijk reikte. Goddelijke, verlichtende
volken! Vitai lampada tradunt.

Bewonderenswaardig is het, dat de poëzie van een volk het element
van zijn vooruitgang is. De hoeveelheid beschaving meet zich af naar
de hoeveelheid verbeelding. Evenwel moet een beschavend volk een
mannelijk volk blijven. Corinthe, ja; Sybaris, neen. Wat verwijfd
wordt, ontaardt. Men moet noch dilettant, noch virtuoos, maar men
moet kunstenaar zijn. In zake van beschaving moet men niet gekunsteld,
maar verheven wezen. Op die voorwaarde geeft men aan het menschelijk
geslacht het voorschrift van het ideale.

Het moderne ideaal heeft zijn type in de kunst en zijn middel in de
wetenschap. Door de wetenschap zal men het verheven droombeeld der
poëten: het maatschappelijk, schoone, verwezenlijken. Men zal het
Eden door het A + B herstellen. Op het punt, waartoe de beschaving
is gekomen, is het exacte een noodzakelijk element van het schoone,
en het kunstenaarsgevoel wordt door het wetenschappelijk orgaan niet
alleen gediend, maar volkomen gemaakt; de droom moet rekenen kunnen. De
kunst moet de wetenschap tot steunpunt hebben. De moderne geest is de
genius van Griekenland, die tot voertuig den genius van Indië heeft:
Alexander op den olifant.

De in het dogma versteende of door winzucht zedelijk verlaagde rassen
zijn ongeschikt voor de leiding der beschaving. De kniebuiging voor het
afgodsbeeld of voor het geldstuk verlamt de spier voor het loopen en
den wil voor verheffing. De priesterlijke of handels-nevel vermindert
den glans van een volk, verlaagt zijn horizon, door zijn grondslag
te verlagen, en ontneemt het die tevens menschelijke en goddelijke
intelligentie van een algemeen doel, dat de natiën tot zendelingen
vormt. Babel heeft geen ideaal; Karthago heeft geen ideaal. Athene
en Rome hebben en behouden, zelfs door de dikke duisternis der eeuwen
heen, nog een straalkrans van beschaving.

Frankrijk is van dezelfde soort van volk als Griekenland en
Italië. Het is Atheensch door het schoone, en Romeinsch door het
grootsche. Bovendien is het goed. Het is mededeelzaam, en meer dan
andere volken opofferingsgezind. Maar deze gezindheid komt en gaat. En
hierin ligt het groot gevaar voor hen, die loopen, wanneer het slechts
gaan wil, of die gaan, wanneer het wil blijven staan. Frankrijk vervalt
soms tot het materialisme en op zekere oogenblikken hebben de ideeën,
welke dit verheven brein vervullen, niets meer wat aan de Fransche
grootheid herinnert, en zijn ze gelijk aan die van een bewoner van
Missouri of Zuid-Carolina. Wat is daartegen te doen? De reus speelt
dan de rol van den dwerg; het onmetelijke Frankrijk heeft de gril
van klein te willen zijn. Dit is alles.

Daartegen is niets te zeggen. De volken hebben hetzelfde recht om
zich te verduisteren als de starren. Dit is goed, mits het licht
terugkome en de verduistering niet in nacht ontaarde. Dageraad en
opstanding hebben dezelfde beteekenis. De wederverschijning van het
licht is identisch met het voortbestaan van het ik.

Constateeren wij bedaard deze feiten. De dood op de barricade of het
graf in ballingschap, is voor den opofferingszin een aanneembaar
geval. De ware naam van opoffering is onbaatzuchtigheid. Dat de
verlatenen zich laten verlaten, dat de ballingen zich laten bannen,
en bepalen wij ons er bij, de groote volken te bidden van niet te ver
achteruit te gaan, wanneer zij achteruit gaan. Men mag niet, onder het
voorwendsel van tot de rede terug te keeren, te ver naar beneden gaan.

Het stoffelijke bestaat, de minuut bestaat, de belangen bestaan,
de maag bestaat; maar de maag mag niet de eenige wijsheid zijn. Het
voorbijgaande leven heeft rechten, wij stemmen het toe, maar het
blijvende leven heeft ook de zijne. Helaas, niets belet dengene die
opgestegen is te vallen. Men ziet dit vaker in de geschiedenis dan men
wenschen zou. Een natie is beroemd; zij heeft smaak in het ideaal;
daarna bijt zij in het slijk en vindt het goed; vraagt men haar,
waarom zij Socrates voor Falstaff verlaat, dan antwoordt zij: Omdat
ik de staatslieden bemin.

Nog een woord, vóór we naar het krijgsgewoel terugkeeren.

Een gevecht, als dat wij in dit oogenblik schetsen, is niets dan
een stuiptrekking naar het ideaal. De belemmerde vooruitgang is
ziekelijk, en er zijn zulke treurige vallende ziekten. Deze ziekte
van den vooruitgang, den burgeroorlog, hebben wij op onzen weg moeten
ontmoeten. 't Is een dier noodlottige tooneelen, tevens bedrijf
en tusschenbedrijf van het drama, welks spil een maatschappelijk
veroordeelde en welks eigenlijk titel "de vooruitgang" is.

De vooruitgang!

Deze kreet, dien wij zoo dikwerf slaken, is onze eenige gedachte,
en wijl de idée, welke ons verhaal bevat, op het punt waar wij thans
gekomen zijn, nog aan meer dan een proeve moet worden onderworpen,
is het ons misschien geoorloofd, zoo niet den sluier ervan op te
lichten, ten minste het licht ervan te doen doorschijnen.

Het boek, dat de lezer voor zich heeft, is van het begin tot het einde,
in zijn geheel en in zijn bijzonderheden, welke uitzonderingen en
leemten er in mogen voorkomen, de gang van het kwade naar het goede,
van het onrechtvaardige naar het rechtvaardige, van het valsche naar
het ware, van den nacht naar den dag, van den lust naar het geweten,
van het bederf naar het leven, van het dierlijke naar den plicht,
van de hel naar den hemel, van het niet naar God. Het uitgangspunt is
de stof; het aankomstpunt de ziel. De hydra aan het begin, de engel
aan het einde.







EEN-EN-TWINTIGSTE HOOFDSTUK.

DE HELDEN.


Eensklaps sloeg de trom den stormmarsch.

De aanval was een orkaan. Den vorigen avond was de barricade in
de duisternis en in stilte als door een boa genaderd. Thans, op
klaarlichten dag, was in deze wijde straat een overrompeling bepaald
onmogelijk; bovendien had het geweld zich ontmaskerd, het kanon was
beginnen te bulderen, en het leger stormde tegen de barricade. De
woede was nu behendigheid. Een sterke colonne linie-infanterie,
waaronder nationale en municipale garden gestoken, steunende op groote
massa's, die men hoorde zonder ze te zien, rukte met den stormmarsch,
onder trommelslag en trompetgeschal, gevelde bajonnet, de sappeurs
aan de spits, en onwrikbaar onder den kogelregen, regelrecht tegen
de barricade, met de kracht van een metalen balk tegen een muur.

De muur bleef staande.

De opstandelingen gaven onstuimig vuur. De beklommen barricade scheen
bliksemstralen te schieten. De bestorming was zoo geweldig, dat de
barricade een oogenblik van aanvallers overstroomd was; maar zij
schudde de soldaten af, gelijk de leeuw de honden, en zij was slechts
overdekt met bestormers, als de klip met schuim, om een oogenblik
later weder steil, donker en vreeselijk te voorschijn te komen.

De colonne, die gedwongen was te wijken, bleef ongedekt, maar
schrikkelijk, in de straat opeengedrongen, staan, en beantwoordde de
barricade met een ontzettend geweervuur. Wie een vuurwerk heeft gezien,
herinnert zich de schoof, die uit over elkander schietend kruisvuur
bestaat, en het bouquet wordt genoemd. Men stelle zich dit bouquet
voor, niet verticaal, maar horizontaal, met een kogel of kartets aan
de punt van elk zijner vuurstralen en met zijn dondertrossen den dood
verspreidende. Daaronder was de barricade.

Aan beide zijden was dezelfde stoutmoedigheid. De dapperheid was
er schier barbaarsch en ging gepaard met een soort van heldhaftige
wreedheid, welke met de opoffering van zich zelve begon. In dien tijd
streed een nationale garde als een zouaaf. De soldaten wilden er een
einde aan maken; de opstand wilde strijden. Vol jeugd en gezondheid den
dood te verachten, brengt de onverschrokkenheid tot razernij. Ieder
bezat in dezen strijd het verhevene van het sterfuur. De straat werd
met lijken overdekt.

Aan de eene zijde der barricade stond Enjolras, aan de andere
Marius. Enjolras, die de gansche barricade in het hoofd had, spaarde
en beveiligde zich; drie soldaten vielen de een na den ander onder
zijn schietgat, zonder hem zelfs gezien te hebben. Marius streed
ongedekt. Hij maakte zich tot een mikpunt. Meer dan ten halve lijve
kwam hij boven de barricade uit. Niemand is verspillender dan een vrek,
die tot buitensporigheden overslaat. Geen mensch is vreeselijker in
het gevecht dan een zoogenaamde droomer. Marius was schrikkelijk en
peinzend. Hij was in het gevecht als in een droom. Men had hem een
spook kunnen noemen, dat schiet.

De patronen der belegerden raakten uitgeput, niet hun kwinkslagen. In
dien draaikolk des doods, waarin zij zich bevonden, schertsten zij.

Courfeyrac was blootshoofds.

"Wat hebt ge met uw hoed gedaan?" vroeg Bossuet.

"Zij hebben hem mij ten laatste met kanonskogels afgeschoten,"
antwoordde Courfeyrac.

Of zij hielden trotsche redenen.

"Begrijpt ge," riep Feuilly bitter, "die mannen"--(en hij noemde namen,
bekende, zelfs beroemde namen, waaronder eenige van het oude leger)
"welke beloofd hadden zich bij ons te voegen, en gezworen ons te
helpen, en daarvoor hun eer verpandden, en die onze generaals zijn
en ons nu in den steek laten."

Combeferre antwoordde slechts ernstig en glimlachend:

"Er zijn lieden, die de wetten van eer beschouwen, zooals men de
sterren beschouwt, zeer uit de verte."

Het binnenste der barricade was zoo met verscheurde patronen bezaaid,
alsof het gesneeuwd had.

De aanvallers hadden de meerderheid; de opstandelingen de goede
stelling. Zij stonden op een muur en hadden de soldaten onder
't schot, die door de dooden en gekwetsten belemmerd waren. Deze
bewonderenswaardig gebouwde barricade, die tegen de huizen steunde,
was gewis een dier stellingen, waar een handvol manschappen een geheel
legioen tegenhoudt. Inmiddels naderde de aanvalscolonne, die onder
den kogelregen steeds versterkt en vermeerderd werd, onverbiddelijk,
en nu drong het leger, langzaam, schrede voor schrede, maar zeker,
tegen de barricade, gelijk de moer de schroef perst.

De aanvallen volgden elkander op. De ijselijkheid nam steeds toe.

Toen ontstond op dien hoop straatsteenen, in deze Chanvreriestraat,
een strijd, die de muren van Troje waardig was. Deze havelooze, in
lompen gekleede, uitgeputte mannen, die sedert vier-en-twintig uren
niet gegeten, niet geslapen hadden en nog slechts weinige schoten
konden doen; die in hun ledige zakken naar patronen tastten, schier
alle gewond waren, het hoofd of den arm met een roodgevlekten doek
verbonden, met gaten in de kleederen, waaruit het bloed stroomde,
slechts gebrekkig met slechte geweren of oude sabels gewapend, werden
Titans. Tienmalen werd de barricade aangegrepen, bestormd, beklommen,
maar niet genomen.

Om zich van dien strijd een denkbeeld te vormen, moest men zich een
hoop in brand gestoken moed voorstellen en dien brand aanschouwen. 't
Was geen gevecht, maar de gloed van een fornuis. De monden ademden
vlammen, de gezichten hadden een buitengewone uitdrukking. De
menschelijke gestalte scheen er onmogelijk, de strijders vlamden, en
't was schrikkelijk deze salamanders van den strijd in dien rooden
rook te zien heen en weder gaan. Wij onthouden ons de opvolgende en
gelijktijdige tooneelen van dit grootsche bloedbad te schetsen. Alleen
het heldendicht heeft het recht twaalf duizend verzen met een gevecht
te vullen. Het geleek die hel van het Bramahisme, de vreeselijkste
der zeventien afgronden, welke de Veda het woud der zwaarden noemt.

Men streed man tegen man, voet tegen voet, met pistolen, sabels,
vuisten, van verre, van nabij, van onder, van boven, overal, van de
daken der huizen, uit de vensters der herberg, uit de keldergaten. Men
was één tegen zestig. De gevel van Corinthe, die half vernield was,
zag er afschuwelijk uit. Het door kogels getatoueerde venster had
glasruiten en raam verloren en was nog slechts een vormlooze, met
straatsteenen gevulde opening. Bossuet werd gedood; Feuilly werd
gedood; Courfeyrac werd gedood; Joly werd gedood; Combeferre, die
drie bajonetsteken ontving, toen hij een gekwetst soldaat oprichtte,
had slechts den tijd hemelwaarts te zien, en gaf den laatsten snik.

Marius, die nog altijd vocht, was zoodanig met wonden bedekt, vooral
aan het hoofd, dat zijn gelaat door het bloed onzichtbaar was, en men
zou gemeend hebben, dat zijn gezicht met een rooden zakdoek was bedekt.

Slechts Enjolras was nog ongewond. Wanneer hij geen wapen meer had,
stak hij links of rechts de hand uit, en een opstandeling gaf hem
een of ander wapen in de hand. Hij had nog slechts een stomp van vier
degens over; één meer dan Frans I te Marignan.







TWEE-EN-TWINTIGSTE HOOFDSTUK.

VOET VOOR VOET.


Toen er geen levende aanvoerders meer waren dan Enjolras en Marius
aan beide einden der barricade, zwichtte het centrum, dat Courfeyrac,
Joly, Bossuet, Feuilly en Combeferre zoo lang verdedigd hadden. Het
kanon had het midden der barricade deerlijk gehavend, zonder echter
een voldoende bres te hebben geschoten; de kruin van den muur was door
de kanonskogels verdwenen en ingestort; het naar binnen en buiten
gevallen puin had zich eindelijk aan weerszijden der barricade tot
twee glooiingen opgehoopt. De buitenste glooiing bood den belegeraars
een hellend vlak ter beklimming aan.

Een laatste bestorming werd beproefd en deze bestorming
gelukte. De massa bajonnetten, die met den stormmarsch aanrukte,
was onweerstaanbaar en het dichte front der aanvalscolonne verscheen
in rook gehuld op de barricade. Ditmaal was 't gedaan. De groep
opstandelingen, die het centrum verdedigde, week in verwarring.

Toen herleefde bij eenigen de treurige liefde voor het
leven. Verscheidenen, die dit woud geweren op zich aangelegd zagen,
wilden niet meer sneven. 't Was een oogenblik, waarin het instinct van
behoud de overhand heeft en het dier in den mensch weer te voorschijn
treedt. Zij stonden tegen het zes verdiepingen hooge huis achter
de barricade. Dit huis kon hun heil zijn; maar het was versperd en
als van boven tot onder een muur. Voor dat de linietroepen in de
barricade waren, had een deur den tijd gehad zich te openen en te
sluiten, een oogenblik was daartoe voldoende; en de deur van dit
huis, schielijk geopend en dadelijk weder gesloten, was voor deze
wanhopigen het leven. Achter dat huis waren straten, ruimte, en de
vlucht was bijgevolg mogelijk. Zij sloegen met de geweerkolven en
met hun voeten tegen die deur, riepen, schreeuwden, smeekten met
saamgevouwen handen. Niemand opende. Uit het venster der derde
verdieping zag het doode hoofd op hen neder.

Maar Enjolras en Marius, en zeven of acht anderen, die zich bij hen
geschaard hadden, verdedigden zich nog. Enjolras had tot de soldaten
geroepen: "Nadert niet!" en een officier, hieraan niet gehoorzamende,
werd door Enjolras gedood. Thans was hij op de kleine binnenplaats
der barricade, tegen het huis Corinthe, in de eene hand den degen,
in de andere de karabijn, de deur der herberg open houdende, welke
hij voor de aanvallers versperde. Hij riep tot de wanhopigen: "Er
is slechts één open deur. Deze." Hen met zijn lichaam bedekkende
en het hoofd aan een geheel bataljon biedende, liet hij hen achter
zich binnengaan. Allen stortten het huis binnen. Enjolras bediende
zich nu van zijn geweer als de batonnist van zijn stok, sloeg de
geweren om en voor zich neder, en trad het laatst het huis binnen; er
ontstond een vreeselijk oogenblik, de soldaten wilden binnendringen,
de opstandelingen de deur sluiten. Zij werd dan ook zoo geweldig
dicht geworpen, dat zij de vijf vingers van een soldaat, die zich
aan den deurpost vastklampte, afsloeg.

Marius was buiten gebleven. Een geweerschot had zijn sleutelbeen
verbrijzeld; hij gevoelde, dat hij bezwijmde en neerzonk. De oogen
reeds gesloten, had hij de gewaarwording alsof een forsche hand
hem greep, en de bezwijming, waarin hij zijn bewustzijn verloor,
liet hem nauwelijks den tijd, tot deze gedachte, waarin zich een
laatste herinnering aan Cosette mengde: "Ik ben gevangengenomen en
zal gefusilleerd worden."

Enjolras, die Marius niet onder de gevluchten in de herberg zag,
had dezelfde gedachte. Maar allen waren thans in dit oogenblik,
wanneer ieder slechts den tijd heeft aan zijn eigen dood te
denken. Enjolras bevestigde den boom op de deur, grendelde ze en
sloot ze op het nachtslot, terwijl zij van buiten geweldig, door de
soldaten met geweerkolven en door de sappeurs met bijlen, gebeukt
werd. De bestormers stonden voor de deur gegroepeerd. Nu begon de
belegering der herberg.

De soldaten, 't moet gezegd worden, waren vol toorn.

De dood van den sergeant der artillerie had hen verbitterd, en, wat nog
noodlottiger was, eenige uren voor den aanval werd onder hen gezegd,
dat de opstandelingen de gevangenen verminkten, en in de herberg het
lijk van een soldaat zonder hoofd lag. Zulke noodlottige geruchten
gaan gewoonlijk aan burger-oorlogen gepaard, en 't was een dergelijk
valsch gerucht, 't welk later den ongelukkigen afloop in de straat
Transnonain ten gevolge had.

Toen de deur versperd was, zeide Enjolras tot de anderen:

"Laten wij ons leven duur verkoopen."

Daarop naderde hij de tafel, waarop Mabeuf en Gavroche lagen. Onder
het zwarte kleed zag men twee rechte en stijve gestalten, de eene
groot, de andere klein, en beider gezichten teekenden zich flauw af
onder de kille plooien der lijkwade. Een hand kwam er onder uit en
hing naar beneden. 't Was die van den grijsaard.

Enjolras boog en kuste deze eerwaardige hand, gelijk hij den vorigen
avond het voorhoofd had gekust.

't Waren de twee eenige kussen, welke hij in zijn leven gegeven had.

Laat ons kort zijn. De barricade had als een poort van Thebe weerstand
geboden; de herberg streed als een huis van Sarragossa. Zulke
verdedigingen zijn wreed. Geen genade. Geen onderhandeling is
mogelijk. Men wil sterven, mits men doodt. Toen Suchet zeide:
"Capituleert," antwoordde Palafox: "Na den oorlog met het kanon,
den oorlog met het mes." Niets ontbrak aan de stormende inneming
der herberg Hucheloup; noch de straatsteenen, die uit de vensters
en van het dak op de belegeraars regenden, en door hun vreeselijke
uitwerking de soldaten woedend maakten, noch de geweerschoten uit
de kelders en dakvensters, noch de woede van den aanval, noch
de razende verdediging, noch, toen eindelijk de deur zwichtte,
de dwepende waanzin der verdelging. De aanvallers, die de herberg
binnendrongen, na de belemmeringen van de gebroken deur en ander
puin aan den ingang overwonnen te hebben, vonden er geen enkelen
strijder. De wenteltrap, die met bijlen was stukken gehouwen, lag
in het midden van het benedenvertrek, eenige gekwetsten lagen te
zieltogen, allen die niet gesneuveld waren, bevonden zich op de
eerste verdieping, en door de opening van de zoldering, die tot
ingang van de trap had gediend, brandde een vreeselijk geweervuur
los. 't Waren de laatste patronen. Toen deze verschoten waren, toen
deze vreeselijke zieltogenden noch kruid noch lood meer hadden, nam
ieder twee flesschen in de hand, welke Enjolras had achtergehouden
en waarvan wij gesproken hebben, en met deze vreeselijk broze knotsen
boden zij den beklimmers het hoofd.

't Waren flesschen met sterk water. Wij verhalen deze treurige
bijzonderheden van het bloedbad, zooals zij waren. De belegerde,
helaas! gebruikt alles tot wapen. Het grieksche vuur heeft Archimedes
niet onteerd, evenmin als het kokende pek Bayard. De geheele oorlog
is een verschrikking; de keuze is onverschillig. Het geweervuur
der belegeraars, hoewel belemmerd en van beneden naar boven, was
moorddadig. De kant van de zolderopening werd spoedig met doode
hoofden bedekt, waaruit roode, dampende stralen vloeiden. Het gerucht
was onbeschrijfelijk; een ingesloten en brandende rook hulde dit
gevecht schier in nachtelijke duisternis. Woorden ontbreken, om het
afgrijselijke, tot dien graad gekomen, te schetsen. Het waren geen
menschen meer in dit nu helsch geworden gevecht. 't Waren geen reuzen
meer tegen kolossen. Het geleek meer naar Milton en Dante, dan naar
Homerus. Duivels vielen aan, spoken verdedigden zich.

't Was de heldenmoed tot monster geworden.







DRIE-EN-TWINTIGSTE HOOFDSTUK.

ORESTES NUCHTER EN PYLADES DRONKEN.


Eindelijk elkander tot ladder gebruikende, zich van 't overschot
der trap bedienende, langs de muren opklauterend, zich aan
de zoldering klemmend en op den rand van het trapluik zelfs de
laatsten die zich verdedigden neersabelend, vielen ongeveer twintig
belegeraars, soldaten, nationale, municipale garden dooreen,
de meesten in 't gezicht gewond bij deze vreeselijke opstijging,
verblind door het bloed, woedend, als halve wilden in de kamer
der eerste verdieping. Slechts een man stond er nog overeind. 't
Was Enjolras. Zonder patronen, zonder degen, was hij nog slechts
gewapend met den loop zijner karabijn, wier kolf hij op de hoofden
der binnenstormenden had stukgeslagen. Het biljart stond tusschen hem
en de aanvallers; hij had het naar den hoek der kamer geschoven, en
daar, met fieren blik, met opgericht hoofd, met het gebroken wapen
in de hand, was hij nog schrikbarend genoeg om ruimte om zich te
maken. Een kreet ging op:

"Hij is de aanvoerder! Hij heeft den artillerist gedood. Wijl hij zich
daar geplaatst heeft, is hij er goed en moet hij er blijven. Schieten
wij hem hier dood."

"Ja, schiet mij dood," zei Enjolras.

Toen de stomp zijner karabijn wegwerpende en de armen over elkander
geslagen, bood hij zijn borst aan.

De stoutmoedigheid voor den dood treft immer de menschen. Zoodra
Enjolras de armen over elkander had geslagen en het einde inriep,
hield eensklaps het gerucht van den strijd in de zaal op, en
plotseling ging deze chaos in een soort van plechtige grafstilte
over. De dreigende majesteit van den ontwapenden en bewegingloozen
Enjolras scheen het tumult te bezweren, en enkel door het gezag van
zijn rustigen blik scheen deze jongeling, de eenige, die niet gewond
was, trotsch, bebloed, bekoorlijk, onverschillig als een onkwetsbare,
dezen heilloozen troep te dwingen, hem met eerbied te dooden. Op
dit oogenblik was zijn schoonheid, door zijn fierheid verhoogd,
schitterend, en alsof hij evenmin vermoeid als gekwetst kon zijn, was
hij, na de vreeselijke vier-en-twintig uren, die verstreken waren,
blozend en frisch. 't Was misschien van hem, dat later een getuige
voor den krijgsraad zeide: "Er was een opstandeling, dien ik Apollo
hoorde noemen."

Een nationale garde, die op Enjolras aanlegde, zeide, het geweer
latende zinken: "'t Is mij, alsof ik een bloem zou afschieten."

Twaalf man vormden een peloton in den hoek tegenover Enjolras, en
maakten zwijgend hun geweren gereed.

Toen riep een sergeant: "Legt aan!"

Een officier trad tusschenbeiden.

"Wacht!"

En zich tot Enjolras wendende:

"Wilt ge, dat men u blinddoeke?"

"Neen."

"Is 't waar, dat gij den sergeant der artillerie gedood hebt?"

"Ja."

Sedert eenige oogenblikken was Grantaire ontwaakt.

Grantaire, zooals men zich herinnert, sliep sedert den vorigen avond
in de bovenkamer der herberg, op een stoel zittende en op de tafel
geleund.

Hij was in de volle beteekenis, wat men "smoordronken" noemt. Het
afschuwelijke mengsel van absinth, stout en alcohol had hem in een
soort van verdooving gebracht. Wijl zijn tafel te klein was om voor de
barricade te kunnen dienen, had men ze hem gelaten. Hij was nog altijd
in dezelfde houding, met de borst op de tafel gebogen, het hoofd op de
armen, omgeven van glazen, kruiken en flesschen. Hij was in den diepen
slaap van den verdoofden beer en van den verzadigden bloedzuiger. Niets
had hem kunnen wekken, noch het geweervuur, noch de kanonskogels,
noch het schroot, dat door het venster zijner kamer vloog, noch het
ontzettend gerucht van den aanval. Hij beantwoordde slechts nu en dan
het kanon met gesnork. Hij scheen hier een kogel af te wachten, die
hem de moeite van te ontwaken zou besparen. Verscheidene lijken lagen
rondom hem; en op 't eerste gezicht kon men hem van deze diepe slapers
des doods niet onderscheiden. Het gerucht wekt een dronkaard niet;
de stilte wekt hem. Deze zonderlingheid is meermalen opgemerkt. De
val van alles rondom hem, vermeerderde Grantaires bewusteloosheid; het
gewoel wiegde hem.--De soort van stilte, welke het gedrag van Enjolras
veroorzaakte, was een schok in dien diepen slaap. 't Was de uitwerking
van een galoppeerend rijtuig, dat plotseling stilhoudt. De daarin
slapenden ontwaken. Grantaire richtte zich eensklaps op, breidde de
armen uit, wreef zich de oogen, zag in de rondte, geeuwde, en begreep.

De dronkenschap, die eindigt, gelijkt een gordijn, dat weggetrokken
wordt. In zijn geheel en met een enkelen blik ziet men alles wat de
dronkenschap verborgen hield. Plotseling herinnert men zich alles; en
de dronkaard, die niet weet wat sedert vier-en-twintig uren gebeurd
is, behoeft slechts de oogen te openen om geheel op de hoogte te
zijn. Het verstand komt met een plotselinge helderheid terug; de
nevel der dronkenschap, een soort van damp die de hersens benevelde,
verdwijnt, en maakt plaats voor de juiste opvatting der werkelijkheid.

In een afgezonderden hoek en als beveiligd achter 't biljart, hadden de
soldaten, die hun blik op Enjolras vestigden, Grantaire niet opgemerkt,
en de sergeant was gereed om zijn commando "legt aan" te herhalen,
toen zij eensklaps in hun nabijheid een forsche stem hoorden roepen:

"Leve de republiek! Ik behoor er toe."

Grantaire was opgestaan.

De ontzettende gloed van het gevecht, dat hij verzuimd had, en waarbij
hij niet geweest was, verscheen in den schitterenden blik van den
herstelden dronkaard.

Hij herhaalde: "Leve de republiek!" ging met vasten tred door de zaal
en plaatste zich vóór de geweren, bij Enjolras.

"Doodt er twee met één schot!" zeide hij.

Zich daarop met zachtheid tot Enjolras wendend, vroeg hij:

"Veroorlooft gij 't mij?"

Glimlachend drukte Enjolras hem de hand.

De glimlach was nog niet verdwenen, toen de geweren losbrandden.

Enjolras, wien acht kogels getroffen hadden, bleef tegen den muur
staan alsof de kogels er hem aan genageld hadden. Slechts liet hij
het hoofd zinken.

Verpletterd zonk Grantaire aan zijn voeten.

Eenige oogenblikken later verdreven de soldaten de laatste
opstandelingen, die naar boven in het huis gevlucht waren. Zij schoten
door een houten hek op den zolder. Men vocht tusschen de hanebalken. De
lichamen werden uit de vensters geworpen, sommige levend. Twee
voltigeurs, die den verbrijzelden omnibus wilden terecht zetten,
werden door twee geweerschoten uit de zoldervensters gedood. Een man
in een kiel werd er uitgeworpen; hij had een bajonnetsteek in den
buik en kermde nog, toen hij op den grond lag.

Een soldaat en een opstandeling rolden samen over de pannen van
het dak, en elkander niet willende loslaten, vielen zij te zamen
in deze wreede omhelzing. Evenzoo streed men in den kelder. Kreten,
geweerschoten, woest getrappel; waarop stilte volgde.

De barricade was ingenomen.

De soldaten begonnen toen de naburige huizen te onderzoeken en de
vluchtelingen te vervolgen.







VIER-EN-TWINTIGSTE HOOFDSTUK.

GEVANGENE.


Marius was inderdaad een gevangene, de gevangene van Jean Valjean.

De hand, die hem van achter had omvat, op het oogenblik dat hij viel,
en welke omvatting hij, toen hij bewusteloos werd, nog gevoeld had,
was die van Jean Valjean.

Jean Valjean had geen ander deel aan het gevecht genomen dan er
zich aan bloot te stellen. Buiten hem, zou niemand op dit uiterste
oogenblik der zieltoging aan de gekwetsten hebben gedacht. 't Was door
hem, die als een voorzienigheid overal in het bloedbad tegenwoordig
was, dat zij, die vielen, opgenomen, naar de benedenkamer gedragen
en verbonden werden. In de tusschenpoozen verscheen hij weder
in de barricade. Maar niets dat een schot, een aanval of zelfs
persoonlijke verdediging geleek, kwam van zijn handen. Hij zweeg en
leende bijstand. Overigens had hij nauwelijks eenige krabben. De kogels
hadden hem niet willen hebben. Zoo hij aan zelfmoord had gedacht, toen
hij dit graf binnenging, was hij in dit opzicht niet geslaagd. Maar
wij betwijfelen het, dat hij aan zelfmoord had gedacht, wijl dit een
ongodsdienstige handeling ware.

Jean Valjean hield zich in den dichten nevel van het gevecht, alsof hij
Marius niet zag; maar werkelijk verloor hij hem niet uit het oog. Toen
een geweerschot Marius deed vallen, sprong Jean Valjean met de vlugheid
eens tijgers toe, viel op hem als op een prooi, en droeg hem weg.

De storm van den aanval was op dit oogenblik met zooveel geweld op
Enjolras en de deur der herberg gericht, dat niemand Jean Valjean zag,
terwijl hij, den bezwijmden Marius in zijn armen dragende, door de
barricade ging en om den hoek van het huis Corinthe verdween.

Men herinnere zich dezen hoek, die een soort van voorgebergte in de
straat vormde; hij beveiligde eenige vierkante voeten gronds voor
de kogels en het schroot, en ook voor het gezicht. Zoo is er soms
bij hevigen brand, een kamer die niet brandt, en in de woeste zeeën,
voorbij een voorgebergte of tusschen de rotsen, een stil plekje. 't Was
in zulk een stil plekje binnen de barricade, dat Eponine gestorven was.

Daar bleef Jean Valjean staan; hij legde Marius zacht op den grond,
leunde tegen den muur en sloeg de oogen rondom zich.

De toestand was vreeselijk.

Slechts voor het oogenblik, misschien voor twee of drie minuten,
was deze muur een wijkplaats; maar hoe dit bloedbad te ontkomen? Hij
herinnerde zich den doodsangst, waarin hij acht jaren geleden, in de
staat Polonceau was geweest, en op welke wijze het hem gelukt was te
ontsnappen; toen was het moeielijk, thans was het onmogelijk. Hij
had vóór zich dat onverzoenlijke, zes verdiepingen hooge huis, dat
slechts bewoond scheen door den uit het venster gebogen doode; aan zijn
rechterhand de tamelijke lage barricade, welke de kleine Truanderie
sloot; over die belemmering te klimmen scheen gemakkelijk, maar men
zag boven haar top een rij bajonetten. 't Waren de liniesoldaten, die,
aan gene zijde der barricade geposteerd, haar in 't oog hielden. 't
Was blijkbaar, dat ieder die over de barricade klom een pelotonsvuur te
gemoet ging, en ieder hoofd, dat boven den straatsteenen muur uitkwam,
tot mikpunt van zestig geweerschoten zou dienen. Aan zijn linkerhand
had hij het slagveld. De dood was achter den hoek van den muur.

Wat te doen?

Slechts een vogel had zich uit deze plaats kunnen redden.

En er moest terstond een besluit genomen, een middel gevonden,
een partij gekozen worden. Men vocht op weinige schreden van hem;
gelukkig woedde alles op één punt, tegen de deur der herberg; maar zoo
't slechts één enkel soldaat in de gedachte kwam het huis om te gaan
of het van de zijde aan te vallen, was alles gedaan.

Jean Valjean aanschouwde het huis tegenover zich, de barricade bezijden
hem, en toen zag hij naar den grond met de kracht van den uitersten
nood, alsof hij er met zijn oogen een gat in had willen boren.

Terwijl hij dus strak naar den grond zag, nam iets, in zulk een
angst nauwelijks zichtbaars, aan zijn voeten een vorm aan, als had de
kracht van zijn blik het gewenschte voorwerp doen ontstaan. Eenige
schreden van hem, aan den voet der kleine barricade, die van buiten
zoo onmeedoogend bewaakt werd, zag hij, onder een hoop straatsteenen
half verborgen, een ijzeren rooster, gelijk met den grond gelegd. Deze
rooster, uit zware ijzeren staven bestaande, was ongeveer twee voet
in 't vierkant. De steenen, die het rondom hielden ingesloten, waren
uitgebroken, zoodat de rooster los scheen te liggen. Door de staven
zag men een donkere ruimte, iets als de pijp van een schoorsteen
of den hals van een regenbak. Jean Valjean ijlde er op toe. Zijn
oude wetenschap der ontvluchtingen schoot hem als een lichtstraal
in den geest. De straatsteenen weg te ruimen, den rooster op te
lichten, Marius, bewegingloos en stijf als een dood lichaam, op
zijn schouders te nemen, met dezen last op de lenden, steunende op
ellebogen en knieën, in dezen gelukkig niet diepen put af te dalen;
het zware ijzeren rooster weder boven zijn hoofd te plaatsen, waarop
de straatsteenen opnieuw vielen, den voet op een gemetselden bodem,
drie voeten beneden den beganen grond te zetten, dit alles werd,
als in een verrukking, met de kracht van een reus en de snelheid van
een arend, uitgevoerd en duurde nauwelijks eenige minuten.

Jean Valjean bevond zich met Marius, die steeds in zwijm lag, in een
soort van lange onderaardsche gang.

Daar heerschte diepe rust, volkomen stilte, nacht.

Denzelfden indruk, dien hij vroeger had ondervonden, toen hij uit de
straat in het klooster viel, gevoelde hij ook thans. Maar, wat hij
nu wegvoerde, was niet meer Cosette, 't was Marius.

Ternauwernood hoorde hij thans, boven zich, als een dof gerucht,
het ontzettend rumoer van de bestorming en inneming der herberg.







BOEK II.

DE INGEWANDEN VAN DEN LEVIATHAN.


EERSTE HOOFDSTUK.

DE AARDE DOOR DE ZEE VERARMD.


Parijs werpt jaarlijks vijf-en-twintig millioen francs in het
water. En dit is geen beeldspraak. Hoe en op welke wijze? Dag en
nacht. Met welk doel? Zonder eenig doel. Met welke gedachte? Zonder
eenige gedachte. Waarom? Om niets. Door welk orgaan? Door zijn
ingewanden. Welke zijn zijn ingewanden? Zijn riolen.

Vijf-en-twintig millioen is het laagste cijfer, 't welk de waardeering
van het ingesteld wetenschappelijk onderzoek oplevert.

De wetenschap heeft na lange waarneming thans uitgemaakt, dat de
vruchtbaarste en werkzaamste mest de menschendrek is. De Chineezen
wisten dit, wij zeggen het tot onze schande, eer dan wij. Geen
Chineesche boer, Eckeberg zegt het, gaat naar de stad, zonder van daar
aan de einden van zijn bamboe twee emmers mede te brengen, gevuld
met hetgeen wij vuilnis noemen. Aan den menschelijken mest heeft
de bodem in China het te danken, dat zij nog even versch is als in
den tijd van Abraham. De Chineesche tarwe geeft honderd-twintigmaal
het zaaisel terug. Geen guano is in vruchtbaarheid te vergelijken
met de beer eener hoofdstad. Een groote stad levert de krachtigste
meststof. Zoo men het land uit de stad bemestte, zou men zeker zijn
van te slagen. Indien goud drek is, is onze mest daarentegen goud.

Wat doet men met dien gouden mest? Men werpt hem weg.

Men zendt met groote kosten schepen af om van de Zuidpool den mest
van zeevogels te halen, terwijl men de onberekenbare grondstof van
rijkdom, welke men in zijn bereik heeft, naar de zee zendt. Al de
menschelijke en dierlijke mest, welke verloren gaat, zou, indien hij
aan de aarde werd teruggegeven, in plaats van in het water geworpen,
genoegzaam zijn om de wereld te voeden.

Die vuilnishoopen aan de hoeken der straten, de karren met slijk,
welke des nachts door de straten rollen, die afschuwelijke tonnen vol
drek, die stinkende stroomen van onderaardsch slijk, dat de straat
verbergt, weet ge wat dat is? Bloeiende weiden, weelderig gras,
groente en vrucht; 't is wild, rundvee, 't is het tevreden geloei
der ossen des avonds; 't is geurend hooi, gouden koren, brood op uw
tafel, warm bloed in uw aderen, gezondheid, vreugde, leven. Zoo is
de wet dier geheimzinnige schepping, welke de gedaanteverwisseling
op aarde en de herschepping in den hemel is.

Werp het in den grooten smeltkroes; uw voordeel zal er uitkomen. De
voeding van het land geeft voedsel aan de menschen.

Het staat u vrij, dezen rijkdom te verliezen en mij op den koop toe
belachelijk te vinden. Dit zal het meesterstuk uwer domheid zijn.

De statistiek heeft berekend, dat Frankrijk alleen door zijn
riviermonden jaarlijks een som van een half milliard in den
Atlantischen Oceaan werpt. Men bedenke, dat met deze vijfhonderd
millioen het vierde van het staatsbudget kon betaald worden. Maar de
mensch is zoo schrander, dat hij deze vijfhonderd millioen liever in
de goot werpt. Het is het onderhoud van het volk zelf, 't welk hier
bij droppels, daar bij stroomen, onze riolen in de rivieren en de
rivieren in den oceaan uitbraken. Iedere lossing onzer riolen kost
ons duizend francs, en heeft twee resultaten: de aarde verarmd en
het water verpest; de honger die uit de voren, de ziekte die uit de
rivieren komt.

't Is, bij voorbeeld, bekend, dat tegenwoordig de Theems Londen
verpest.

Wat Parijs betreft, heeft men in den laatsten tijd de meeste monden
der riolen stroom-afwaarts, voorbij de laatste brug, moeten verleggen.

Een dubbel buizenstoestel, voorzien van kleppen en spuisluizen,
die tegelijk zuigen en persen, een draineer- of besproeiingsstelsel,
even eenvoudig als de menschelijke long, dat bereids in verscheidene
gemeenten van Engeland ingevoerd is, zou voldoende zijn om in onze
steden het zuivere water der velden, en naar onze velden het rijke
water der steden te voeren, en dit gemakkelijk heen- en wederbrengen,
het eenvoudigste ter wereld, zou ons de vijfhonderd millioen francs
doen behouden, die weggeworpen worden. Maar men denkt aan iets anders.

De tegenwoordige handelwijze sticht kwaad, terwijl ze goed wil
doen. De bedoeling is goed, het resultaat is treurig. Men meent
de stad te zuiveren, en verzwakt de bevolking. Een riool is een
misverstand. Wanneer overal de draineering, met haar dubbele
uitwerking, door terug te geven wat zij neemt, het riool zal
hebben vervangen, dat slechts een verarmende reiniging is, dan
zullen, in verband met de uitkomsten eener nieuwe maatschappelijke
staathuishoudkunde, de voortbrengselen der aarde vertienvoudigd
worden en het vraagstuk der armoede aanmerkelijk vereenvoudigd
zijn. Voeg daarbij de wegruiming van de daarop azende woekerdieren,
en het raadsel zal opgelost wezen.

Intusschen stroomt de algemeene rijkdom naar de rivier, en er bestaat
een lek. Een lek is het juiste woord. Europa gaat aldus te gronde
door krachtverlies.

Ten aanzien van Frankrijk hebben wij zijn cijfer gezegd. Dewijl nu
Parijs het vijf-en-twintigste gedeelte der geheele Fransche bevolking
bevat, en de Parijsche guano de rijkste van alle is, blijft men
beneden de waarheid, zoo men het gedeelte van het verlies voor Parijs
op vijf-en-twintig millioen francs schat van het half milliard, dat
Frankrijk jaarlijks wegwerpt. Deze vijf-en-twintig millioen zouden, tot
onderhoud en genot aangewend, den luister van Parijs verdubbelen. De
stad geeft ze uit aan riolen. Zoodat men kan zeggen, dat de grootste
verkwisting van Parijs, zijn kostbaarst feest, zijn uitspatting,
zijn praal, zijn weelde, zijn heerlijkheid, zijn--riool is.

Overigens zijn deze wonderbare verkeerdheden niet nieuw. 't Zijn geen
jeugdige dwaasheden. De ouden handelden gelijk de jongeren. "De riolen
van Rome, zegt Liebig, hebben den geheelen welstand van den Romeinschen
boer vernietigd." Toen de omstreken van Rome door het Romeinsche
riool bedorven waren, putte Rome Italië uit, en toen het Italië in
zijn riool had geworpen, stortte het er Sicilië, Sardinië en Afrika
in. Het riool van Rome heeft de wereld verzwolgen. Dat riool verzwolg
de stad en de wereld. Urbi et Orbi. Eeuwige stad, onpeilbaar riool.

Voor deze dingen, zoowel als voor andere, geeft Rome het voorbeeld.

Dat voorbeeld volgt Parijs, met al de domheid van beschaafde steden.

Ten behoeve der verrichtingen, welke wij zoo straks aangeduid hebben,
heeft Parijs een ander Parijs onder zich; een Parijs van riolen,
dat zijn straten, pleinen, viersprongen, blinde stegen, aderen en
doorstrooming heeft, dat slijk is, doch zonder menschelijken vorm.

Want men mag niets vleien, zelfs geen groot volk; daar, waar alles is,
bevindt zich naast schande ook verhevenheid; en zoo Parijs Athene,
de stad van het licht, Tyrus, de stad der macht, Sparta, de stad
der deugd, Ninivé, de stad der wonderen in zich bevat, bevat het ook
Lutetia, de stad van het slijk.

Zoo het oog de oppervlakte er van kon peilen, zou het onderaardsche
Parijs aan den blik een reusachtigen koraalsteen vertoonen. Een spons
heeft weinig meer gaten en gleuven dan de massa gronds van zes uren
omtreks, waarop de oude, groote stad rust. Zonder van de catacomben,
die een afzonderlijk mijnwerk zijn, en van het verwarde netwerk der
gaspijpen, te spreken, zonder het machtig samenstel der waterleiding
te rekenen, die de straatfonteinen van water voorziet, vormen de
riolen alleen een ontzaggelijk onderaardsch vlechtwerk, een doolhof,
die tot leiddraad zijn helling heeft. Daar huist in den vochtigen
dampkring de rat, die de eigenaardige vrucht van Parijs schijnt.







TWEEDE HOOFDSTUK.

DE OUDE GESCHIEDENIS DER RIOLEN.


Men verbeelde zich Parijs als een deksel opgelicht, en het
onderaardsche riolennet, uit de hoogte gezien, zal op beide oevers
eenigermate 't voorkomen hebben van een grooten tak, die aan de rivier
ingeënt is. Op den rechteroever zal het ringriool de stam van dien
tak zijn, de bijriolen zullen de takjes, en de sloppen de twijgen er
van zijn.

Deze figuur is slechts oppervlakkig en niet volkomen juist, wijl
de rechte hoek, die bij deze onderaardsche vertakkingen gewoon is,
zelden in het plantenrijk voorkomt.

Men zal zich een juister beeld van dien zonderlingen geometrischen,
plattegrond kunnen vormen, wanneer men zich verbeeldt op den donkeren
grond een grillig oostersch alphabet verward door elkander te zien, van
't welk de wanstaltige letters in schijnbare wanorde en als toevallig,
nu aan de hoeken, dan aan de einden, aaneen zijn gesmolten.

De zinkgaten en riolen in de Middeneeuwen speelden in het Romeinsche
rijk en in het oude Oosten een groote rol. De pest werd er geboren,
de despoten stierven er. De bevolkingen aanschouwden schier met
godsdienstige vrees deze bedden van verrotting, deze monsterachtige
wiegen des doods. De holen van ongedierte te Benares zijn niet minder
vreeselijk dan de leeuwenkuil van Babel. Volgens de rabbijnsche boeken
zwoer Theglath-Phalasar bij de zinkputten van Ninivé. Uit het riool
van Munster deed Jan van Leijden zijn valsche maan opgaan, evenals
zijn Oostersche evenknie, Mokanna, de gesluierde profeet van Korassan,
uit den rioolput van Kekhscheb zijn valsche zon deed komen.

De geschiedenis van den mensch spiegelt zich af in de geschiedenis
der riolen. De gemoniën spreken van Rome. Het oude riool van Parijs
was iets vreeselijks. Het was graf, en wijkplaats tevens. De misdaad,
het genie, het maatschappelijk verzet, de vrijheid van geweten, de
gedachte, de diefstal; al wat de menschelijke wetten vervolgen of
vervolgd hebben, heeft zich in dat hol verborgen; de maillotins in de
veertiende eeuw, de tire-laines in de vijftiende eeuw, de hugenoten in
de zestiende eeuw, de illuminaten van Morin in de zeventiende eeuw,
de voetschroeiers in de achttiende eeuw. Honderd jaren geleden kwam
de nachtelijke dolksteek er uit, de bedreigde dief sloop er in; het
bosch heeft zijn holen, Parijs had zijn riolen. De truanderie had
het riool tot bijverblijf van het hof der mirakelen en ging 's avonds
spottend en wreed onder het rioolgewelf Maubuée terug als in een bed.

In het oude Parijs is het riool de verzamelplaats van alle uitputting
en van alle aanslagen. De staathuishoudkunde ziet er uitwerpselen,
de wijsbegeerte een bezinksel in.

Het riool is het geweten der stad. Alles ontmoet en vergelijkt er
zich. In dit vale oord zijn duisternissen, maar geen geheimen. Alles
heeft er zijn wezenlijken vorm of ten minste zijn bepaalden vorm. De
vuilnishoop heeft het voorrecht geen leugenaar te zijn. Daar heeft de
oprechtheid de wijk genomen. Men vindt er het masker van Basilius, maar
men ziet er het bordpapier, de koordjes, het binnenste en buitenste
van, en het kenmerkt zich door eerlijk slijk. De valsche neus van
Scapin ligt er naast. Al de onreinheden der beschaving, zoodra zij
hebben uitgediend, vallen in dezen kuil der waarheid, waarin de groote
maatschappelijke renbaan uitloopt. Zij worden er in verzwolgen, maar
pralen er. Dit mengsel van alles is een belijdenis. Dààr is geen
valsche schijn, geen bepleistering mogelijk, de vuilnis trekt haar
hemd uit; de illusiën en het schijnbedrog vluchten, alles wat is,
vertoont zich hier zooals het ten laatste zijn zal. Hier verraadt een
gebroken flesch de dronkenschap, het hengsel van een mand verhaalt
de dienstbaarheid; de beeldenaar van het koperen soustuk bedekt zich
eerlijk met kopergroen; de louisd'or, die uit het speelhuis komt,
raakt den spijker waaraan de strop van den zelfmoordenaar hangt; een
ongeboren vrucht drijft er in het opgetooide balkleed, dat den vorigen
vastenavond in de opera danste; de barret van een rechter ligt bij
den half verganen rok van een meisje. Al wat zich blankette, vergaat
hier. De laatste sluier is afgerukt. Een riool is een onbeschaamde. Het
zegt alles. Deze oprechtheid der vuilnis doet ons genoegen en geeft
de ziel rust. Wanneer men zijn leven heeft doorgebracht met op aarde
het gezicht te verdragen der voorname houding, welke redenen van
staat, de eed, de politieke wijsheid, de menschelijke gerechtigheid,
de ambtelijke eerlijkheid, de gebiedende toestand, de onomkoopbare
rechters aannemen, gevoelt men zich verlicht, wanneer men in een
riool ziet welk slijk er toe behoort.

Het onderwijst tevens. Wij hebben aanstonds gezegd dat de geschiedenis
door het riool gaat. De Bartholomeus-nachten sijpelen er dropswijze
tusschen de straatsteenen door. De groote openbare moorden
en staatkundige en godsdienstige bloedbaden, stroomen door dit
onderaardsch gewelf der beschaving en stuwen er hun lijken in. Voor
het oog van den denker zijn daar al de historische moordenaars in
een afschuwelijk halflicht geknield, terwijl zij, met een punt van
hun lijkwade tot voorschoot, treurig hun werk afwisschen. Lodewijk
XI is er met Tristan. Frans I met Duprat, Karel IX met zijn moeder,
Richelieu met Lodewijk XIII, Louvois, Letellier, Hébert en Maillard
zijn er en krabben de steenen, trachtende het spoor hunner daden
te doen verdwijnen. Men hoort onder deze gewelven den bezem dier
schimmen. Men ademt er den stank der maatschappelijke beroerten. In de
hoeken ziet men roode lichtweerkaatsingen. Daar stroomt een vreeselijk
water, waarin zich bloedige handen hebben gewasschen.

De maatschappelijke opmerker moet deze duisternis binnengaan. Zij
behoort tot zijn werkplaats. De wijsbegeerte is het microscoop der
gedachte. Alles wil er voor vluchten, maar niets ontsnapt er aan. 't Is
nutteloos uitvluchten te zoeken. Welke zijde vertoont men, wanneer men
uitvluchten zoekt? De zijde der schande. De wijsbegeerte vervolgt met
haar eerlijk oog het kwaad en belet, dat het in 't niet ontwijke. In
de vernietiging der dingen welke verdwijnen, in de afneming der dingen
die zich verwijderen, ziet zij alles. Zij stelt het purper weder uit
de lompen samen, en de vrouw naar 't overschot harer kleeding: uit het
riool herbouwt zij de stad; uit het slijk doet zij de zeden weder te
voorschijn komen. Naar den scherf vormt zij zich een denkbeeld van de
amphora of de kruik. Aan het indruksel van een nagel op een perkament
herkent zij het onderscheid tusschen het jodendom van de Judengasse en
het jodendom van het ghetto. Zij hervindt in 't geen geweest is, het
goede, het kwade, het valsche, het ware, de bloedvlek van het paleis,
de inktvlek van het hol, den vetdroppel van het huis van ontucht,
de ondergane beproevingen, de gelukte verlokkingen, de uitgebraakte
zwelgerijen; de plooi der karakters wanneer zij zich verlagen, het
spoor der veilheid in zielen, wier grofheid haar daartoe geschikt
maakte, en op het buis der lastdragers van Rome het indruksel van
Messalina's elleboog.







DERDE HOOFDSTUK.

BRUNESEAU.


Het riool van Parijs was in de Middeleeuwen een legendenboek.

In de zestiende eeuw wilde Hendrik II een onderzoek beproeven, dat
mislukte. Geen honderd jaren geleden, was het riool, Mercier getuigt
het, aan zich zelf overgelaten en werd wat het kon.

Zóó was het oude Parijs aan twisten, weifelingen en blind onderzoek
overgeleverd. 't Was lang tamelijk dom. Later toonde 89 hoe de steden
verstand krijgen. Maar in den goeden ouden tijd had de hoofdstad
weinig verstand; zij kon noch zedelijk, noch stoffelijk haar zaken
doen, en evenmin de vuilnis als de misbruiken wegvegen. Alles was een
hinderpaal, alles was een vraagstuk. Het riool, bij voorbeeld, verzette
zich tegen alle navorsching. Het gelukte den menschen evenmin hun weg
daarin te vinden, als zich in de stad met elkander te verstaan; boven
het onverstaanbare, beneden het onoplosbare; bij de spraakverwarring
was de verwarring der onderaardsche gewelven; onder Babel de doolhof.

Soms gebeurde het, dat het riool van Parijs overliep, als ware deze
miskende Nijl eensklaps door toorn bevangen. Er hadden afschuwelijke
riooloverstroomingen plaats. Somwijlen was de spijsvertering van deze
maag der beschaving slecht; het riool steeg op in de keel der stad en
Parijs had den nasmaak van zijn slijk. Deze overeenkomst van het riool
met de wroeging had iets goeds. 't Waren waarschuwingen, die trouwens
zeer kwalijk genomen werden; de stad was er over gebelgd, dat haar
slijk zoo brutaal was, en wilde niet, dat de vuilnis terugkwam. Zij
moest haar beter verjagen.

De overstrooming van 1802 is een der herinneringen van de tachtigjarige
Parijzenaars. Het slijk verspreidde zich van alle kanten over het plein
der Victoires, waar het beeld van Lodewijk XIV staat; het bedekte een
gedeelte der straat van de Champs-Elysées tot een hoogte van vijf-en
dertig duim. Het had zijn hoogste punt in de straat St. Pierre,
waar het drie voet boven de straatsteenen stond, en zijn grootste
uitgestrektheid in de straat St. Sabin, waar het zich tweehonderd
acht-en-dertig el ver verspreidde.

In het begin dezer eeuw was het riool van Parijs nog een geheimzinnig
oord. Het slijk kan nooit een goeden naam hebben; maar hier had zijn
kwade naam iets schrikbarends. Parijs wist min of meer dat het een
vreeselijken kelder onder zich had. Men sprak ervan, als van dien
ontzaggelijken modderpoel te Thebe, waar duizendbeenen van vijftien
voet lang wemelden, en die tot badplaats van Behemoth had kunnen
dienen. De groote laarzen der baggerlieden waagden zich nooit verder
dan tot zekere bekende punten. Men was nog niet ver van den tijd toen
de vuilniskarren eenvoudig in het riool uitgestort werden. De ruiming
ervan werd aan de plasregens overgelaten, die echter meer verstopten
dan wegveegden. Rome liet zijn riool nog iets dichterlijks behouden
en noemde het Gemonie; Parijs smaadde het zijne en noemde het 't
"stinkgat." De wetenschap en het bijgeloof waren het eens ten aanzien
van het afschuwelijke. Voor het stinkgat had de gezondheid niet minder
afkeer dan de legende. Fagon had de vreeselijk kwaadaardige koorts van
1685 aan de groote monding van het riool in het Marais toegeschreven,
die tot 1833 in de straat Saint Louis, bleef gapen. De mond van het
riool in de straat de la Mortellerie was berucht wegens de pestziekten
die er uit opstegen, als een drakenmuil die de hel op de menschen
blies. De volksverbeelding verbond aan den donkeren zinkput van
Parijs iets bovennatuurlijks, dat afgrijselijk was. Het riool was
grondeloos. Het was het barathrum. De gedachte om deze melaatsche
oorden te onderzoeken kwam zelfs niet bij de politie op. Wie had
het gewaagd dit onbekende te betreden, die duisternis te peilen, ter
onderzoeking in dien afgrond te dalen? 't Was verschrikkelijk. Evenwel
bood zich hiertoe iemand aan. Het riool had zijn Christoforus Columbus.

Op een dag in 1805, bij een dier zeldzame verschijningen van den
keizer te Parijs, kwam de minister van Binnenlandsche Zaken op het
petit lever van den meester. Men hoorde op het Carrouselplein de
slepende sabels van al die ongemeene soldaten der groote republiek
en van het groote keizerrijk; er was gedrang van helden voor de deur
van Napoleon; mannen van den Rijn, van de Schelde, van de Etsch, en
van den Nijl, krijgsmakkers van Joubert, Desaix, Marceaux, Hoche,
Kléber; aerostaten van Fleurus, grenadiers van Metz, pontonniers
van Genua, huzaren welke de piramiden gezien hadden, artilleristen
welke de kanonskogel van Junot met aarde getroffen had; kurassiers
die stormenderhand de in de Zuiderzee ter anker liggende vloot
genomen hadden; de eenen waren Napoleon op de brug van Lodi gevolgd,
de anderen hadden Murat in de loopgraaf van Mantua begeleid, weder
anderen waren Lannes in den hollen weg van Montebello gevolgd. Het
geheele leger van dien tijd was dáár, op 't voorplein der Tuilerieën,
vertegenwoordigd door een escouade of peloton, en Napoleon in zijn
rust bewakende. 't Was het schitterend tijdstip, toen het groote
leger Marengo achter zich en Austerlitz voor zich had.--"Sire,"
zei de minister van binnenlandsche zaken tot Napoleon, "ik heb
gisteren den onversaagdsten man van uw rijk gezien."--"Wie is die
man?" vroeg de keizer, "en wat heeft hij gedaan?"--"Hij wil iets doen,
sire."--"Wat?"--"De riolen van Parijs onderzoeken."

Deze man leefde en heette Bruneseau.







VIERDE HOOFDSTUK.

ONBEKENDE BIJZONDERHEDEN.


Het onderzoek had plaats. 't Was een ontzettende veldtocht; een
nachtelijke veldslag tegen pest en verstikking. 't Was tevens een
ontdekkingsreis. Een der overlevenden van dezen ontdekkingstocht,
een zeer schrander, toen nog jong werkman, verhaalde eenige jaren
geleden de merkwaardige bijzonderheden, welke Bruneseau meende
in zijn rapport aan den prefect van Politie te moeten verzwijgen,
als niet gepast voor den administratiestijl. Men was destijds nog
niet ver in de zuiveringsmethode. Nauwelijks was Bruneseau voorbij
de eerste vertakkingen van het onderaardsche netwerk, toen acht
van de twintig arbeiders weigerden verder te gaan. 't Was een zeer
moeielijke bewerking; het onderzoek eischte schoonmaking; en met de
schoonmaking moest men tevens meten, de watermondingen opteekenen,
de roosters en openingen tellen, de vertakkingen aangeven, benevens
de strooming, ter plaatse waar zij zich verdeelden; van ieder der
bekkens den omvang onderzoeken, de kleine riolen, die op het groote
riool uitliepen, peilen, de hoogte van ieder gewelf in de breedte,
zoowel aan het begin der gewelven als van den bodem meten, en zijn
helling bepalen in verhouding met de oppervlakte van de straat. Met
moeite vorderde men. Niet zelden stonden de ladders, waarmede men
afdaalde, drie voeten in de modder. Het licht der lantaarn brandde
nauwelijks in deze pestdampen. Nu en dan droeg men een bezwijmden
baggerman weg. Op sommige plaatsen waren kolken. De bodem was gezakt,
het plaveisel was ingestort en het riool was in een diepen grondeloozen
put veranderd; eensklaps verzonk er een man in, die met veel moeite
weder werd opgehaald. Op raad van Fourcroy ontstak men op zekere
afstanden, op plaatsen die genoegzaam schoon gemaakt waren, groote
kooien met werk, dat in teer gedoopt was. Op sommige plekken was de
muur bedekt met afschuwelijke zwammen, die zweren en puisten geleken;
zelfs de steen scheen in dezen verpesten dampkring ziek.

Bruneseau ging in zijn onderzoek met den stroom voort. Aan het
scheidingspunt der twee waterleidingen van den Grand-Hurleur, vond
hij op een vooruitstekenden steen het jaartal 1550; deze steen
wees de grens aan, tot welken Philibert Delorme was gekomen, die
van Hendrik II den last had ontvangen om den onderaardschen weg
van Parijs te onderzoeken. Deze steen was voor het riool het merk
der zestiende eeuw. Bruneseau vond het merk der zeventiende eeuw in
het riool van Ponceau en in dat der straat Vieille-du-Temple, welke
tusschen 1600 en 1650 verwelfd waren; en dat van de achttiende eeuw
in het westelijk gedeelte van het hoofdkanaal, dat in 1740 gemetseld
werd. Deze twee gewelven, vooral het jongste, dat van 1740, waren
meer gescheurd en vervallen dan het metselwerk van het ringriool,
dat van 1412 dagteekent, het tijdstip toen de versch-waterleiding
van Menilmontant verheven werd tot de waardigheid van groot riool
van Parijs, een bevordering gelijk staande met die van een boer tot
eersten kamerdienaar des konings.

Men meende hier en daar, voornamelijk onder het Paleis van Justitie,
de holen van oude cachotten te herkennen, welke in het riool
zelf gemetseld waren. Afschuwelijke in pace. In een dezer cellen
hing een ijzeren halsband. Zij werden alle dicht gemetseld. Men
vond zonderlinge voorwerpen; onder andere het geraamte van een
ourang-outang, die in 1800 uit den Plantentuin verdwenen was, welke
verdwijning waarschijnlijk in verband stond met de beruchte en zekere
verschijning des duivels in het laatste jaar der achttiende eeuw,
in de Bernardijnsstraat. De arme duivel was eindelijk in het riool
verdronken.

In het gewelf dat bij den boog Marion uitloopt, trok de volkomen goed
bewaard gebleven draagkorf van een voddenraper de bewondering der
deskundigen. Overal was in de modder, welke de baggerlieden eindelijk
onvervaard behandelden, een overvloed van kostbare voorwerpen, gouden
en zilveren kleinooden, edelsteenen, muntstukken. Een reus, die dit
riool gezift had, zou in zijn zeef den rijkdom der eeuwen hebben
gehad. Op het scheidingspunt der twee vertakkingen van de straat
du Temple en die van St. Avoye, vond men een zonderlinge koperen
medaille der Hugenoten, op welke aan de eene zijde een varken met een
kardinaalshoed, en aan de andere zijde een wolf met de driekroon op
den kop stond.

De verwonderlijkste ontmoeting was aan den ingang van het groote
riool. Deze ingang was eertijds door een rasterwerk gesloten geweest,
waarvan de hengsels nog aanwezig waren. Aan een dier hengsels hing
een smerig vod, dat zeker, in 't voorbijdrijven daar tegengehouden,
in de duisternis fladderde en verder scheurde. Bruneseau onderzocht
met zijn lantaarn het vod opmerkzaam. 't Was zeer fijn batist en in
een punt, die minder vergaan was dan het overige, onderscheidde men
een geborduurde kroon, boven deze zeven letters LAVBESP. 't Was een
markiezenkroon en de zeven letters beteekenden: Laubespine. Men
herkende in 't geen men onder de oogen had een stuk van Marats
lijkwade. Marat was in zijn jeugd verliefd geweest, toen hij in
hoedanigheid van paardenarts tot het huis van den graaf van Artois
behoorde. Van zijn, door de geschiedenis bevestigden, liefdehandel
met een aanzienlijke dame was hem dit beddelaken gebleven. Een
toegeëigend goed of gedachtenis. Wijl dit lijnwaad na zijn dood
het eenige eenigszins fijne was, 't welk hij bezat, had men hem
er in gehuld. Oude vrouwen hadden hem voor het graf in dat doek
gewikkeld, waarop de tragische vriend des volks den wellust had
gesmaakt. Bruneseau ging verder; men liet het vod waar het was;
men vernietigde het niet. Was het uit verachting of eerbied? Marat
verdiende beide.

Het geheele onderzoek van den onderaardschen weg der vuilnis van
Parijs duurde zeven jaren, van 1805 tot 1812.

Aldus maakte, bij den aanvang dezer eeuw, de oude maatschappij haar
bodem schoon en ruimde haar riool op.







VIJFDE HOOFDSTUK.

TEGENWOORDIGE VOORUITGANG.


Tegenwoordig is het riool zindelijk, kil, recht, nauwkeurig.

Het verwezenlijkt schier het ideaal van 't geen men in Engeland onder
het woord "respectable" verstaat. Het is betamelijk en grijsachtig;
naar de lijn getrokken; men zou schier kunnen zeggen netjes. Het
gelijkt naar een leverancier die staatsraad is geworden. 't Is er
bijna licht. Het slijk gedraagt er zich fatsoenlijk. Bij den eersten
aanblik zou men het voor een dier onderaardsche gangen houden,
welke eertijds zoo gemeen en zoo nuttig waren voor de vlucht van
monarchen en vorsten, in dien goeden ouden tijd, "toen het volk zijn
koningen beminde." Het tegenwoordig riool is een fraai riool; de
klassieke alexandrijnsche rechte lijn, die uit de poëzie verjaagd,
in de bouwkunst de wijk schijnt te hebben genomen, is met al de
steenen van dat lang, donker en witachtig gewelf als vereenzelvigd;
iedere monding is een boog. Zoo overigens de geometrische lijn ergens
op haar plaats is, is 't zekerlijk in de vuilniskanalen eener groote
stad. Daar moet alles den kortsten weg volgen. Tegenwoordig heeft het
riool een zeker officieel voorkomen verkregen. Zelfs de rapporten
der politie, waarvan het nu en dan het onderwerp is, spreken er
met achting van. De woorden, die er in de administratieve taal voor
gebezigd worden, zijn verheven en fatsoenlijk. Wat men riool noemde
heet galerij, wat gat werd genoemd heet opening. Dit net van holen
heeft echter nog altijd zijn onheugelijke bevolking van knaagdieren,
die er talrijker zijn dan ooit. Nu en dan waagt een rat, een oude
snorbaard, zijn kop voor het venster van het riool en beschouwt
de Parijzenaars; maar zelfs dit ongedierte wordt tam, want het is
tevreden met zijn onderaardsch paleis. Het riool heeft niets meer van
zijn vorige afschuwelijkheid. De regen, die het vroegere riool vuil
maakte, wascht het tegenwoordige. Men vertrouwe het echter niet te
veel. Het wordt nog steeds door pestdampen bewoond. Het is eer een
huichelaar dan een vrome. Wat de politie en de gezondheidscommissie
ook gedaan hebben, en ten spijt van alle zuiveringsmiddelen, wasemt
het nog een verdachten reuk. Tartuffe na de biecht.

Wij moeten evenwel betuigen dat, wijl de ruiming in allen geval een
hulde is, door het riool aan de beschaving gebracht, en in dit opzicht
het geweten van Tartuffe een vooruitgang op den stal van Augias is,
het riool van Parijs zich onbetwistbaar verbeterd heeft.

't Is meer dan vooruitgang, 't is een herschepping. Tusschen het
vorige en het tegenwoordige riool ligt een revolutie. Wie heeft deze
revolutie bewerkt?

De man, dien iedereen vergeet en dien wij genoemd hebben Brunesau.







ZESDE HOOFDSTUK.

TOEKOMSTIGE VOORUITGANG.


De bouwing van het Parijsche riool was geen kleine zaak. De
tien laatste eeuwen hebben er aan gearbeid, zonder het te kunnen
voltooien, evenmin als zij Parijs hebben voltooid. Het riool ontvangt
inderdaad de terugwerking der uitbreiding van Parijs. In de aarde is
't een soort van polyp met duizend sprieten, die gelijkertijd met
de stad daarboven grooter wordt. Telkens wanneer de stad een nieuwe
straat aanlegt, steekt het riool een arm uit. De oude monarchie had
slechts drie-en-twintig duizend driehonderd ellen riool gebouwd;
zoo ver was Parijs daarmede den 1 Januari 1806. Van dit tijdstip af,
waarvan wij aanstonds zullen spreken, is het werk met kracht hervat en
voortgezet; Napoleon bouwde--de cijfers zijn merkwaardig--vier duizend
achthonderd vier ellen; Lodewijk XVIII vijf duizend zevenhonderd
negen; Karel X tien duizend achthonderd zes-en-dertig; Lodewijk
Filips negen-en-tachtig duizend twintig; de republiek van 1848
drie-en-twintig duizend driehonderd een-en-tachtig; de tegenwoordige
regeering zeventig duizend vijfhonderd; zoodat er op dit oogenblik
gezamenlijk tweehonderd zes-en-twintig duizend zes-honderd tien ellen,
(zestig mijlen) riool zijn; de ontzaggelijke ingewanden van Parijs. Een
duistere, steeds werkzame aangroei; een onbekende reusachtige bouw.

Men ziet dus, dat de onderaardsche doolhof van Parijs tegenwoordig
meer dan tienmaal grooter is dan bij den aanvang dezer eeuw. Men kan
zich moeielijk voorstellen, hoeveel volharding en moeite vereischt
werden, om dat riool tot het punt van betrekkelijke volmaaktheid te
brengen, waarop het thans is. Met veel moeite gelukte het aan het oude
monarchale prevootschap, en in de laatste tien jaren der achttiende
eeuw aan de revolutionnaire mairie, om de vijf mijlen riool te bouwen,
die vóór 1806 bestonden. Allerlei hinderpalen belemmerden dat werk;
eenige hingen van den aard van den bodem af, andere lagen in de
vooroordeelen der arbeidende bevolking van Parijs. Parijs is op een
grondlaag gebouwd, die zich ongemeen tegen de spade, het houweel en
de menschelijke hand verzet. Er is niets moeielijker te doordringen
dan deze geologische vorming, welke Parijs wordt genoemd; zoodra,
onder dezen of genen vorm, het werk zich in deze vorming waagt,
vindt het ontelbare onderaardsche hindernissen. 't Zijn vloeibaar
leem, springende bronnen, harde rotsen, zachte en diepe slijk-
en modderpoelen. Het houweel dringt moeielijk in de kalklagen,
welke vermengd zijn met zeer dunne aderen leem, en leiachtige lagen
waarin zich oesterschelpen bevinden, de bewoners der proadamitische
zeeën. Vaak ontspringt plotseling een beekje in het begonnen gewelf
en overstroomt de werklieden; of er ontstaat een mergelvloeiing die
met de kracht van een waterval nederstort en de dikste schoorbalken
als glas verbreekt. Onlangs, toen men te la Villette het hoofdriool
onder het kanaal van Saint Martin moest brengen, ontstond een scheur
in het bekken van het kanaal, het water stroomde eensklaps in de
onderaardsche werkplaats; toen moest met een duiker de scheur worden
gezocht, die zich in het groote bekken bevond, en met veel moeite
werd zij gedicht. Elders, aan de Seine, tamelijk ver van die rivier,
zooals bij voorbeeld te Belleville, Grande Rue en Passage Lunière,
ontmoet men grondelooze zandbanken, waarin men zakt en in een oogenblik
verdwijnen kan. Daarbij rekene men de verstikking in deze pestdampen,
de bedelving onder de aardstortingen, en de plotselinge instorting
van den bodem. Men voege hierbij de typhus, die langzaam de arbeiders
doordringt. Na, in onzen tijd, de linie riolen van de barrière Blanche
tot den weg van Aubervilliers in vier maanden, dag en nacht arbeidende,
tot een diepte van elf ellen te hebben gebouwd, stierf de bestuurder
Monnot. Na drie duizend ellen riool op alle punten der stad gebouwd
te hebben, stierf de ingenieur Duleau. Er zijn geen bulletins voor
dergelijke moedige daden, die echter nuttiger zijn dan het domme
bloedbad der veldslagen.

De riolen van Parijs waren in 1832 volstrekt niet wat zij thans
zijn. Bruneseau had den stoot gegeven, maar de cholera moest komen, om
tot de uitgebreide herbouwing te doen besluiten, die sinds plaats had.

Dertig jaren geleden, op het tijdstip van den opstand van 5 en 6 Juni,
bestond op vele plaatsen bijna nog het oude riool. Een zeer groot getal
straten hadden toen eenvoudige goten. Men vond toen bij den samenloop
van een straat of plein groote, vierkante roosters, met dikke ijzeren
spijlen, die, door de voetstappen der menigte gepolijst, gevaarlijk
en glibberig voor de rijtuigen waren en de paarden deden vallen. De
officiëele taal van het departement der openbare werken, gaf aan deze
roosters den veelbeteekenenden naam van Cassis (halsbrekers).

In 1832 vertoonde in een aantal straten het oude gothieke riool nog
onbeschaamd zijn muilen. 't Waren groote steenen openingen, soms met
monumentale onbeschaamdheid door straatpalen omgeven.

Behalve den staatkundigen vooruitgang, waarop wij bij den aanvang
hebben gewezen, zijn ernstige vraagstukken omtrent de openbare
gezondheidstoestand aan deze gewichtige zaak: "het riool van Parijs",
verbonden.

Men zou kunnen zeggen dat sedert tien eeuwen het riool de ziekte
van Parijs is. Het riool is de ondeugd, welke de stad in haar bloed
heeft. Het volksinstinct heeft zich daarin nooit bedrogen. Het
beroep van baggerman was vroeger even gevaarlijk en voor het volk
even walgelijk als het beroep van vilder, dat zoo lang verfoeid
en aan den beul overgelaten werd. Er werd een hoog loon vereischt
om een metselaar over te halen, in deze verpeste mijn te dringen;
de ladder van den putruimer aarzelde er in te dalen; men had tot
spreekwoord: "wie in het riool nederdaalt, zinkt in den grafkuil;" en
allerlei akelige legenden omsluierden, zooals wij gezegd hebben, met
ontzetting dezen kolossalen modderpoel, die de sporen draagt, zoowel
der omwentelingen van den aardbol als der revolutiën van de menschen,
en waar men tevens de sporen vindt van alle wereldberoeringen, van
de schulpen des zondvloeds tot het gescheurde bedlaken van Marat.







BOEK III.

SLIJK, ECHTER ZIEL.


EERSTE HOOFDSTUK.

HET RIOOL EN ZIJN VERRASSINGEN.


't Was in het riool van Parijs, dat Jean Valjean zich bevond.

Een overeenkomst te meer van Parijs met de zee is, dat de duiker in
beide kan verdwijnen.

De overgang was verbazend. In het midden zelf der stad was Jean Valjean
uit de stad verdwenen, en in een oogwenk, in den tijd waarin men een
deksel kan oplichten en nederlaten, was hij uit het helderst daglicht
in de diepste duisternis, van den middag in middernacht, uit het gewoel
in de stilte, uit het gerucht des donders in de rust des grafs, en, ten
gevolge van een nog wonderbaarder toeval dan in de straat Polonceau,
uit het grootste gevaar in de volkomenste veiligheid overgegaan.

Deze plotselinge val in een kelder; deze verdwijning in het
onbekende van Parijs; deze straat te verlaten, waar alom de dood was,
voor dit soort van graf, waar leven was,--dit was een zonderling
oogenblik. Hij was eenige seconden als bedwelmd; luisterend en
ontsteld. Het valluik der redding had zich plotseling onder hem
geopend. De hemelsche goedheid had hem, om zoo te spreken, verraderlijk
overvallen. Aanbiddelijke hinderlagen der Voorzienigheid.

Maar de gekwetste bewoog zich niet, en Jean Valjean wist niet, of
hij in dien afgrond een levende of een doode droeg.

Zijn eerste gewaarwording was verblinding. Eensklaps zag hij niets
meer. Ook scheen 't hem, als ware hij in een minuut doof geworden. Hij
hoorde niets meer. De woeste moordstorm, die eenige voeten boven
hem woedde, bereikte zijn ooren, zooals wij gezegd hebben, dank
zij de dikte van den grond, die er hem van scheidde, slechts dof en
onduidelijk, als geluid in een diepte. Hij voelde vasten grond onder
zijn voeten, anders niet, maar dat was genoeg. Hij stak de eene hand,
toen de andere uit, raakte aan beide zijden den muur aan, en bevond dat
de gang nauw was; hij gleed uit en merkte dat de vloersteenen vochtig
waren. Voorzichtig zette hij een voet vooruit, uit vrees voor een gat,
een zinkput, een kolk; hij overtuigde zich dat de weg verder liep. De
stinkende walm verried hem in welke plaats hij zich bevond.

Na eenige oogenblikken was hij niet meer blind. Een weinig licht viel
door de opening, waarin hij was afgestegen, en zijn blik had zich aan
de duisternis gewend. Hij begon iets te onderscheiden. De onderaardsche
gang, waarin hij zich beveiligd had, was achter hem dichtgemetseld. 't
Was een slop. Vóór hem was een andere muur, een donkere muur. Het
licht van de opening verdween op tien of twaalf schreden van het
punt, waar Jean Valjean zich bevond, en wierp slechts eenige ellen
ver een flauwen glans op de vochtige wanden van het riool. Verder
was de duisternis als een vaste massa; er in door te dringen scheen,
afgrijselijk en een verzwelging. Men kon echter in dezen muur van
duisternis voortgaan; dit moest geschieden, en wel spoedig. Jean
Valjean overwoog, dat de rooster, door hem onder de straatsteenen
ontdekt, ook door de soldaten kon worden ontdekt, en dat alles van dit
toeval afhing. Ook zij konden in den put afdalen en hem doorzoeken. Er
was geen minuut te verliezen. Hij had Marius op den grond gelegd,
raapte hem weder op, dit is het ware woord, nam hem weder op zijn
schouders en ging stoutmoedig in deze duisternis voorwaarts.

Zij waren echter minder gered dan Jean Valjean meende. Gevaren van
een anderen aard, en misschien niet minder groot, wachtten hen. Na
den vurigen wervelwind van het gevecht, het hol der pestdampen en
valstrikken; na den chaos, het riool. Jean Valjean was uit de eene
streek der hel in de andere gevallen.

Toen hij vijftig schreden had afgelegd, moest hij stilhouden. Er
deed zich een vraag voor. De gang liep uit in een andere gang, welke
hij dwars doorsneed. Er boden zich dus twee wegen aan. Welken te
volgen? Moest hij links of rechts gaan? Hoe den weg in dezen donkeren
doolhof te vinden? Deze doolhof heeft, zooals wij hebben opgemerkt,
een draad, namelijk zijn glooiing. Zoo men die glooiing volgt komt
men aan de rivier.

Jean Valjean begreep dit dadelijk.

Hij vermoedde, dat hij waarschijnlijk in het riool der Hallen was; dat,
zoo hij links ging en de glooiing volgde, hij binnen een kwartieruurs
aan een monding in de Seine, tusschen de Pont-au-Change en de
Pont-Neuf zou zijn, dat wil zeggen, dat hij op klaarlichten dag in het
volkrijkste gedeelte van Parijs te voorschijn zou komen. Misschien kwam
hij aan een opening op een plein. Hoe verbaasd zouden de voorbijgangers
zijn, twee met bloed bedekte mannen onder hun voeten uit de aarde
te zien komen. Stadssergeanten zouden terstond bij de hand zijn en
de naburige wachtpost zou ijlings in de wapens komen. Hij zou gevat
zijn, vóór hij er uit was. Het was beter zich verder in dien doolhof
te verdiepen, zich aan de duisternis toe te vertrouwen, en wegens de
uitkomst zich aan de Voorzienigheid over te geven.

Hij ging rechts, tegen de glooiing op.

Toen hij om den hoek der galerij was, verdween het verwijderd licht
van de opening, de gordijn der duisternis viel op hem en hij werd
weder blind. Hij ging echter voorwaarts en zoo snel hij kon. Hij
had de armen van Marius om zijn hals gelegd en zijn beenen hingen
achter hem. Met de eene hand hield hij de twee armen, met de andere
tastte hij langs den muur. De wang van Marius raakte de zijne en,
wijl ze met bloed bedekt was, kleefde zij er aan. Hij voelde een
lauwen stroom langs zich loopen en door zijn kleederen dringen; het
was het bloed van Marius. Een vochtige warmte aan zijn oor, dat den
mond van den gekwetste raakte, verried echter ademhaling en bijgevolg
leven. De gang, dien Jean Valjean nu doorging, was minder nauw dan
de eerste. Met moeite schreed Jean Valjean voort. De regen van den
vorigen dag was nog niet geheel en al weggeloopen en vormde een kleinen
waterval, midden door de bedding, en hij moest zich tegen den muur
dringen om de voeten niet in het water te zetten. Dus ging hij in de
duisternis. Hij geleek die nachtelijke wezens, die in het onzichtbare
rondtasten en verloren zijn in de onderaardsche mijnen der duisternis.

Allengs evenwel zag hij een flauw schijnsel, hetzij dat verwijderde
roosteropeningen eenig schemerlicht in deze dikke duisternis wierpen,
hetzij dat zijn oogen er aan gewoon werden, en hij begon zich flauw
rekenschap te geven nu van den muur dien hij raakte, dan van het gewelf
waaronder hij voortschreed. De oogappel verwijdt zich in de duisternis
en vindt er eindelijk licht, evenals de ziel zich in rampen verwijdt
en er eindelijk God vindt.

't Was bezwaarlijk zich te richten.

De loop der riolen geeft, om zoo te spreken, den loop der straten,
die er boven zijn, terug. In het Parijs van dien tijd waren twee
duizend tweehonderd straten. Men stelle zich daaronder dat woud van
donkere vertakkingen voor, 't welk het riool wordt genoemd. De destijds
bestaande rioolgangen zouden te zamen een lengte van elf mijlen hebben
bedragen. Hierboven hebben wij gezegd, dat het tegenwoordige net,
dank zij den bijzonderen ijver der laatste dertig jaren, niet minder
dan zestig mijlen lengte heeft.

Jean Valjean begon zich te vergissen. Hij meende onder de straat
St. Denis te zijn, en het speet hem dat het zoo niet was. Onder de
straat St. Denis is een oud steenen riool, dat van Lodewijk XIII
dagteekent, en rechtstreeks op het zoogenaamd Groot-riool uitloopt,
met een enkele kromming rechts, ter hoogte van het oude Cour des
miracles en een enkele vertakking, het riool van St. Martin, wier vier
armen elkander als een kruis doorsnijden. Maar het riool der kleine
Truanderie, welks opening bij de herberg Corinthe was, is nooit in
gemeenschap geweest met het verwulf der straat St. Denis, het liep uit
in het riool Montmartre, en daarin was Jean Valjean afgedwaald. Hier
was maar al te veel gelegenheid om te dolen. Het riool Montmartre is
een der verwardste van het oude rioolnet. Jean Valjean had het riool
der Hallen thans gelukkig achter zich, maar vóór zich had hij meer
dan ééne lastige omstandigheid, en meer dan één hoek der onderaardsche
straat bood zich in de duisternis als een vraagteeken aan.

Beducht, maar bedaard, schreed hij voort, op het toeval af, namelijk
geheel aan de Voorzienigheid overgegeven, niets ziende, niets wetende.

Wij moeten bekennen, dat hij allengs door afgrijzen werd
aangegrepen. De duisternis, die hem omhulde, drong in zijn geest. Hij
ging als in een raadsel. Deze rioolleidingen zijn inderdaad vreeselijk;
duizelingwekkend kruisen zij zich. 't Is schrikkelijk, in dat Parijs
der duisternis ingesloten te zijn. Jean Valjean was verplicht zijn
weg niet alleen te vinden, maar schier te verzinnen, zonder hem
te zien. In dit onbekende kon elke tred dien hij deed de laatste
zijn. Hoe zou hij er uitkomen? Zou hij een uitgang vinden? Zou hij
hem nog bijtijds vinden? Zou deze onderaardsche spons met steenen
holen zich laten doordringen en doorboren? Zou men er een of anderen
onverwachten knoop van duisternis ontdekken? Zou men op het onoplosbare
en onoverkomelijke stuiten? Zou Marius er aan bloedverlies sterven,
en hij van honger? Zouden beiden eindelijk er in verdwaald raken en
twee lijken worden in een hoek van dezen nacht? Hij wist het niet. Hij
vroeg zich dat alles, doch kon er geen antwoord op geven. De ingewanden
van Parijs zijn afgronden. Gelijk de profeet, bevond hij zich in den
buik van het monster.

Eensklaps trof hem een verrassing. Op het onverwachtst bespeurde hij
onder 't voortgaan, dat de weg niet meer opliep; het water vloeide
hem niet meer tegen de teenen, maar tegen de hielen. Het riool liep
afwaarts. Hoe! zou hij nu plotseling aan de Seine komen? Dit gevaar
was groot, maar het gevaar van terug te keeren nog grooter. Hij ging
dus verder.

Zijn weg liep niet naar de Seine. Van den ezelsrug, welken de bodem
van Parijs op den rechteroever vormt, loopt een der glooiingen naar de
Seine, de andere naar het groote riool. De kruin van dezen ezelsrug,
die de waterscheiding veroorzaakt, vormt een zeer grillige lijn. Het
hoogste punt, waar de waterloop verdeeld wordt, is, in het riool van
St. Avoye, voorbij de straat Michel-le-Comte, in het riool van het
Louvre bij den boulevard, en in het riool Montmartre bij de Hallen. Op
dat hoogste punt was Jean Valjean gekomen. Hij volgde de richting naar
het ringriool en was dus op den goeden weg. Maar hij wist het niet.

Telkens wanneer hij een vertakking ontmoette, betastte hij de hoeken,
en bevond hij, dat de opening die zich voordeed minder breed was dan
de gang waarin hij was, dan trad hij ze niet binnen, maar zette zijn
weg voort, terecht oordeelende dat iedere nauwere gang op een slop
moest uitloopen en hem van het doel, dat heet van den vooruitgang,
moest verwijderen. Hij vermeed alzoo den viervoudigen valstrik,
die hem in de duisternis door de vier doolwegen, welke wij hebben
opgesomd, gelegd was.

Op een zeker oogenblik merkte hij, dat hij het door den opstand
verstijfde Parijs verliet, waar de barricaden het verkeer hadden
opgeheven, en hij onder het levende en normale Parijs terugkeerde. Hij
hoorde plotseling boven zijn hoofd als een verren maar gestadigen
donder. 't Was het gerol der rijtuigen.

Hij had nu omtrent een half uur geloopen, althans naar zijn schatting,
en er nog niet aan gedacht rust te nemen; alleen had hij tusschenbeide
van hand verwisseld, waarmede hij Marius vasthield. De duisternis
was dikker dan ooit, maar dit stelde hem gerust.

Eensklaps zag hij zijn schaduw voor zich. Zij teekende zich af op
een nauwelijks zichtbaar rood schijnsel, 't welk den grond aan zijn
voeten en het gewelf boven zijn hoofd flauw verlichtte, en links en
rechts langs beide zijden van den vochtigen rioolmuur gleed. Ontsteld
keerde hij zich om.

Achter hem, in het gedeelte van de gang, 't welk hij was doorgegaan,
op een, zoo 't hem scheen, zeer verren afstand, schitterde door de
dikke duisternis een vreeselijke ster die hem scheen te aanschouwen.

't Was de sombere ster der politie, die in het riool opging. Achter
deze ster bewogen zich verward acht of tien donkere, rechte,
onduidelijke, vreeselijke gestalten.







TWEEDE HOOFDSTUK.

VERKLARING.


Op den 6 Juni was een onderzoek der riolen bevolen. Men vreesde
dat de overwonnenen ze tot wijkplaats hadden genomen, en de prefect
van politie Gisquet moest het verborgen Parijs onderzoeken, terwijl
generaal Bugeaud het openbare Parijs schoonveegde; een samengaande,
dubbele bewerking, welke de tweevoudige krijgskunst van de openbare
macht vereischte, die boven door het leger, onder door de politie
vertegenwoordigd werd. Drie pelotons agenten en baggerlieden
onderzochten den onderaardschen weg van Parijs, het eerste den
rechteroever, het tweede den linkeroever, het derde de binnenstad.

De agenten waren met karabijnen, met knuppels, degens en dolken
gewapend.

Wat in dit oogenblik naar Jean Valjean kwam, was de lantaarn der
ronde van den rechteroever.

Deze ronde had de kromme galerij en de drie sloppen onder de straat
du Cadran onderzocht. Terwijl zij haar lantaarn in deze sloppen
liet schijnen, had Jean Valjean op zijn weg den ingang der galerij
ontmoet, doch haar smaller dan het hoofdriool vindende was hij er
niet ingetreden, maar was verder gegaan. Toen de politiemannen de
galerij du Cadran verlieten, meenden zij gerucht van voetstappen
in de richting van het ringriool te hooren. 't Waren inderdaad de
voetstappen van Jean Valjean. De sergeant, aanvoerder der ronde,
had zijn lantaarn omhoog gehouden, en de escouade had door den nevel
naar den kant geschouwd, van waar het gerucht was gekomen.

't Was voor Jean Valjean een onbeschrijfelijk oogenblik.

Gelukkig, dat, ofschoon hij de lantaarn duidelijk zag, de lantaarn
hem niet ontdekte. Zij was het licht, hij was de schaduw. Hij was op
verren afstand en in de duisternis. Hij drong zich tegen den muur en
bleef daar staan. Overigens wist hij zich geen verklaring te geven
van 't geen zich achter hem bewoog. De slapeloosheid, het gemis aan
voedsel, de aandoeningen hadden ook hem in een verbijsterden toestand
gebracht. Hij zag een lichtschijnsel en om dat lichtschijnsel als
schimmen. Wat was dat? Hij begreep het niet. Toen Jean Valjean stil
hield, had het gerucht opgehouden. De mannen der ronde luisterden,
maar hoorden niets; tuurden, maar zagen niets. Zij raadpleegden.

Destijds was op dat punt van het riool Montmartre een soort van klein
plein, 't welk men sinds heeft opgeruimd, uithoofde de regen zich
daar verzamelde en een soort van meer vormde. Jean Valjean zag de
schimmen in een kring geschaard. Deze hondenkoppen naderden elkander
en fluisterden.

De uitslag der raadpleging van deze wachthonden was, dat men zich
vergist had, dat er geen gerucht was geweest, dat er niemand zich
bevond, en het noodeloos was zich in het ringriool te begeven, dat het
verloren tijd zou zijn, maar men zich moest haasten naar Saint-Merry
te gaan, dat, zoo er iets te doen en een bousingot op te sporen was,
zulks in die wijk moest zijn.

Van tijd tot tijd lappen de partijen haar oude scheldwoorden op. Ten
jare 1832 vormde het woord bousingot het midden tusschen het woord
Jacobin, dat verouderd was, en het woord demagoog, dat toen schier niet
gebruikt werd, en later zulk een voortreffelijken dienst heeft bewezen.

De sergeant gaf bevel links af naar den kant der Seine te gaan. Zoo
't hem ingevallen ware zich in twee troepen te verdeelen en in beide
richtingen te gaan, zou Jean Valjean gevat zijn geweest. 't Hing aan
een draad. 't Is waarschijnlijk, dat de voorschriften der prefectuur
van politie, met het oog op een gevecht en de ontmoeting van talrijke
opstandelingen, de ronde verboden had zich te verdeelen. De ronde trok
verder en liet Jean Valjean achter zich. Van deze geheele beweging
merkte Jean Valjean niets, dan de verduistering van de lantaarn,
die eensklaps omkeerde.

Voor zich te verwijderen loste de sergeant, ter bevrediging van 't
geweten der politie, zijn karabijn naar den kant dien men verliet,
dat is in de richting van Jean Valjean. Het schot rolde van echo tot
echo in het onderaardsch gewelf, als een rommeling van dit reusachtig
darm-ingewand. Het puin, dat op eenige schreden van Jean Valjean
klotsend in het water viel, verwittigde hem, dat de kogel het gewelf
boven zijn hoofd geraakt had.

Afgemeten en langzame voetstappen dreunden eenigen tijd door het riool,
maar stierven allengs in de verte weg; de groep der zwarte gestalten
verwijderde zich, een huiverend licht vormde in 't gewelf een rooden
kring, die allengs kleiner werd en eindelijk verdween; de diepste
stilte keerde terug en de duisternis werd volkomen; blindheid en
doofheid heerschten weder op deze plaats, en Jean Valjean, die zich
niet durfde verroeren, bleef een geruimen tijd met luisterend oor en
starenden blik, de verdwijning dezer schimmen-patrouille naoogende,
tegen den muur aangedrongen staan.







DERDE HOOFDSTUK.

DE VERVOLGDE MAN.


Aan de politie van dien tijd moet men het recht laten wedervaren,
dat zij zelfs in de moeielijkste omstandigheden, onwrikbaar haar
plicht van toezicht en waakzaamheid vervulde. Een oproer was in
haar oog geen reden om den boosdoener vrijen teugel te laten, en de
maatschappij te veronachtzamen, wijl de regeering in gevaar was. De
gewone dienst werd tegelijk met den buitengewonen dienst nauwkeurig
waargenomen en niet in 't minst verzuimd. Onder den aanvang eener
onberekenbare politieke gebeurtenis, onder den druk eener moeielijke
revolutie, spoorde een politieagent, zonder zich door den opstand en
de barricaden van zijn stuk te laten brengen, een dief op.

't Was iets dergelijks, dat den 6 Juni des namiddags, op den
Seineoever, even voorbij de brug der Invaliden, plaats had.

Aan dien rivierkant schenen twee mannen, op eenigen afstand,
elkander in 't oog te houden en de een den ander te vermijden. Hij
die vooruitging trachtte zich te verwijderen, hij die volgde trachtte
te naderen.

't Scheen een schaakpartij, die uit de verte en in stilte gespeeld
werd. Geen van tweeën scheen zich te reppen en beiden gingen
langzaam, als vreesde elk hunner door te groote haast den tred van
zijn tegenpartij te zullen versnellen.

't Was als een begeerte die een prooi vervolgt, zonder den schijn te
hebben dit opzettelijk te doen. De prooi was sluw en op zijn hoede.

De verhoudingen tusschen den vervolgden bunsing en den jagenden hond,
waren nauwkeurig in acht genomen. Hij, die poogde te ontsnappen, was
tenger van lichaam en zwak van voorkomen; hij, die poogde te vangen,
was iemand van hooge gestalte, ruw voorkomen en moest ruw in zijn
handelingen zijn.

De eerste, die zich den zwakste gevoelde, vermeed den tweede, maar
hij deed dit op verbitterde wijze; die hem had kunnen gadeslaan,
zou in zijn oogen de sombere vijandigheid der vlucht en de gansche
bedreiging, welke in de vlucht ligt, gezien hebben.

De oeverkant was eenzaam, er waren geen voorbijgangers, zelfs geen
schippers of sjouwerlieden op de hier en daar liggende vaartuigen
te zien.

Men kon deze beide mannen slechts duidelijk van de tegenover liggende
kade zien, en wie ze op dien afstand gezien had, zou den man, die
voorging, als een verwilderd, haveloos, glurend, angstig en bibberend
wezen geschenen hebben, en den ander als een klassiek, officiëel
persoon, die den rok van het gezag tot den kin dichtgeknoopt droeg.

De lezer zou misschien beide mannen herkennen, zoo hij ze van dichter
bij zag.

Welk doel had de laatste?

Waarschijnlijk den eerste warmer te kleeden.

Wanneer iemand, door den Staat gekleed, een ander in lompen vervolgt,
is het om van dezen ook een door den Staat gekleede te maken. Het
onderscheid ligt alleen in de kleur. In 't blauw gekleed te zijn is
eervol; in 't rood is het heel onaangenaam.

Er is een purper in de laagte.

't Was waarschijnlijk een onaangenaamheid en een rood van dezen aard,
welke de eerste wilde ontsnappen. Zoo de ander hem liet voortgaan
en hem nog niet pakte was het, volgens alle waarschijnlijkheid, in
de hoop, hem aan een noodlottig punt, waar hij een goede vangst zou
opleveren, te zien komen. Een gewone handeling der politie.

Wat deze veronderstelling hoogst waarschijnlijk maakt, is dat de
man met de dichtgeknoopte jas, van den oever op de kade een ledige
huurkoets ziende voorbijrijden, den koetsier een wenk gaf; de koetsier
begreep, herkende blijkbaar met wien hij te doen had, keerde om en
volgde stapvoets op de kade beide mannen. Dit werd niet opgemerkt
door den gluipenden havelooze, die voorging.

Het huurrijtuig reed langs de boomen der Champs-Elysées. Men zag
boven de borstwering het bovenlijf van den koetsier met de zweep in
de hand uitkomen.

Een der geheime voorschriften van de politie aan de agenten beval
dit artikel: "Steeds uit voorzorg een huurrijtuig in zijn bereik
te hebben."

Terwijl deze twee mannen, ieder zijnerzijds, zich met onberispelijke
krijgskunst bewogen, naderden zij een afloop der kade die tot op
de rivier daalde, en den huurkoetsiers, welke van Passy kwamen,
veroorloofde hun paarden in de rivier te laten drinken. Deze afloop
is sinds wegens de "welstandigheid" weggeruimd. De paarden smachten
nu wel van dorst, maar 't gezicht heeft gewonnen.

't Was waarschijnlijk, dat de man in den kiel naar dezen afloop zou
gaan om te beproeven in de Champs-Elysées te ontsnappen, een plaats
die met boomen is versierd, maar daarentegen van politieagenten wemelt,
en waar de andere gemakkelijk bijstand zou kunnen verkrijgen.

Dit gedeelte der kade is niet ver van het huis, in 1824 door kolonel
Brack van Moret naar Parijs overgebracht, en dat den naam van het
huis van Frans I draagt. In de nabijheid is een wachtpost.

Tot groote verwondering van dengene, die hem gadesloeg, ging de
vervolgde niet naar den afloop van het paardenwed, maar zette zijn
weg op den oever langs de kade voort.

Zijn toestand werd blijkbaar hachelijk.

Wat zou hij doen, zoo hij zich niet in de Seine wilde storten?

Er was nu geen middel meer om op de kade te komen; er was geen
afloop of trap meer, en men was dicht bij de kromming der Seine
in de nabijheid der brug van Jena, waar de oever, steeds smaller
wordend, in een landtong eindigt en in het water verdwijnt. Daar zou
hij onvermijdelijk ingesloten zijn tusschen den loodrechten muur
aan zijn linkerhand, de rivier aan zijn rechterhand en vóór zich,
en het gezag op zijn hielen.

't Is waar, dat het eind van dien oeverkant verborgen was achter
een hoop puin van zeven of acht voet hoog, 't welk van een of ander
gesloopt gebouw afkomstig was. Maar hoopte deze man zich met eenig
gevolg achter dien hoop puin te verbergen, welken men slechts behoefde
om te gaan? Dit hulpmiddel zou kinderachtig zijn geweest. Hij dacht
er zekerlijk niet aan. De dieven zijn zoo onnoozel niet.

De hoop afbraak vormde op den waterkant een verhevenheid, die zich
als een voorgebergte tot aan den muur der kade uitstrekte.

De vervolgde man kwam aan dien kleinen heuvel en ging er omheen,
zoodat hij niet meer door den ander gezien werd.

Deze, die den ander niet meer zag, werd ook niet gezien, en hij
maakte hiervan gebruik om alle geveinsdheid te laten varen en snel te
loopen. In weinige oogenblikken was hij aan den hoop afbraak en ging
er omheen. Hier bleef hij verbaasd staan. De man, dien hij vervolgde,
was er niet meer.

De man in den kiel was geheel verdwenen.

De oeverkant was, van den hoop puin af, niet langer dan dertig schreden
en verdween dan in het water, dat tegen den kademuur klotste.

De vluchteling had niet in de Seine kunnen springen of de kade
beklimmen, zonder door hem, die hem volgde, gezien te worden. Wat
was van hem geworden?

De man met de dichtgeknoopte jas ging tot aan het einde van den
oeverkant en bleef er een oogenblik in gedachten, met krampachtig
gebalde vuisten en zoekenden blik, staan. Eensklaps sloeg hij zich
voor het hoofd. Op het punt, waar de vaste grond eindigde en het
water begon, had hij een breed, laag, gewelfd ijzeren hek ontdekt,
dat van een zwaar slot en drie dikke hengsels voorzien was. Dit hek,
een soort van deur beneden in de kade, kwam tevens aan de rivier en
aan den oeverkant uit. Er liep een zwarte beek onderdoor, die zich
in de Seine uitstortte.

Aan gene zijde van deze dikke verroeste spijlen zag men een soort
van gewelfde donkere gang.

De man kruiste de armen en aanschouwde het hek met verwijtenden blik.

Deze blik was niet voldoende, hij beproefde het open te stooten;
hij schudde het, maar het stond stevig vast. 't Was waarschijnlijk,
dat men het geopend had, hoewel geen gerucht was gehoord, 't geen
zonderling was bij zulk een verroest hek; stellig was het echter
weder gesloten. Dit duidde aan, dat degene, voor wien deze deur zich
op zijn hengsels gedraaid had, niet een haak maar een sleutel moest
gebruikt hebben.

Dit kwam duidelijk bij den man op, die het hek schudde en poogde te
openen, 't geen hem dezen uitroep van verontwaardiging ontlokte:

"'t Is sterk! een regeeringssleutel!"

Toen, plotseling zijn kalmte hernemende, drukte hij een wereld van
inwendige gedachten uit in deze schier spottend geuite woorden:

"Wel! wel! wel! wel!"

Dit gezegd hebbende, en in de hoop den man te zien terugkomen of er
anderen te zien binnengaan, plaatste hij zich in hinderlaag achter
den hoop puin, met de geduldige woede van een staanden hond.

Zijnerzijds had het huurrijtuig, 't welk zich naar al zijn bewegingen
regelde, boven hem bij de borstwering stil gehouden. De koetsier, in
de meening lang te zullen moeten wachten, bond den haverzak om den kop
zijner paarden. De weinige voorbijgangers, die van de Jena-brug kwamen,
zagen, vóór zij verder gingen, even om, ten einde een oogenblik deze
twee bijzonderheden van het beweginglooze landschap te aanschouwen:
den man op den oeverkant, het huurrijtuig op de kade.







VIERDE HOOFDSTUK.

OOK HIJ DRAAGT ZIJN KRUIS.


Jean Valjean had zijn tocht hervat, zonder verder stil te staan. Deze
tocht werd hoe langer hoe moeielijker. De hoogte van deze gewelven is
verschillend; middelbaar is zij ongeveer vijf voet zes duim en voor
de grootte van een mensch berekend; zoodat Jean Valjean verplicht
was te bukken, om Marius niet tegen het gewelf te stooten. Elk
oogenblik moest hij zich buigen en zich weder oprichten en steeds
den muur betasten. De klamheid der steenen en de glibberigheid van
den bodem maakten ze tot slechte steunpunten, zoowel voor de hand als
voor den voet. Hij struikelde dikwijls in den afschuwelijken drek der
stad. Het flauwe licht der openingen vertoonde zich slechts bij zeer
lange tusschenpoozen, en zoo bleek, dat de middagzon er maanschijn
geleek; al het overige was nevel, stank en duisternis. Jean Valjean
had honger en dorst; bovenal dorst; en 't is daar, evenals de zee,
een plaats vol water, waarvan men niet drinken kan. Zijn kracht,
die zooals men weet verbazend was, en weinig door den ouderdom
was verzwakt, ten gevolge van zijn ingetogen en matig leven, begon
echter te verflauwen. Hij werd vermoeid en de afnemende kracht deed
de zwaarte van zijn last toenemen. Marius, die misschien dood was,
woog zoo zwaar als ziellooze lichamen wegen. Jean Valjean droeg hem
zoodanig, dat de borst niet gedrukt en de ademhaling niet belemmerd
werd. Hij voelde de ratten tusschen zijn beenen loopen. Een rat was
zoo bang, dat zij hem beet. Nu en dan drong door de roosters der
rioolmondingen een frissche luchttocht tot hem door, die hem verkwikte.

Het kan drie uren des namiddags zijn geweest, toen hij aan het
ringriool kwam.

Aanvankelijk was hij over deze plotselinge verbreeding
verwonderd. Eensklaps bevond hij zich in een gang, die zoo breed was,
dat zijn uitgestrekte handen de wanden niet konden bereiken, en onder
een gewelf, dat zijn hoofd niet raakte. Het groote riool is inderdaad
acht voet breed en zeven voet hoog.

Ter plaatse, waar het riool Montmartre zich met het groote riool
vereenigt, vormen twee andere onderaardsche gangen, die der straat
Province en die van de slachtplaats, een viersprong. Tusschen deze
vier wegen zou iemand van minder schranderheid besluiteloos zijn
geweest. Jean Valjean koos den breedsten; namelijk het ringriool. Maar
hier deed zich weder de vraag voor: op- of neergaan? Hij meende, dat
de toestand dringend was en hij nu op alle gevaar af de Seine moest
bereiken. Met andere woorden: naar beneden gaan. Hij keerde dus links.

Hij deed er wel aan. Want 't zou een dwaling zijn te gelooven, dat het
ringriool twee uitgangen heeft, den eenen in de richting van Bercy,
den anderen in die van Passy, en dat het, gelijk zijn naam aanduidt,
de onderaardsche gordel van Parijs van den rechteroever is. Het groote
riool, dat niets anders is dan de oude waterleiding Menilmontant,
loopt uit, wanneer men opwaarts gaat, in een slop, namelijk bij zijn
voormalig aanvangspunt, dat zijn oorsprong aan den voet van den heuvel
Menilmontant was. Het is niet in rechtstreeksche verbinding met de
vertakking, welke van de wijk Popincourt af het water van Parijs
opneemt en zich door het riool Amelot boven het oude eiland Louviers
in de Seine stort. Deze vertakking, welke het verzamelriool voltooit,
is er onder de straat Menilmontant zelve van gescheiden door een muur,
die het afscheidingspunt der wateren op- en afwaarts vormt. Zoo Jean
Valjean de galerij opwaarts ware gegaan, zou hij na duizenden bezwaren,
uitgeput van vermoeidheid, stervende, in de duisternis aan een muur
zijn gekomen, en hij ware verloren geweest.

Desnoods zou hij langs kronkelwegen den uitgang in de Seine bij het
Arsenaal hebben kunnen bereiken; maar dan had hij heel nauwkeurig,
in al zijn vertakkingen en slingeringen, het onmetelijke madrepoor
van het riool moeten kennen. En, wij herinnere het, hij kende niets
van dien schrikkelijken weg dien hij betrad, en had men hem gevraagd,
waar hij zich bevond, hij zou geantwoord hebben: in den nacht.

Zijn instinct diende hem evenwel goed. Dalen was de eenig mogelijke
redding.

Hij liet rechts de twee gangen liggen, die zich onder de straat
Lafitte en de straat St. Georges in den vorm van een klauw vertakken,
en de lange gevorkte gang der Chaussée d'Antin.

Een weinig voorbij een zijriool, waarschijnlijk de vertakking der
Madelaine, hield hij stil. Hij was zeer vermoeid. Een tamelijk breed
luchtgat, waarschijnlijk de opening in de straat d'Anjou, wierp een
schier helder licht. Jean Valjean legde Marius, met de zorgvuldigheid
van een broeder voor zijn gekwetsten broeder, op de onderlaag van den
muur van het riool. Het bloedig gelaat van Marius verscheen onder het
witte licht der opening als op den bodem van een graf. Zijn oogen waren
dicht, zijn haar kleefde aan de slapen, als gedroogde penseelen in
roode verf; zijn handen hingen als dood neder, zijn leden waren koud
en aan de hoeken der lippen was gestold bloed. In den strik van de
das lag een bloedklomp; het hemd was aan de wonden gekleefd, het laken
van den rok schaafde de gapende wonden en het vleesch. Jean Valjean,
die met de vingers behoedzaam de kleedingstukken verwijderde, legde
zijn hand op de borst; het hart klopte nog. Jean Valjean scheurde
zijn overhemd, verbond de wonden zoo goed hij kon, en stelpte het
vloeiende bloed; toen, in dat schemerlicht over Marius gebogen, die
steeds buiten kennis en schier zonder adem was, staarde hij hem met
een onuitsprekelijken haat aan.

Bij de verschikking der kleeding van Marius, had hij in diens zakken
twee voorwerpen gevonden, het brood dat er sedert den vorigen dag in
vergeten was, en Marius' portefeuille. Hij at het brood en opende
de portefeuille. Op de eerste bladzijde vond hij deze door Marius
geschreven regels, welke men zich herinneren zal:

"Ik heet Marius Pontmercy. Mijn lijk moet bij mijn grootvader, den
heer Gillenormand, straat des Filles du Calvaire No. 6 in het Marais
gebracht worden."

Jean Valjean las bij het licht der rioolopening deze regels en was
een oogenblik als in zich zelven verdiept; hij herhaalde halfluid:
straat des Filles du Calvaire No. 6, mijnheer Gillenormand. Hij stak
de portefeuille weder in Marius' zak. Hij had gegeten en krachten
herkregen; toen nam hij Marius weder op zijn rug, liet zorgvuldig
zijn hoofd op zijn rechterschouder rusten en zette zijn weg afwaarts
in het riool voort.

Het groote riool, dat naar den weg der vallei Menilmontant zijn
richting neemt, is bijna twee uren lang. Een groot gedeelte ervan
is geplaveid. Er was niets, dat hem zeide welke streek der stad hij
doorging of welken weg hij had afgelegd. Maar de flauwer wordende
lichtschijn, welken hij van tijd tot tijd ontmoette, duidde hem
aan, dat de zon onderging en de dag spoedig eindigen zou; en dewijl
het rollen der rijtuigen boven zijn hoofd gestadig minder werd en
weldra bijna geheel ophield, leidde hij daaruit af, dat hij niet meer
onder het midden van Parijs was, maar een eenzame streek, nabij de
buitenboulevards of uiterste kaden, naderde. Waar minder huizen en
minder straten zijn, heeft het riool minder openingen. De duisternis
werd grooter om Jean Valjean. Hij zette daarom niet minder zijn weg
voort, tastende in de duisternis.

Die duisternis werd eensklaps verschrikkelijk.







VIJFDE HOOFDSTUK.

ZOOWEL VOOR HET ZAND ALS VOOR DE VROUW IS ER EEN VERRADERLIJKE
FIJNHEID.


Hij voelde dat hij in het water trad, en onder zijn voeten niet langer
plaveisel, maar modder had.

Het gebeurt soms op sommige kusten van Bretagne of Schotland, dat
iemand, een reiziger of een visscher, die bij eb op het strand ver
van den oever wandelt, plotseling bespeurt, dat hij sedert eenige
minuten met moeite voortgaat. Het strand is onder zijn voeten als pek;
de zolen kleven er aan; 't is geen zand meer, maar lijm. Het strand
is volkomen droog, maar bij elken tred, dien men doet, en zoodra
men den voet opheft, vult het indruksel, dat hij gemaakt heeft,
zich met water. Overigens heeft het oog geene de minste verandering
opgemerkt, het onmetelijke strand is effen en rustig, al het zand
heeft hetzelfde aanzien, niets onderscheidt den vasten bodem van den
bodem die het niet meer is; de vroolijke, kleine zwerm zee-insecten
gaat voort met wild tegen de voeten van den wandelaar te springen. De
man zet regelrecht zijn weg voort, in de richting van het land en
tracht de kust weder te naderen. Hij is niet ongerust. Waarom zou
hij ongerust zijn? Evenwel voelt hij iets: 't is alsof bij elken
tred zijn voeten zwaarder worden. Plotseling zinkt hij, hij zinkt
twee of drie duim. Hij is zeker niet op den goeden weg en houdt
stil om rond te zien. Eensklaps ziet hij naar zijn voeten. Zij zijn
verdwenen. Het zand bedekt ze. Hij trekt zijn voeten uit het zand,
wil terug, keert om; maar zinkt dieper. Het zand reikt tot zijn enkels,
hij rukt er zich uit en wendt zich links; het zand reikt tot de kuit;
hij wendt zich rechts, het zand reikt tot de knie. Nu ziet hij met
onbeschrijfelijke ontzetting, dat hij in het mulle zand is geraakt,
en eene stof onder zich heeft, waarin de mensch evenmin kan gaan
als de visch zwemmen. Hij werpt den last, zoo hij er een draagt, af,
en verlicht zich als een schip dat in nood is; maar het is te laat,
het zand komt reeds tot boven zijn knieën.

Hij roept, wuift met zijn hoed of zakdoek, hij zinkt dieper en dieper
in het zand. Indien het strand eenzaam, het land te ver is, indien
de zandbank te zeer berucht is, zoo er geen helden in de nabijheid
zijn, is het met hem gedaan, hij is tot verzinking gedoemd. Gedoemd
tot die schrikkelijke, langdurige begrafenis, welke onvermijdelijk,
onverbiddelijk, onmogelijk te vertragen of te verhaasten is, die uren
duurt, waaraan geen einde is, die u staande, vrij, in volle gezondheid
aangrijpt, die u bij de voeten trekt, die bij elke poging, welke
gij beproeft, bij elken kreet, dien gij slaakt, u een weinig dieper
medesleept, die den schijn heeft u, door verdubbelde omklemming, voor
uw tegenstand te straffen, die den mensch langzaam in de aarde doet
terugkeeren en hem al den tijd laat den horizont, de boomen, de groene
velden, den rook der dorpen in het dal, de zeilen der schepen in zee,
de vliegende en zingende vogels, de zon, den hemel te aanschouwen. De
verzinking is het graf, dat, vloeiend geworden, van den bodem der aarde
naar een levende opstijgt. Ieder oogenblik is een onverbiddelijke
doodgraver. De rampzalige poogt zich te zetten, te gaan liggen, te
kruipen, al zijn bewegingen begraven hem; hij richt zich op, hij zinkt;
hij voelt zich verzwelgen; hij tiert, smeekt, schreeuwt tot de wolken,
wringt de handen, wanhoopt. Nu is hij tot den buik in het zand; het
zand bereikt zijn borst; hij is nog slechts een buste. Hij heft de
handen op, slaakt een woest gekerm, krabt met zijn nagels in het zand,
wil zich aan deze asch vastklemmen, steunt op de ellebogen, om zich
uit dien zachten vorm te trekken, snikt als razend; het zand stijgt
immer. Het zand bereikt de schouders, den hals; nu is nog maar het
gelaat zichtbaar. De mond schreeuwt, het zand vult hem; stilte! De
oogen zien nog, het zand sluit ze; nacht. Dan zinkt het voorhoofd,
een weinig haar beeft nog boven het zand; een hand komt uit het zand,
beweegt zich en verdwijnt. 't Is de akelige verdwijning van een mensch.

Soms verzinkt een ruiter met zijn paard; soms een voerman met zijn
kar; alles zinkt onder het zand. 't Is een vergaan, elders dan in
het water. 't Is de aarde, die den mensch verdrinkt. De aarde, van
den oceaan doordrongen, wordt een valstrik. Zij vertoont zich als
een vlakte en opent zich als een zee. 't Is de verraderlijkheid van
den afgrond.

Zulk een schrikkelijke gebeurtenis, die altijd op een of ander
zeestrand mogelijk is, was dertig jaren geleden ook in het Parijsche
riool mogelijk.

Vóór de in 1833 aangevangen belangrijke werkzaamheden, was de
onderaardsche weg van Parijs aan plotselinge instortingen onderhevig.

Het water sijpelde in sommige daaronder liggende aardlagen, die
bijzonder broos waren; de bevloering, hetzij van straatsteenen als
in de oude riolen, of van hydraulische kalk op beton, gelijk in de
nieuwe galerijen, geen steunpunt meer hebbende, zakte. Een gleuf in
een bevloering van dien aard, is een scheur; en een scheur veroorzaakt
instorting. Dan verzinkt de bevloering op een zekere lengte. De van
water doorweekte bodem is in gisting; al zijn deeltjes hangen samen
in een zwakke zelfstandigheid; 't is noch aarde noch water. De diepte
ervan is soms aanzienlijk. Niets is verschrikkelijker dan zulk een
ontmoeting. Zoo het water het overwicht heeft, is de dood plotseling,
en er heeft verzwelging plaats; zoo de aarde het overwicht heeft,
is de dood langzaam, en er heeft verzinking plaats.

Kan men zich zulk een dood voorstellen? Is de verzinking afgrijselijk
aan het zeestrand, wat moet zij in een riool zijn? In plaats van
de open lucht, het volle licht, den dag, den helderen horizon, het
levendig geruisch, de vrije wolken waaruit het leven regent, de in
de verte zichtbare hutten, de hoop in alle vormen, de vermoedelijke
voorbijgangers, en mogelijke hulp tot den laatsten oogenblik; in plaats
van dit alles doofheid, blindheid, een donker gewelf, het inwendige
van een volledig graf, de dood in het slijk onder een deksel; de
langzame stikking door vuilnis; een steenen kist waarin de stiklucht
haar klauw in de modder opent en u bij de keel vat; pestdamp met den
doodssnik gepaard; slijk in plaats van zand; zwavelzure-waterstofgas
in plaats van wind, modder in plaats van den oceaan! En het roepen,
het tandenknersen, het wringen en spartelen, het zieltogen, met deze
groote stad, die er niets van weet, boven het hoofd.

Een onuitsprekelijke afgrijselijkheid zoo te sterven. De dood vergoedt
soms zijn bitterheid door een zekere vreeselijke waardigheid. Men
kan op een brandstapel, bij een schipbreuk groot zijn; in de vlam
zoowel als in de branding is een verheven houding mogelijk; men
verheerlijkt zich terwijl men sterft. Maar hier niet. Deze dood is
afzichtelijk. 't Is vernederend aldus te sterven. De laatste zwevende
gezichten zijn walgelijk. Slijk zegt evenveel als verachting. 't Is
klein, leelijk, schandelijk. In een vat Malvesijn te sterven, gelijk
Clarence, 't zij zoo; maar in een modderpoel als d'Escoubleau, dit
is afgrijselijk. Daarin spartelend te zieltogen is afschuwelijk. Er
is duisternis genoeg voor een hel, en slijk genoeg om slechts een
modderpoel te zijn, en de stervende weet niet of hij een geest of
een pad zal worden.

Overal elders is het graf somber, hier is het afschuwelijk.

De diepte der drasgronden is verschillend, en hun lengte en dichtheid
in verhouding van den goeden of slechten bodem daar onder. Soms is
zulk een drasgrond drie of vier voet diep, soms acht of tien voet;
soms is hij onpeilbaar. Hier is het slijk schier hard, ginds bijna
vloeiend. In den drasgrond Lunière zou iemand een dag noodig hebben
gehad om te verdwijnen, terwijl hij in vijf minuten door den modderpoel
Phélippeaux verzwolgen zou zijn. Het slijk kan min of meer dragen,
naar gelang van zijn mindere of meerdere dichtheid. Een kind redt zich,
waar een man vergaat. Het eerste vereischte der redding is zich van
allerlei zwaarte te ontdoen. Men moet den zak met werktuigen, of de
mand, of den kalkbak wegwerpen; en daarmede begint ieder rioolwerker,
die den bodem onder zich voelt zinken.

De modderwellen hadden verschillende oorzaken: broosheid van den
bodem; een buiten 's menschen bereik zijnde aardstorting; de geweldige
zomerregens; de gestadige winterregens; de langdurige stofregens. Vaak
drukte de zwaarte der naburige huizen op een leem- of zandgrond; deed
de gewelven der onderaardsche gangen buigen en uitwijken, of berstte
en scheurde den bodem onder den verpletterenden druk. Wanneer onder
het gewicht der huizen een riool instortte, werd dit op de straat
soms door een berst in den vorm van de tanden eener zaag tusschen
de straatsteenen aangewezen. Het gebeurde ook dat de inwendige
verwoesting zich door geen berst van buiten verried. In dat geval
liepen de rioolwerkers gevaar, wanneer zij zonder voorzorgen het
ingestorte riool binnengingen, er in om te komen. De oude registers
maken melding van eenige rioolwerkers, welke op die wijze in de
modderwellen bedolven werden.

Zulk een lot had ook de jonge bekoorlijke Vicomte d'Escoubleau,
van wien wij gesproken hebben, een der helden van de belegering
van Lerida, welke stad men in zijden kousen en onder vioolmuziek
bestormde. D'Escoubleau, die in zekeren nacht bij zijn nicht, de
hertogin de Sourdis verrast werd, verdronk in een modderwel van het
riool Beautreillis, waarin hij de wijk had genomen om den hertog te
ontkomen. Toen men aan mevrouw de Sourdis zijn dood verhaalde, vroeg
zij om haar reukfleschje en vergat door het ruiken het schreien. Tegen
zulk een omstandigheid is geen liefde bestand; de modderpoel smoort
ze. Hero weigert het lijk van Leander te wasschen. Thisbé houdt den
neus voor Pyramus dicht, en zegt: Ba!







ZESDE HOOFDSTUK.

DE MODDERWEL.


Jean Valjean bevond zich voor een modderwel.

In den bodem onder de Champs-Elysées waren in dien tijd talrijke
modderpoelen van dien aard, welke aan de hydraulische werkzaamheden
vele bezwaren veroorzaakten en uithoofde van hun buitengewone
vloeibaarheid voor de onderaardsche bouwwerken zeer schadelijk waren.

De poel, welke Jean Valjean ontmoette, was veroorzaakt door den regen
van den vorigen dag. De vloer, die door het daaronder liggende zand
kwalijk geschraagd werd, was bezweken en had een ophooping van water
veroorzaakt. De doorspeling had een instorting ten gevolge gehad. De
verbrokkelde vloer was in het slijk gezonken. Over welk een lengte
was onmogelijk te zeggen. De duisternis was daar dikker dan elders. 't
Was een moddergat in een nachtelijk hol.

Jean Valjean voelde dat de weg onder zijn voeten zonk. Hij trad in
het slijk. 't Was water van boven en modder van onder. Hij moest er
door, want hij kon onmogelijk op zijn schreden terugkeeren. Marius
was stervend, en Jean Valjean uitgeput van vermoeidheid. Waarheen
zou hij zich ook wenden? Jean Valjean ging dus voort. De modderpoel
scheen trouwens bij de eerste schreden niet zeer diep. Maar naar
gelang hij verder ging, zonken zijn voeten dieper. Spoedig kwam het
slijk ter helft van zijn beenen en het water boven zijn knieën. Hij
ging voort, Marius op beide armen zoo hoog mogelijk boven het water
houdende. Thans kwam het slijk tot aan zijn knieën en het water tot aan
zijn middel. Hij kon reeds niet meer achteruit gaan, en zonk dieper
en dieper. Dit slijk, vast genoeg voor 't gewicht van één mensch,
kon er blijkbaar geen twee dragen. Marius en Jean Valjean zouden
ieder afzonderlijk kans hebben gehad er door te komen. Jean Valjean
ging steeds verder, den stervende dragende, die misschien reeds een
lijk was.

Het water kwam hem tot aan de oksels en hij voelde zich meer en
meer zinken; nauwelijks kon hij zich in de diepe modder, waarin
hij zich bevond, bewegen. De vastheid, die hem hield, was tevens
een hindernis. Hij droeg Marius nog altijd en ging met ongehoorde
inspanning verder; maar hij zonk steeds dieper. Hij had nog slechts
het hoofd boven water, benevens zijn armen die Marius droegen. In
oude afbeeldingen van den zondvloed ziet men een moeder op dezelfde
wijze haar kind dragen.

Hij zonk verder; hij hield zijn hoofd achterover om 't water te
ontwijken en te kunnen ademen; wie hem in deze duisternis had
gezien zou gemeend hebben een masker op de duisternis te zien
drijven. Onduidelijk zag hij boven zich het hangende hoofd en het
bleeke gelaat van Marius; hij deed een wanhopige poging en zette zijn
voet voorwaarts. Zijn voet stiet tegen iets stevigs; een steunpunt. Het
was tijd.

Hij richtte zich op, wrong en worstelde zich met een soort van woede
tegen en op dat steunpunt. 't Scheen hem als de eerste trede van een
trap die naar het leven opsteeg.

Dit steunpunt, op het uiterste oogenblik in de modder ontmoet, was
het begin der andere helling van den vloer, die als een plank in haar
geheele lengte onder het water gebogen was zonder te breken. De goed
gebouwde vloeren zijn gewelfd en daardoor zeer sterk. Dit gedeelte
vloer liep glooiend op, en eenmaal op die glooiing zijnde, was men
gered. Jean Valjean besteeg dit hellend vlak en kwam aan de andere
zijde van den slijkkuil.

Uit het water tredende stiet hij zich tegen een steen, en viel op
zijn knieën. Hij vond dat dit betaamde en bleef eenigen tijd in die
houding, de ziel verzonken in een dankgebed tot God. Toen richtte hij
zich weder op, bibberend, verkleumd, gebogen onder den stervende,
dien hij voortsleepte, van slijk druipend, de ziel vervuld met een
zonderlinge helderheid.







ZEVENDE HOOFDSTUK.

DE UITERSTE NOOD.


Opnieuw zette hij zijn weg voort.

Overigens scheen hij, zoo niet zijn leven, althans zijn krachten in
den modderpoel gelaten te hebben. De overmatige inspanning had hem
uitgeput. Hij was nu zoo vermoeid, dat hij verplicht was telkens om
de drie of vier schreden tegen den muur te leunen, om in den adem te
schieten. Eenmaal moest hij zich op den vooruitstekenden rand onder
aan den muur van het gewelf neerzetten, om Marius van ligging te doen
veranderen, en hij meende hier te zullen moeten blijven. Maar hoewel
zijn lichaamskracht was uitgeput, zijn geestkracht echter niet. Hij
richtte zich op.

Wanhopig trad hij voorwaarts, schier haastig, deed aldus een honderd
schreden zonder het hoofd op te heffen, bijna zonder te ademen, en
stiet toen eensklaps tegen den muur. Hij was aan een kromming van het
riool gekomen, en die met gebogen hoofd genaderd zijnde, had hij den
muur ontmoet. Hij sloeg de oogen op, en ginds aan het einde van het
onderaardsch gewelf, ver, zeer ver, zag hij licht. Ditmaal was het
geen verschrikkend licht; 't was goed, helder licht, het daglicht.

Jean Valjean zag den uitgang.

Een verdoemde ziel, die te midden van den vuurgloed eensklaps
den uitgang der hel zag, zou datgene gevoelen, wat Jean Valjean
gevoelde. Zij zou als uitzinnig, met haar door de vlammen verzengde
vleugels, naar de schitterende deur vliegen. Jean Valjean voelde
geen vermoeidheid meer, geen zwaarte van Marius; hij vond zijn stalen
spieren terug, hij liep meer dan hij ging. Naar gelang hij naderde,
vertoonde zich de uitgang duidelijker. 't Was een boog, minder hoog
dan het gewelf, dat trapswijze lager werd, en minder breed dan de
galerij, die zich vernauwde, in dezelfde mate als het gewelf daalde. De
tunnel was aan het einde trechtervormig; een gebrekkige vernauwing,
in navolging der gevangenispoorten, zeer logisch in een gevangenis,
onlogisch in een riool, en dat sedert verbeterd is.

Jean Valjean bereikte den uitgang.

Daar bleef hij staan.

't Was wel de uitgang; maar men kon er niet uitgaan.

De boog was met een stevig hek gesloten, en het hek, dat waarschijnlijk
zelden op zijn verroeste hengsels draaide, was aan zijn steenen kozijn
gehecht met een zwaar slot, dat, rood van de roest, een grooten
baksteen geleek. Men zag het sleutelgat en den sterken schoot, die
diep in de plaat stak. Het slot was volkomen goed gesloten en een
dier bastillesloten, waaraan het oude Parijs zoo rijk was.

Aan de andere zijde van het hek zag men de open lucht, de rivier,
het daglicht, den zeer smallen oeverkant, die echter breed genoeg
was om zich er langs te verwijderen, de verre kaden, Parijs, dien
afgrond, waarin men zich zoo gemakkelijk verbergen kan, den ruimen
horizont, de vrijheid. Rechts zag men stroomafwaarts de Jena-brug,
links, stroomopwaarts, de brug der Invaliden; de plek zou gunstig
zijn geweest om er den nacht te blijven en dan te vluchten. 't Was
een der eenzaamste punten van Parijs; de oeverkant vlak tegenover
Gros-Caillou. De vliegen vlogen heen en weder tusschen de spijlen
van het hek.

't Kon half negen 's avonds zijn geweest. Het werd allengs donker.

Jean Valjean legde Marius tegen den muur op het droge gedeelte van den
vloer, trad toen naar het hek en pakte met beide handen de spijlen;
de hevige ruk had echter niet de minste uitwerking. Het hek bewoog
zich niet. Jean Valjean greep een voor een de spijlen, in de hoop een
minder stevige uit te kunnen rukken en er zich als een hefboom van te
bedienen, om het slot af te breken. Maar geen spijl bewoog zich. De
tanden van een tijger sluiten niet vaster in hun kassen. Geen hefboom;
geen verbreking mogelijk. De weerstand was onverwinlijk. Er was geen
middel om de deur te openen.

Moest hij hier omkomen? Wat moest hij doen? Wat zou van hem
worden? Terugkeeren; den vreeselijken weg, dien hij afgelegd had,
opnieuw beginnen; daartoe had hij de kracht niet. Hoe zou hij overigens
andermaal den modderpoel doorkomen, waaruit hij zich slechts als
door een wonder gered had. En was er niet bovendien de politie-ronde,
welke men zekerlijk ten tweeden male niet zou ontgaan? Waarheen zou hij
wijders gaan? welke richting volgen? Kwam hij aan een anderen uitgang,
hij zou dien door een dam of hek gesloten vinden. Al de uitgangen
waren ontwijfelbaar op deze of gene wijze gesloten. Zeer toevallig
was de rooster, door welken hij was binnengekomen, losgeraakt; maar
ongetwijfeld zouden al de andere openingen van het riool gesloten zijn.

't Was hem slechts gelukt in een gevangenis te vluchten.

't Was gedaan. Alles wat Jean Valjean verricht had, was vruchteloos
geweest. Beiden waren in het ontzaggelijk doodswebbe gevangen, en
Valjean voelde reeds, op haar zwarte draden, die in de duisternis
trilden, de vreeselijke spin.

Hij keerde den rug naar het hek en viel eer dan hij zich zette op
het plaveisel, naast den steeds bewegingloozen Marius, en liet zijn
hoofd tusschen zijn knieën zinken. Geen uitkomst.

't Was de laatste droppel van den angst.

Waaraan dacht hij in deze diepe neerslachtigheid. Noch aan zich zelven,
noch aan Marius. Hij dacht aan Cosette.







ACHTSTE HOOFDSTUK.

HET AFGESCHEURDE ROKSPAND.


In 't midden dezer zelfvergeting legde een hand zich op zijn schouder
en een fluisterende stem zeide tot hem:

"Ieder de helft."

Iemand in deze duisternis? Niets gelijkt meer den droom dan de wanhoop,
en Jean Valjean meende dat hij droomde. Hij had geen voetstappen
gehoord.

Was het mogelijk? Hij sloeg de oogen op.

Een man stond voor hem.

Deze man droeg een kiel, hij was blootsvoets en hield zijn schoenen in
de hand; hij had ze blijkbaar uitgetrokken om Jean Valjean ongemerkt
te naderen.

Jean Valjean twijfelde geen oogenblik. Hoe onverwacht deze ontmoeting
was, kende hij echter dezen man.

't Was Thénardier.

Hoewel, om zoo te spreken, verschrikt ontwaakt, herkreeg Jean Valjean,
gewoon aan verrassingen en verhard tegen onverwachte slagen, die
ijlings afgeweerd moeten worden, eensklaps al zijn tegenwoordigheid
van geest. Zijn toestand kon bovendien niet erger worden; op zekeren
graad kan de nood niet meer stijgen, en Thénardier zelf kon aan dezen
nacht geen grooter duisternis meer geven.

Beiden wachtten een oogenblik.

Thénardier bracht zijn hand boven zijn oogen, op de wijze van een
lichtscherm, toen trok hij knipoogende de wenkbrauwen samen, kneep
de lippen dicht op elkander, 't geen de sluwe oplettendheid te kennen
geeft van iemand, die een ander tracht te herkennen. Dit gelukte hem
niet. Jean Valjean, zooals gezegd, stond met den rug naar het licht en
zag er bovendien zoo gehavend, zoo beslijkt en zoo bloedig uit, dat
hij op den vollen middag onherkenbaar zou geweest zijn. Daarentegen
viel Thénardier, beschenen door het licht van het hek, wel is waar
een kelderlicht, maar duidelijk in zijn bleekheid, Jean Valjean
eensklaps in 't oog. Dit onderscheid van toestand was genoegzaam
om Jean Valjean eenig voordeel in dit geheimzinnig duël te geven,
't welk tusschen beide personen in hun wederzijdsche betrekking zou
beginnen. De ontmoeting geschiedde tusschen den gesluierden Jean
Valjean en den ontmaskerden Thénardier.

Jean Valjean merkte terstond, dat Thénardier hem niet herkende.

Zij zagen elkander een oogenblik in dit schemerlicht aan, alsof zij
elkander opnamen.

Thénardier brak het eerst het zwijgen.

"Wat zult ge doen om hieruit te komen?"

Jean Valjean antwoordde niet.

Thénardier hernam:

"'t Is onmogelijk de deur open te breken. Ge moet hier echter uit."

"'t Is waar," zei Valjean.

"Nu, ieder de helft."

"Wat bedoelt ge?"

"Gij hebt dien man vermoord, goed. Ik heb den sleutel."

Thénardier wees met zijn vinger op Marius. Hij vervolgde:

"Ik ken u niet, maar wil u helpen. Gij moet een vriend zijn."

Jean Valjean begon te begrijpen. Thénardier hield hem voor een
moordenaar.

Thénardier hernam:

"Luister, kameraad. Gij hebt dien man niet vermoord zonder zijn zakken
te onderzoeken. Geef mij de helft, en ik open de deur."

En van onder zijn gescheurden kiel een grooten sleutel half latende
zien, voegde hij er bij:

"Wilt ge zien hoe de sleutel gemaakt is? Zie."

Jean Valjean was verstomd, zelfs in dien graad dat hij aan de
werkelijkheid van hetgeen hij zag twijfelde. 't Was de Voorzienigheid
die hem in een afgrijselijke gestalte verscheen, en een beschermengel
die in de gedaante van Thénardier uit den grond kwam.

Thénardier stak zijn hand in een grooten zak onder zijn kiel, nam er
een touw uit en reikte het Jean Valjean.

"Ziedaar, ik geef u dit touw op den koop toe."

"Wat moet ik met dit touw?"

"Ge hebt ook een steen noodig, maar dien zult gij buiten wel vinden. Er
ligt daar een hoop puin."

"Waartoe een steen?"

"Domkop, gij wilt immers den doode in de rivier werpen, en ge hebt
een steen en een touw noodig, anders drijft hij boven."

Jean Valjean nam het touw. Er is niemand, die soms niet iets
werktuiglijk aanneemt.

Thénardier knipte met de vingers alsof een plotselinge gedachte bij
hem opkwam.

"Maar, hoe hebt ge gedaan, kameraad, om ginds uit den modderpoel te
komen? ik heb er mij niet in durven wagen! Ba, ge riekt niet lekker."

Na eenig zwijgen, voegde hij er bij:

"Ik vraag u, maar gij hebt gelijk niet te antwoorden. 't Is goed
wanneer men voor den rechter van instructie staat; bovendien, als men
volstrekt niet spreekt is men niet in gevaar te luid te spreken. Om
't even, hoewel ik uw gezicht niet zie en uw naam niet ken, zoudt
ge u vergissen, zoo ge meent, dat ik niet weet wie ge zijt en wat
ge wilt. Ik weet het. Gij hebt dien heer om 't leven gebracht en nu
zoudt ge hem ergens willen wegmoffelen. Ge hebt de rivier noodig,
de groote verbergster van verkeerdheden. Ik zal u uit de verlegenheid
helpen. Een ouden jongen te helpen is mij een genoegen."

Terwijl hij Jean Valjeans stilzwijgendheid goedkeurde, poogde hij
blijkbaar hem te doen spreken. Hij stiet hem met den schouder, om
zijn gezicht van ter zijde te zien, en sprak zonder echter zijn stem
luider te verheffen:

"Van den modderpoel gesproken, ge zijt zeer dom geweest. Waarom hebt
ge er den man niet ingeworpen?"

Jean Valjean bleef zwijgen.

Thénardier hernam, terwijl hij het vod, dat hem tot halsdoek diende,
optrok, een gebaar dat hem iets van de deftigheid van een ernstig
man gaf:

"Trouwens, ge hebt misschien verstandig gehandeld. Morgen zouden de
werklieden, die het beschadigde moeten herstellen, waarschijnlijk
den doode vinden en men zou van 't een tot het ander op het spoor
komen en u uitvinden. Er is iemand in het riool geweest. Wie? Waar
is hij er uit gegaan? heeft men hem er zien uitgaan? De politie is
zeer slim. Het riool is verraderlijk en klaagt u aan. Zulk een vond
is een zeldzaamheid, het wekt de aandacht; er zijn weinig lieden die
zich voor hun zaken van het riool bedienen, terwijl de rivier aan
iedereen behoort. De rivier is het ware riool. Na verloop van een
maand wordt de man in de netten te Saint Cloud opgevischt. Nu, wat
maakt dat uit? 't is een kreng! Wie heeft dien man gedood? Parijs. En
de justitie doet zelfs geen onderzoek. Ge hebt wèl gedaan."

Hoe spraakzamer Thénardier was, des te stommer was Jean
Valjean. Thénardier stiet hem opnieuw tegen den schouder.

"Laat ons den koop sluiten. Laat ons deelen. Ge hebt mijn sleutel
gezien, laat mij uw geld zien."

Thénardier had een wild, woest, gluipend voorkomen, sprak eenigszins
dreigend, maar toch vriendelijk.

't Was zonderling, Thénardiers bewegingen waren niet natuurlijk;
hij scheen niet geheel op zijn gemak; hoewel niet op geheimzinnigen
toon, sprak hij echter zacht; nu en dan legde hij zijn vinger op zijn
lippen en fluisterde: "stil!" Het was moeielijk te raden waarom. Er
was hier niemand dan zij beiden. Jean Valjean dacht, dat misschien
andere bandieten in een naburigen hoek verborgen waren en Thénardier
liever niet met hen wilde deelen.

Thénardier hernam:

"Laat ons tot een einde komen. Hoeveel had de doode in zijn zak?"

Jean Valjean tastte in zijn zakken.

't Was, zooals men zich herinnert, zijn gewoonte altijd geld bij zich
te hebben. Zijn treurig leven, dat immer tot hulpmiddelen gedoemd was,
verplichtte hem hiertoe. Ditmaal echter was hij zonder geld. Toen hij
den vorigen avond zijn uniform van nationale garde aantrok, had hij,
in treurige gedachten verdiept, zijn portefeuille vergeten. Hij had
slechts eenig klein geld in zijn vestzak. Hij ledigde zijn zakken,
die vochtig van 't slijk waren, en legde op den vooruitspringenden
kant van den muur een louis-d'or, twee vijffrancsstukken en vijf of
zes koperen sous.

Thénardier stak de onderlip vooruit met een veelbeteekenende draaiing
van den hals.

"Ge hebt hem voor weinig geld vermoord," zeide hij.

Hij begon nu heel familiaar de zakken van Jean Valjean en die
van Marius te betasten. Jean Valjean, die voor alles den rug naar
't licht wilde gekeerd houden, liet hem begaan. Met de gezwindheid
van een goochelaar vond Thénardier, terwijl hij den rok van Marius
betastte, middel, om, zonder dat Jean Valjean het bespeurde, een lap
er af te scheuren en dien onder zijn kiel te verbergen, waarschijnlijk
met de gedachte dat deze lap hem later kon dienen om den vermoorde
en den moordenaar te herkennen. Hij vond overigens niet meer dan
dertig francs.

"'t Is waar," zeide hij, "gij hebt niets meer." En vergetend wat hij
gezegd had, van te zamen deelen, nam hij alles.

Hij scheen ten opzichte der soustukken een oogenblik te weifelen;
doch na eenige overweging, nam hij ze ook, mompelende:

"'t Zij zoo! 't is evenwel al te weinig om er een mensch voor te
vermoorden."

Hij nam opnieuw den sleutel van onder zijn kiel.

"Nu, vriend, moet ge hier uit. 't Is hier als op de kermis, men
betaalt bij het uitgaan. Gij hebt betaald, ga."

Hij lachte.

Had hij, een onbekende met dien sleutel helpende en hem uit deze deur
latende gaan, het zuiver, onbaatzuchtige oogmerk een moordenaar te
redden? Wij twijfelen hieraan.

Thénardier hielp Jean Valjean Marius op zijn schouders laden, toen
trad hij op de teenen zijner bloote voeten naar het hek, wenkte
Jean Valjean hem te volgen, zag naar buiten, legde den vinger op
zijn mond, en stond een oogenblik als besluiteloos stil; na gedaan
onderzoek, stak hij den sleutel in het slot. De schoot versprong
en het hek draaide op zijn hengsels, zeer zacht en zonder gekraak
of geknars. Het was duidelijk, dat dit hek en zijn hengsels, die
zorgvuldig geolied waren, veel vaker werden geopend dan men zou gemeend
hebben. Die zachte draaiing was onheilspellend; 't deed de heimelijke
gangen van nachtelijke bezoekers en de stille schreden der misdaad
vermoeden. Het riool was stellig de medeplichtige van een geheime
bende. Dit zwijgende hek was een dievenheler. Thénardier opende het
hek niet wijder dan noodig was om Jean Valjean door te laten, sloot
het hek weder, draaide tweemalen den sleutel om, en verdween opnieuw
in de duisternis, zonder meer gerucht dan een ademtocht te maken. Hij
scheen op de fluweelen klauwen van den tijger te gaan. Een oogenblik
later, was deze leelijke Voorzienigheid weer onzichtbaar geworden.

Jean Valjean was buiten.







NEGENDE HOOFDSTUK.

MARIUS SCHIJNT DOOD VOOR IEMAND, DIE ER VERSTAND VAN HEEFT.


Hij leide Marius aan den rivierzoom.

Zij waren buiten!

Achter hem waren de pestdampen, de duisternis, het afgrijselijke. De
gezonde, zuivere, verlevendigde, vrije lucht woei hem tegen. Aan
alle zijden rondom hem heerschte stilte, maar de bekoorlijke stilte
van de ondergegane zon aan den helderen hemel. De avondschemering was
gevallen, de nacht kwam, de groote bevrijder, de vriend van allen die
een mantel van duisternis behoeven om een foltering te ontgaan. De
hemel vertoonde zich als een oneindige kalmte. De rivier ruischte als
kussend aan zijn voeten. Men hoorde het gesprek der vogels in hunne
nestjes, die elkander in de takken der olmen van de Champs-Elysées
goedennacht toeriepen. Eenige sterren, die flauw aan 't azuur dreven,
waren alleen voor den peinzer zichtbaar. De avond spreidde over
't hoofd van Jean Valjean alle liefelijkheden van het oneindige uit.

't Was op dat onbepaalde, heerlijke uur, dat noch ja, noch neen
zegt. 't Was reeds donker genoeg om op eenigen afstand onzichtbaar
te zijn, maar ook nog licht genoeg om van nabij herkend te worden.

Jean Valjean was gedurende eenige seconden onwederstaanbaar door
deze verhevene en liefelijke stilte beheerscht. Er zijn oogenblikken,
waarin men zich zelven vergeet; de smart houdt op den ongelukkige te
kwellen; alles verdwijnt uit de gedachte; de kalmte hult den denker
als in nacht, en in de schemering rijzen er sterren in de ziel op,
evenals zij aan den hemel oprijzen. Jean Valjean staarde onwillekeurig
naar dit onmetelijk helder duister, 't welk hij boven zich had;
peinzend baadde hij zich in de majestueuse rust des eeuwigen hemels,
met geestverrukking en gebed. Toen, alsof het gevoel van plicht tot
hem terugkeerde, bukte hij haastig naar Marius, en in den palm zijner
hand water scheppende, sprenkelde hij hem zachtkens eenige droppels in
't gelaat. De oogen van Marius openden zich niet; evenwel ademde zijn
half geopende mond.

Jean Valjean wilde opnieuw zijn hand in de rivier steken, toen hij
eensklaps een soort van dwang gevoelde, alsof men iemand achter zich
heeft, dien men niet ziet.

Wij hebben reeds elders op dit gevoel gewezen, 't welk iedereen kent.

Hij keerde zich om.

Evenals vroeger stond ook nu iemand achter hem. Iemand van hooge
gestalte, in een lange jas, met de armen op de borst gekruist, en
in de hand een zwaren stok, welks looden knop men zag, stond eenige
schreden achter Jean Valjean, die over Marius was gebogen.

't Was, in de schaduw, iets als een verschijning. Een eenvoudig mensch
zou, wegens de avondschemering, en een nadenkend mensch wegens den
knuppel, ongerust zijn geweest.

Jean Valjean herkende Javert.

De lezer heeft ongetwijfeld geraden, dat Thénardiers vervolger niemand
anders dan Javert was. Javert was, na zijn onverhoopte ontkoming uit
de barricade, naar de prefectuur van politie gegaan, had den prefect
in een kort verhoor persoonlijk van alles mondeling verslag gedaan,
en toen onmiddellijk weder zijn dienst hervat, die--luidens de bij
hem gevonden nota--hem beval een waakzaam oog op den waterkant van den
rechteroever bij de Champs-Elysées te houden, die sedert eenigen tijd
de aandacht der politie had gewekt. Daar had hij Thénardier ontmoet
en was hem gevolgd. Men weet het overige.

Men begrijpt insgelijks, dat het zoo beleefdelijk voor Jean Valjean
openen van het hek, een list van Thénardier was. Thénardier had er
een gevoel van, dat Javert daar steeds zwierf; een vervolgde heeft
een instinct, dat hem niet bedriegt: den speurhond moest een been
worden toegeworpen. Een moordenaar, welk een fortuin! 't Was een buit,
die men niet mocht terughouden. Thénardier, door Jean Valjean in zijn
plaats naar buiten te zenden, gaf aan de politie een prooi, bracht haar
van zijn spoor, deed zich zelf door een gewichtiger zaak vergeten;
beloonde Javert voor zijn wachten, 't geen een spion immer streelt,
verdiende dertig francs en rekende er op, dat hij, ten gevolge dezer
afleiding, zou ontsnappen.

Jean Valjean was van de eene klip op de andere geraakt.

Deze twee opvolgende ontmoetingen, uit Thénardiers handen in die van
Javert te vallen, was ontzettend.

Javert herkende Jean Valjean niet, die, zooals wij gezegd hebben,
niet meer op zich zelven geleek. Hij liet de armen over zijn borst
gekruist, nam den stok, door een onmerkbare beweging, vaster in de
hand, en zeide kort en bedaard:

"Wie zijt gij?"

"Ik."

"Wie, gij?"

"Jean Valjean."

Javert nam den stok tusschen de tanden, boog even de knieën en den rug,
legde zijn twee forsche handen op Jean Valjeans schouders, welke er
als in twee schroeven geklemd werden, beschouwde en herkende hem. Hun
gezichten raakten elkander schier aan. Javerts blik was vreeselijk.

Jean Valjean was bewegingloos onder Javerts aanvatting, evenals een
leeuw, die zich door een lynx zou willen laten vatten.

"Inspecteur Javert," zeide hij, "gij hebt mij. Ik beschouw mij
trouwens sinds van morgen als uw gevangene. Ik heb u mijn woonplaats
niet opgegeven, met het doel om u te willen ontsnappen. Neem mij,
maar sta mij één ding toe."

Javert scheen niet te hooren. Hij keek Jean Valjean strak aan. Zijn
gerimpelde kin bracht zijn lippen naar zijn neus, een teeken van
wreede overpeinzing. Eindelijk liet hij Jean Valjean los, richtte zich
plotseling op, nam den stok weder in de vuist en, als in een droom,
prevelde hij meer dan hij sprak deze vraag:

"Wat doet ge hier? en wie is deze man?"

Hij sprak steeds op beleefden toon tot Valjean.

Jean Valjean antwoordde, en de klank zijner stem scheen Javert te
doen ontwaken:

"Ik wilde u juist over hem spreken. Handel met mij naar welgevallen;
maar help mij vooraf, hem naar zijn huis voeren. Ik vraag u niets
anders."

Javerts gezicht vertrok zich, zooals hem telkens gebeurde, wanneer men
hem tot eenige toegevendheid in staat scheen te achten. Hij weigerde
evenwel niet.

Opnieuw boog hij, nam uit zijn zak een neusdoek, dien hij in het
water doopte en wiesch daarmede het bloedig voorhoofd van Marius.

"Deze man was bij de barricade," zeide hij halfluid als tot zich
zelven sprekende. "Men noemde hem Marius."

Voorwaar een spion van den eersten rang, die op alles gelet, naar alles
geluisterd, alles gehoord en alles onthouden had, toen hij meende te
zullen sterven; die zelfs nog in den doodsangst bespiedde, en, op de
eerste trede van het graf geleund, nog aanteekeningen had gemaakt.

Hij vatte de hand van Marius en zocht den pols.

"'t Is een gewonde," zei Jean Valjean.

"'t Is een doode," zei Javert.

Jean Valjean antwoordde:

"Neen, nog niet."

"Ge hebt hem dus van de barricade hierheen gebracht?" merkte Javert op.

Hij moest wel zeer in gedachten verdiept zijn, daar hij niet verder
naar deze verontrustende redding door het riool onderzocht en zelfs
Jean Valjean's zwijgen op deze vraag niet opmerkte.

Ook Jean Valjean scheen van een enkele gedachte vervuld. Hij hernam:

"Hij woont in het Marais, rue des Filles du Calvaire, bij zijn
grootvader...--Ik ben den naam vergeten."

Jean Valjean tastte in den rok van Marius, haalde er de portefeuille
uit, opende ze bij de door Marius met potlood beschreven bladzijde,
en reikte ze Javert.

't Was nog helder genoeg om met moeite te kunnen lezen. Javert
had buitendien in zijn oogen het katachtig phosphorlicht der
nachtvogels. Hij ontcijferde de door Marius geschreven regels en
mompelde: "Gillenormand, rue des Filles du Calvaire No. 6."

Toen riep hij: "Koetsier!"

Men herinnere zich het huurrijtuig, dat wachtte.

Javert behield de portefeuille van Marius.

Een oogenblik later stond het rijtuig, dat langs het paardenwed
was gereden, aan den waterkant. Marius werd op de achterbank in het
rijtuig gelegd, en Javert nam naast Jean Valjean plaats op de voorbank.

Toen het portier gesloten was, reed het rijtuig snel langs de kaden
naar den kant van het Bastilleplein.

Zij verlieten de kade en kwamen in de straten. De koetsier, een donkere
gestalte op den bok, legde de zweep op zijn magere paarden. In het
rijtuig heerschte een ijskoude stilte. Marius, bewegingloos, met
den rug in een hoek gevlijd, met het hoofd op de borst gezonken,
met hangende armen, stijve beenen, scheen slechts de doodkist te
wachten; Jean Valjean scheen een schaduw en Javert van steen; en
in dit donkere rijtuig, dat van binnen, telkens als het langs een
lantaarn reed, akelig, als door een bliksemstraal, verlicht werd,
had het toeval het lijk, het spook en het standbeeld vereenigd.







TIENDE HOOFDSTUK.

TERUGKEER VAN DEN VERLOREN ZOON TOT HET LEVEN.


Bij elken schok van het rijtuig op de straatsteenen, viel een druppel
bloed uit het haar van Marius.

Het was volkomen nacht, toen het huurrijtuig voor het huis No. 6 in
de straat des Filles du Calvaire stilhield.

Javert stapte het eerst uit het rijtuig, overtuigde zich met een
oogwenk van het nummer boven de koetspoort, en den zwaren ijzeren
klopper opheffende, die een bok en een sater voorstelde, welke elkander
aangrijnsden, liet hij hem krachtig vallen. De slagdeur werd half
geopend en Javert duwde ze verder open. De portier kwam geeuwend,
slaperig en met een kaars in de hand te voorschijn.

Alles sliep in het huis. Men gaat in het Marais vroeg te bed, vooral in
dagen van opstand. Deze goede oude wijk, door de revolutie verschrikt,
neemt de vlucht in den slaap, evenals de kinderen, wanneer zij den
boeman hooren komen, en steken schielijk het hoofd onder de dekens.

Ondertusschen beurden Jean Valjean en de koetsier Marius uit het
rijtuig, Jean Valjean hield hem onder de armen en de koetsier bij
de beenen.

Onder het dragen, schoof Jean Valjean zijn hand onder de kleederen van
Marius, die overal gescheurd waren, bevoelde de borst en overtuigde
zich, dat het hart nog klopte. Het klopte zelfs iets minder flauw,
alsof de beweging van het rijtuig het leven eenigszins had opgewekt.

Javert vroeg den portier, op een toon, die aan het gouvernement
tegenover den portier van een opstandeling past:

"Woont hier iemand, die Gillenormand heet?"

"Ja. Wat wilt ge van hem?"

"Men brengt hem zijn zoon terug."

"Zijn zoon?" zei de portier verstomd.

"Hij is dood."

Jean Valjean, die gehavend en smerig achter Javert ging en dien de
portier met eenigen afschuw aanschouwde, schudde ontkennend het hoofd
tegen hem.

De portier scheen noch de woorden van Javert, noch het teeken van
Jean Valjean te begrijpen.

Javert hernam:

"Hij is naar de barricade gegaan, en zie hem nu hier."

"Naar de barricade!" riep de portier.

"Hij heeft zich laten doodschieten. Ga den vader wekken."

De portier verroerde zich niet.

"Ga toch!" herhaalde Javert.

En hij voegde er bij:

"Morgen zal men hier een begrafenis hebben."

Voor Javert waren de gewone straatgebeurtenissen cathegorisch
gerangschikt, 't geen het begin der voorzichtigheid en waakzaamheid is,
en iedere omstandigheid had haar afdeeling; de mogelijke feiten waren
om zoo te spreken in laden, waar zij bij gelegenheid in verschillende
hoeveelheden uitkwamen; op de straat bestonden voor hem: straatgerucht,
oproer, vastenavondgewoel en begrafenis.

De portier wekte alleen Basque; Basque wekte Nicolette; Nicolette wekte
tante Gillenormand. Maar men liet den grootvader slapen, meenende,
dat hij de zaak altijd vroeg genoeg zou gewaar worden.

Men droeg Marius naar de eerste verdieping, zonder dat overigens
iemand in de andere gedeelten van het huis er iets van bespeurde,
en men legde hem op een oude canapé in de voorkamer van den heer
Gillenormand. Terwijl nu Basque den chirurgijn ging roepen en Nicolette
de linnenkast opende, voelde Jean Valjean, dat Javert hem aan den
schouder stiet. Hij begreep hem, en ging de trap af, door Javert op
den voet gevolgd.

De portier zag hen heengaan, zooals hij hen had zien komen, met
verschrikte slaperigheid.

Zij stegen weder in het huurrijtuig en de koetsier op den bok.

"Inspecteur Javert," zei Jean Valjean, "sta mij één ding toe."

"Wat?" vroeg Javert ruw.

"Laat mij een oogenblik in mijn woning terugkeeren. Dan kunt ge verder
met mij doen wat ge wilt."

Javert bleef eenige oogenblikken zwijgend, de kin diep in den kraag
van zijn jas gedoken, toen liet hij het voorraampje neder, en riep:

"Koetsier, rue de l'Homme-Armé, nommer 7."







ELFDE HOOFDSTUK.

VERBAZING.


Onderweg spraken zij geen woord meer.

Wat wilde Jean Valjean? Voltooien wat hij begonnen had, Cosette
waarschuwen, haar zeggen waar Marius was, haar misschien een of andere
nuttige inlichting geven; zoo hij kon, zekere laatste beschikkingen
nemen. Wat hem betrof, wat hem persoonlijk aanging, dat alles was
hem onverschillig; hij was door Javert gegrepen en verzette er zich
niet tegen; een ander dan hij zou, in zulk een toestand, misschien
aan het touw, dat Thénardier hem gegeven had, gedacht hebben en aan
de spijlen van het eerste cachot waarin hij komen zou; maar sinds
den bisschop bestond bij Jean Valjean tegen elken aanslag, ware ze
ook tegen hem zelven, een diepe godsdienstige aarzeling.

De zelfmoord, dit geheimzinnige feit tegen het onbekende, die, in
zekere mate den dood der ziel kan bevatten, was voor Jean Valjean
onmogelijk.

Bij den ingang der straat de l'Homme-Armé hield het rijtuig stil,
wijl deze straat te nauw was voor het doorrijden van rijtuigen. Javert
en Jean Valjean stegen uit.

De koetsier deed "mijnheer den inspecteur" deemoedig opmerken, dat
het trijp van zijn rijtuig geheel met het bloed van den vermoorden
man en het slijk van den moordenaar bezoedeld was. Dit althans had hij
begrepen. Hij voegde er bij, dat hem een schadevergoeding toekwam. En
terzelfder tijd, zijn zakboekje te voorschijn halende, verzocht hij
mijnheer den inspecteur zoo goed te zijn een klein bewijs hiervan
te schrijven.

Javert stiet het zakboekje, dat de koetsier hem toehield, weg,
zeggende:

"Hoeveel moet ge hebben, uw wachten en rit er onder begrepen?"

"'t Is zeven en een kwart uur," antwoordde de koetsier, "en mijn
trijp was splinternieuw. Tachtig francs, mijnheer de inspecteur."

Javert nam vier napoleons uit zijn zak en liet den huurkoetsier gaan.

Jean Valjean meende, dat het Javerts bedoeling was hem te voet naar
den wachtpost des Blancs-Manteaux te voeren, of naar dien des Archives,
welke in de nabijheid zijn.

Zij gingen de straat in, die als gewoonlijk eenzaam was.

Javert volgde Jean Valjean. Zij kwamen aan het huis no. 7.

Jean Valjean klopte aan. De deur opende zich.

"Goed," zei Javert. "Ga binnen."

Met een zonderlinge uitdrukking, en alsof 't hem inspanning kostte,
voegde hij er bij:

"Ik wacht u hier."

Jean Valjean aanschouwde Javert. Deze wijze van handelen van Javert
was weinig volgens zijn gewoonte. 't Kon Jean Valjean evenwel niet zeer
verrassen, dat Javert nu een soort van trots vertrouwen in hem stelde,
het vertrouwen van de kat, die aan de muis een vrijheid zoo lang als
haar poot vergunt, te meer wijl Jean Valjean thans bereid was zich over
te geven en tot een einde te komen. Hij stiet de deur open, trad het
huis binnen, riep tot den portier, die te bed lag en van uit zijn bed
aan de deurkoord had getrokken: "Ik ben het," en hij ging de trap op.

Op de eerste verdieping bleef hij staan. Alle lijdenswegen hebben hun
statiën. Het venster van het portaal, een schuifraam, was open. Gelijk
in vele oude huizen ontving de trap het licht van de straat door een
venster, dat er op uitkwam. De straatlantaarn, daar juist tegenover,
wierp eenig licht op de treden, 't geen een opzettelijke verlichting
uitwon.

Jean Valjean, hetzij om lucht te scheppen, hetzij werktuiglijk, zag
uit het venster en boog zich over de straat, die kort was en van het
eene tot het andere einde door de lantaarn verlicht werd.

Jean Valjean duizelde van verbazing; er was niemand meer.

Javert was heengegaan.







TWAALFDE HOOFDSTUK.

DE GROOTVADER.


Basque en de portier hadden Marius, die steeds bewegingloos op de
canapé lag, waarop men hem terstond bij de aankomst gelegd had,
de kamer binnengedragen. De geneesheer, die men geroepen had was
gekomen. Tante Gillenormand was opgestaan.

Zij ging verschrikt heen en weder, de handen wringend en tot niets
in staat dan te zeggen: "Is het Gods mogelijk!" Zij voegde er nu
en dan bij: "Alles zal met bloed bemorst worden!" Toen de eerste
ontsteltenis voorbij was, en een soort van wijsgeerige helderheid
in haar gedachten ontstond, deed zij zulks blijken door den uitroep:
"Zoo moest het eindigen!" maar zij ging zooverre niet van te zeggen:
"Ik heb het wel gezegd!" zooals in dergelijke gevallen gebruikelijk is.

Op last van den geneesheer was een bed naast de canapé gelegd. De
geneesheer onderzocht Marius, en na zich overtuigd te hebben dat de
pols nog klopte, dat de wonden op de borst niet diep waren en het bloed
om de lippen uit den neus kwam, liet hij hem plat op het bed leggen,
zonder oorkussen, het hoofd zelfs nog iets lager dan het lichaam,
de borst bloot, ten einde de ademhaling gemakkelijker te maken. Toen
mejuffrouw Gillenormand zag, dat men Marius ontkleedde, verwijderde
zij zich. Zij ging in haar kamer haar rozenkrans bidden.

De borst was inwendig niet gedeerd; een geweerkogel, die op de
portefeuille was afgestuit, had langs de ribben een groote, maar
niet diepe wonde veroorzaakt, die dus niet gevaarlijk was. De lange
marsch in het onderaardsche gewelf had het gebroken sleutelbeen geheel
ontwricht, hetgeen een ernstige beleediging vormde. De armen waren
vol sabelhouwen. Geen enkele wonde misvormde het gelaat; het hoofd was
echter als gekerfd. Van welken aard waren deze hoofdwonden? bepaalden
zij zich enkel tot de huid? hadden zij zich ook aan den schedel
medegedeeld? Dit wist men nog niet te zeggen. 't Was een ernstig
verschijnsel, dat zij de bewusteloosheid hadden veroorzaakt; uit
dergelijke bewusteloosheid ontwaakt men niet altijd. Bovendien had het
bloedverlies den lijder uitgeput. Van het middel af was het onderlijf
door de barricade beschermd geworden.

Basque en Nicolette scheurden linnen en maakten windsels gereed;
Nicolette naaide ze samen, Basque rolde ze op. Er was geen pluksel,
de geneesheer had voorloopig het bloed met watten gestelpt. Naast
het bed brandden drie waskaarsen op een tafel, waarop de chirurgicale
instrumenten lagen uitgespreid. De geneesheer wiesch het gezicht en
het haar van Marius met koud water. In een oogenblik was een volle
emmer rood. De portier lichtte met een kaars in de hand.

De geneesheer scheen in treurige gedachten. Nu en dan schudde
hij het hoofd, alsof hij een vraag, die hij bij zich zelven deed,
beantwoordde. Zulke geheime samenspraken van den geneesheer met zich
zelven zijn een slecht teeken voor den lijder.

Juist toen de geneesheer het gezicht wiesch en zacht met den vinger
de steeds gesloten oogleden aanraakte, werd achter in de kamer een
deur geopend en een lange, bleeke gestalte verscheen.

't Was de grootvader.

De heer Gillenormand was gedurende twee dagen door den opstand zeer
ontrust, verontwaardigd en ingespannen. Hij had den vorigen nacht
niet kunnen slapen en den geheelen dag de koorts gehad. Des avonds
was hij zeer vroeg te bed gegaan, met bevel dat men alles in huis
zorgvuldig zou sluiten, en hij was van vermoeidheid ingesluimerd.

De slaap des grijsaards is licht; de slaapkamer van den heer
Gillenormand grensde aan het salon en, in weerwil der voorzorgen,
welke men had genomen, had het gerucht hem gewekt. Verwonderd over
het licht, dat hij door de reet der deur zag, was hij opgestaan en
tastend genaderd.

Hij stond op den drempel, met de hand aan de kruk der half geopende
deur, het hoofd waggelend voorover gebogen, het lichaam in een witten
slaaprok gehuld, die stijf en zonder plooien was als een lijkwade;
verwonderd en als een spook, dat in een graf schouwt.

Hij zag het bed, en op de matras dien bebloeden jongeling, zoo wit als
was, met gesloten oogen, open mond en bleeke lippen, tot aan het middel
bloot, overal met roode wonden gevlekt, bewegingloos, helder verlicht.

Den grootvader doorliep van het hoofd tot de voeten een rilling,
zoo erg als verstijfde leden die kunnen hebben; zijn oogen, wier
hoornvlies wegens den hoogen ouderdom geel was, werden door een
soort van glasachtige spiegeling verduisterd; zijn gezicht nam in een
oogenblik de stijve trekken van een doodshoofd aan; zijn armen vielen
neder, als ware een springveer er in gebroken, en zijn ontzetting
verried zich door de uitbreiding der vingers zijner oude bevende
handen, zijn knieën vormden een vooruitstekenden hoek en lieten door
de opening van zijn slaaprok zijn magere naakte beenen, met wit haar
bezet, zien. Hij stamelde:

"Marius!"

"Mijnheer," zei Basque, "men heeft den jongenheer zooeven hier
gebracht. Hij is naar de barricade gegaan en...."

"Hij is dood!" riep de grijsaard met vreeselijke stem. "O, de
booswicht!"

Toen richtte iets als eene herleving uit den doode dezen honderdjarige
zoo recht op als een jongeling.

"Mijnheer," zeide hij, "zijt gij de geneesheer? Zeg mij voor alles
één ding. Hij is dood, niet waar?"

De geneesheer, in de grootste verlegenheid, zweeg.

Gillenormand wrong de handen met een vreeselijken lach.

"Hij is dood! hij is dood! Hij heeft zich op de barricade laten dooden
uit haat tegen mij! 't Is tegen mij, dat hij dit gedaan heeft. O,
bloeddorstige! Zoo komt hij bij mij terug! O, ramp mijns levens,
hij is dood."

Hij naderde een venster, opende het wagenwijd, alsof hij vreesde te
stikken, en voor de duisternis staande, begon hij in de straat tot
den nacht te spreken.

"Doorboord, neergesabeld, vermoord, verdelgd, verscheurd, in stukken
gehouwen. Ziet ge 't nu, schavuit! Hij wist wel, dat ik hem wachtte
en zijn kamer in orde had doen brengen en zijn portret, uit den tijd
dat hij een kleine jongen was, aan het voeteneinde van mijn bed
geplaatst had. Hij wist, dat hij slechts behoefde weder te komen,
en ik hem sedert jaren terug riep en des avonds met de handen op de
knieën voor het vuur bleef zitten, niet wetende wat te doen, en dat ik
er kindsch van werd. Ge wist wel, dat ge slechts behoefdet terug te
keeren en te zeggen: ik ben het, en gij de meester des huizes zoudt
zijn; dat ik u zou gehoorzamen en gij alles van uw ouden grootvader
zoudt kunnen gedaan krijgen. Ge wist het, maar gij zeidet: neen,
hij is een koningsgezinde, ik ga niet. En ge zijt naar de barricaden
gegaan en uit kwaadheid tegen mij hebt ge u laten dooden, om u te
wreken over hetgeen ik wegens den hertog van Berry had gezegd! 't Is
schandelijk! Men gaat te bed en slaapt gerust! Hij is dood. Dat is
mijn ontwaking!"

De geneesheer, die van beide zijden ongerust begon te worden, verliet
Marius een oogenblik en ging naar den heer Gillenormand, dien hij
bij den arm nam. De grootvader keerde zich om, staarde hem aan, met
oogen die grooter en bloedig schenen te zijn geworden en zeide kalm:

"Ik dank u, mijnheer. Ik ben bedaard, ik ben een man en heb Lodewijk
XIV zien sterven; ik weet mij in de gebeurtenissen te schikken. Maar
één ding is verschrikkelijk, 't is de gedachte, dat uw dagbladen
al dat kwaad brouwen. Gij hebt schrijvers, sprekers, advocaten,
redenaars, tribunen, discussiën, vooruitgang, verlichting, rechten van
den mensch, vrijheid van drukpers, en zie hier hoe men uw kinderen
te huis brengt. Ach, Marius! 't is afschuwelijk! Gedood! vóór mij
dood! Een barricade! O! de booswicht! Ik geloof, dokter, dat ge
in de buurt woont. Ja, ik ken u. Ik zie uit mijn raam uw cabriolet
voorbijrijden. Ik zal u zeggen; ge zoudt u vergissen, zoo ge meent
dat ik kwaad ben. Men wordt niet kwaad op een doode. 't Zou dom
zijn. 't Is een kind, dat ik heb opgevoed. Ik was reeds oud toen
hij nog zeer klein was. Hij speelde in de Tuilerieën met zijn kleine
spade en wagentje, en opdat de opzichters niet zouden knorren, maakte
ik met mijn stok de gaten weder dicht, die hij met zijn spade in den
grond groef. Op zekeren dag riep hij: Weg met Lodewijk XVIII, en hij
ging heen. 't Was mijn schuld niet. Hij was blond en blozend. Zijn
moeder is dood. Hebt ge opgemerkt, dat alle kleine kinderen blond
zijn? Hoe komt dat? Hij is een zoon van een dier bandieten der Loire;
maar de kinderen zijn onschuldig aan de misdaden hunner ouders. Ik
herinner hem mij, toen hij niet grooter was dan zoo. Hij kon de d
niet uitspreken. Hij sprak zoo zacht en onduidelijk, dat men meende
een vogel te hooren. Ik herinner mij, dat men eens, bij het beeld van
Herkules Farnèse, om hem heen ging staan, om hem te bewonderen, zoo
schoon was het kind. Hij had een kopje, zooals men op de schilderijen
ziet. Ik bromde op hem en dreigde hem met mijn stok, maar hij wist
wel, dat het slechts scherts was. Des morgens, wanneer hij in mijn
kamer kwam, zag ik somber, maar hij was voor mij als de zon. Men is
weerloos tegenover zulke dreumesen. Zij vatten u, houden u vast, en
laten u niet meer los. 't Is waar, dat er geen liever kind was. Wat
zegt ge nu van uw Lafayette, uw Benjamin Constant, uw Tirecuir de
Corcelles, die hem doodden. Dat kan zoo niet gaan!"

Toen naderde hij Marius, die steeds lijkkleurig en bewegingloos was
en tot wien de geneesheer was teruggekeerd, en hij begon opnieuw
zijn handen te wringen. De bleeke lippen van den grijsaard bewogen
zich werktuiglijk en prevelden schier onverstaanbaar de woorden:
"O! wreedaard! O clubist! O booswicht! O septembriseur!"--Zachte
verwijten van een zieltogende tot een lijk.

Dewijl inwendige aandoeningen zich steeds lucht moeten maken, keerden
allengs geregelde woorden terug, maar de grootvader scheen de kracht
niet meer te hebben ze uit te spreken; zijn stem was zoo dof en
gesmoord, dat zij van de overzijde eens afgronds scheen te komen:

"'t Is mij onverschillig; ik zal ook sterven. Ik durf zeggen dat er
in Parijs geen meisje is, die zich niet gelukkig zou achten met dien
ellendeling vereenigd te zijn. Een deugniet, die in plaats van zich
te vermaken en het leven te genieten, is gaan vechten en zich als
een wild dier laat doodschieten. En, waarom? voor de republiek! In
plaats van naar de Chaumière te gaan dansen, zooals het jongen
lieden betaamt. 't Is wel der moeite waard, twintig jaar oud te
zijn. De republiek, een vervloekte gekheid! Arme moeders! hebt nu
nog mooie jongens! Nu, hij is dood! Er zullen nu twee begrafenissen
uit de koetspoort gaan. Ge hebt u dan ter liefde voor den generaal
Lamarque opgeofferd. Wat had generaal Lamarque u gedaan? Hij was
een vechter! een babbelaar! Zich voor een doode te laten dooden! Is
't niet om krankzinnig te worden! Begrijpt gij het! Twintig jaren
oud! En zonder om te zien of hij ook iets achterlaat! De arme oude
lieden zijn nu genoodzaakt, alleen te sterven. Sterf in uw hoek, oude
uil! Nu, des te beter, ik hoopte het, het zal mij in eens den dood
geven. Ik ben te oud, honderd jaar, duizend jaar oud; sinds lang heb
ik het recht om te sterven. Deze slag maakt er een einde aan. 't Is
uit! hoe gelukkig. Waartoe hem ammoniak te laten snuiven en al die
medicijnen. 't Is moeite vergeefsch, onnoozele dokter. Ga, hij is
dood, geheel dood. Ik heb er verstand van want ook ik ben dood. Hij
heeft de zaak niet ten halve gedaan. Ja, 't is een afschuwelijke,
schandelijke tijd, en hetzelfde denk ik van u, van uw denkbeelden,
van uw stelsels, van uw meesters, van wonderspreuken, van uw dokters,
van uw schelmen van schrijvers, van uw schoften van wijsgeeren, en van
al de revolutiën, welke sedert zestig jaren de raven der Tuilerieën
verschrikken! En wijl ge onmeedoogend zijt geweest door u te laten
dooden, zal ik over uw dood niet treuren, hoort ge, moordenaar!"

Op hetzelfde oogenblik opende Marius langzaam de oogen en zijn
blik, nog bewolkt door doffe verbazing, vestigde zich op den heer
Gillenormand.

"Marius!" riep de grijsaard. "Marius, mijn kleine Marius! mijn kind,
mijn geliefde zoon! Gij opent de oogen, gij aanschouwt mij, gij
leeft. Goddank!"

En hij zonk machteloos neder.







BOEK IV.

JAVERT UIT HET SPOOR.


EERSTE HOOFDSTUK.

JAVERT UIT HET SPOOR.


Javert had zich met langzame schreden uit de straat de l'Homme-Armé
verwijderd.

Hij ging voor het eerst van zijn leven met gebogen hoofd en ook voor
het eerst van zijn leven met de handen op den rug.

Tot hiertoe had Javert slechts die houding van Napoleon overgenomen,
welke Vastberadenheid kenmerkt, de armen op de borst gekruist;
die, welke besluiteloosheid aanduidt, de handen op den rug, was
hem onbekend. Nu was er verandering ontstaan; zijn geheele persoon,
in zijn somberheid en langzaamheid, droeg den stempel van angst.

Hij ging in de stille straten. Evenwel volgde hij een richting.

Langs den kortsten weg ging hij naar de Seine, bereikte de Olmenkade,
zette zijn weg voort over het Grèveplein, en hield stil op eenigen
afstand van den wachtpost van het Chateletplein, aan den hoek der
brug Nôtre-Dame. De Seine vormt dáár, tusschen die brug en de brug du
Change eenerzijds, en de kade Mégisserie en de Bloemkade anderzijds,
een soort van vierkant meer, door 't welk een snelle strooming gaat.

Dit punt der Seine wordt door schippers gevreesd. Niets is gevaarlijker
dan deze strooming, welke te dien tijde door een watermolen, die
thans is weggeruimd, nog meer vernauwd en gedrongen werd. De twee zoo
dicht bij elkander zijnde bruggen vermeerderen het gevaar; het water
ijlt driftig onder de bogen door. Het rolt met vreeselijke golven,
het bruist en schuimt er; de stroom schijnt met forsche vloeiende
kabels de pijlers der brug te willen omverrukken. De menschen, die
er hier invallen, komen niet weder te voorschijn; de beste zwemmers
verdrinken er.

Javert leunde met beide ellebogen op de borstwering, zijn kin op beide
handen, en terwijl zijn nagels werktuiglijk in zijn zwaren bakkebaard
woelden, peinsde hij.

Iets nieuws, een revolutie, een noodlottige uitkomst was in hem
ontstaan; en hij had reden zich zelven te onderzoeken.

Javert leed vreeselijk.

Sedert eenige uren had Javert opgehouden heldere gedachten te
hebben. Hij was verward; zijn geest had zijn doorschijnendheid
verloren, er was een nevel in dat kristal. Javert voelde in zijn
geweten den plicht zich verdubbelen, en hij kon zich dit niet
ontveinzen. Toen hij zoo onverwacht Jean Valjean aan den kant der
Seine had ontmoet, was er in hem iets geweest van den wolf, die zijn
prooi herneemt, en van den hond die zijn meester wedervindt.

Hij zag voor zich twee even rechte wegen; maar hij zag er twee; en
dat bracht hem in de war, daar hij in zijn leven niet anders dan één
rechte lijn gekend had. En, o kwellende angst, deze twee wegen waren
tegenstrijdig. De eene dezer rechte lijnen sloot de andere uit. Welke
van de twee was de ware?

Zijn toestand was onbeschrijfelijk.

Zijn leven aan een booswicht verschuldigd te zijn, deze schuld aan
te nemen en ze te voldoen: ten spijt van zich zelven, op gelijken
voet te zijn met een hervatten tuchteling, en hem een dienst met een
wederdienst te betalen, zich te laten zeggen: ga, en hem op zijn
beurt te zeggen: wees vrij; aan persoonlijke belangen den plicht,
den algemeenen plicht op te offeren, en in deze persoonlijke
belangen ook iets algemeens te zien, misschien iets hoogers; de
maatschappij te verraden om zijn geweten trouw te blijven; dat al
deze onbestaanbaarheden zich verwezenlijkten en zich op hem stapelden,
dat verplette hem.

Eén ding had hem verbaasd, namelijk dat Jean Valjean hem genade had
geschonken; en één ding had hem versteend, namelijk dat hij, Javert,
Jean Valjean genade had geschonken.

Waar was hij toe gekomen? Hij kon zich zelven niet meer terugvinden.

Wat nu te doen? Jean Valjean over te leveren, dat was slecht. Jan
Valjean vrij te laten, dit was ook slecht. In het eerste geval zonk
de man van het gezag lager dan de man van het bagno; in het tweede
steeg een tuchteling hooger dan de wet, en zette er den voet op. In
beide gevallen was oneer voor hem, Javert; in beide gevallen verloor
hij van zijn waarde. Het folterde hem, dat hij tot denken gedoemd
was. De macht van al deze tegenstrijdige aandoeningen dwong er hem
toe. Denken was voor hem iets ongewoons en bijzonder smartelijks.

In de gedachte is steeds een zekere mate inwendig oproer; en het
hinderde hem, iets dergelijks in zich te hebben.

Aan een onschuldig onderwerp te denken, dat buiten den engen kring
zijner beroepsbezigheden lag, zou voor hem reeds eene onvruchtbare en
vermoeiende zaak zijn geweest; maar de gedachte aan hetgeen dien dag
gebeurd was, was een foltering. Hij moest evenwel, na zulke schokken,
zijn geweten onderzoeken en aan zich zelven rekenschap van zich
zelven geven.

Wat hij gedaan had, deed hem huiveren. Hij, Javert, had zich
veroorloofd, tegen alle politiereglementen, tegen de maatschappelijke
en rechterlijke inrichting, tegen het geheele wetboek, iemand
de vrijheid te schenken; dit had hem behaagd; hij had zijn eigen
zaken in de plaats der openbare zaken gesteld; was dit niet beneden
alles? Telkens wanneer hij zich tegenover deze voorbeeldelooze,
door hem gepleegde daad plaatste, beefde hij van het hoofd tot de
voeten. Waartoe te besluiten? Er bleef hem slechts één middel over:
haastig naar de straat de l'Homme-Armé terug te keeren en Jean Valjean
in hechtenis te nemen.

't Was duidelijk, dat hij dit doen moest. Maar hij kon niet.

Iets belette hem den weg naar dien kant.

Iets? Wat? Is er dan ter wereld nog iets anders dan rechtbanken,
gerechtelijke vonnissen, politie en gezag? Javert was geheel in de war.

Een tuchteling te ontzien! een galeiboef, die niet door de justitie
zou gepakt worden! en dit door Javerts toedoen!

Was het niet verschrikkelijk, dat Javert en Valjean, de man om te
straffen en de man om te lijden, dat deze twee mannen, die zoowel de
een als de ander zaken der wet waren, zoover waren gekomen, dat zij
zich beiden boven de wet stelden?

Hoe! zulke ongerechtigheden zouden gebeuren, en niemand zou gestraft
worden! Jean Valjean, sterker dan de geheele maatschappelijke
orde, zou vrij zijn, en hij, Javert, zou verder het brood van het
gouvernement eten!

Zijn overpeinzing werd hoe langer hoe vreeselijker.

Hij had zich bij deze overwegingen nog verwijten kunnen doen ten
aanzien van den opstandeling, die naar de straat des Filles du Calvaire
was teruggebracht; maar hij dacht er niet aan. De kleinere misslag
ging in den grooteren verloren. Bovendien was deze opstandeling stellig
een dood man, en volgens de wet houdt de vervolging met den dood op.

Jean Valjean was de last, die op zijn ziel drukte.

Jean Valjean bracht hem in verwarring. Al de grondregels, die de
steun van geheel zijn leven waren geweest, stortten in tegenover
dien man. Jean Valjeans edelmoedigheid jegens hem, Javert, verplette
hem. Andere feiten, welke hij zich herinnerde en die hij vroeger
als logens en dwaasheden had beschouwd, verschenen hem nu als
werkelijkheden. De heer Madeleine kwam achter Jean Valjean weder
te voorschijn, en beide gestalten smolten zoodanig ineen, dat zij
er slechts ééne vormden, die eerbiedwaardig was. Javert gevoelde,
dat iets vreeselijks zijn ziel binnendrong, de bewondering voor een
galeiboef. Is eerbied voor een tuchteling mogelijk? Hij beefde ervan,
en kon er zich toch niet aan onttrekken. Vruchteloos worstelde hij
en was gedwongen in zijn gemoed de verhevenheid van dien ellendeling
te erkennen. 't Was verschrikkelijk!

Een weldadig booswicht, een medelijdend, zachtzinnig, weldadige
tuchteling, die het kwaad met goed beloonde, haat met vergiffenis
vergold, medelijden boven wraak stelde, die liever zich zelven dan
zijn vijand in het verderf stortte, hem redde die hem geslagen had,
die, op het toppunt der deugd geknield, dichter bij den engel dan
bij den mensch was; Javert was gedwongen bij zich zelven te erkennen,
dat zulk een monster bestond.

Dit kon niet langer duren.

Voorwaar, en wij drukken er op, hij had zich niet zonder tegenweer
aan dit monster overgegeven, aan dien eerloozen engel, aan dien
afschuwelijken held, over wien hij schier even vertoornd als verbaasd
was. Twintigmaal, toen hij in het rijtuig tegenover Jean Valjean zat,
had de tijger der wet in hem gebruld. Twintigmaal had hij zich geneigd
gevoeld, op Jean Valjean aan te vallen, hem te grijpen en hem in
hechtenis te nemen. Niets was inderdaad gemakkelijker geweest. Hij
behoefde slechts den eersten wachtpost, dien men voorbijreed, toe
te roepen: "Hier is een tuchteling, die zijn ban verbroken heeft;"
de gendarmen te roepen en tot hen te zeggen: "Deze man is voor u!" om
dan heen te gaan, den gedoemde achterlatende, niets meer te zeggen, en
zich met niets meer te bemoeien. Deze man is voor altijd de gevangene
der wet; de wet mag met hem doen wat zij wil. Wat was gerechter? Javert
had zich dit alles gezegd; hij had zonder verder nadenken zoo willen
doen, den man vatten, maar toen, evenals nu, vermocht hij het niet,
en telkenmale, wanneer hij zijn hand krampachtig naar den kraag
van Jean Valjean had uitgestoken, was die hand, als onder een zwaar
gewicht, nedergezonken, en in 't diepst zijner ziel had hij een stem,
een zonderlinge stem gehoord, die hem toeriep: "Goed zoo. Lever uw
redder over. Laat u vervolgens het waschbekken van Pontius Pilatus
brengen en wasch er uw klauwen in."

Dan sloeg hij den blik weder op zich zelven, en naast den verheven
Jean Valjean zag hij, Javert, zich zelven verlaagd.

Een galeiboef was zijn weldoener.

Maar waarom ook had hij dien man vergund hem in het leven te laten? In
de barricade had hij het recht, gedood te worden. Van dat recht had
hij gebruik moeten maken. 't Ware beter geweest, zoo hij de andere
opstandelingen tegen Jean Valjean te hulp geroepen, zich met geweld
had laten doodschieten.

Zijn grootste foltering was de verdwijning der zekerheid. Hij gevoelde
zich als ontworteld. Het wetboek was nog slechts een gebroken
stuk in zijn hand. Hij had met gewetensbezwaren van een onbekende
soort te doen. Er ontstond in hem een gevoelsopenbaring geheel
verschillend van de wettelijke verzekering, die tot hiertoe zijn
eenige leiddraad was. 't Was niet voldoende, bij de oude heerlijkheid
te blijven. Een geheele reeks onverwachte feiten verhief zich en
overweldigde hem. Een geheel nieuwe wereld verscheen voor zijn geest:
de aangenomen en beantwoorde weldaad, de opoffering, de barmhartigheid,
de toegevendheid, het geweld, door het medelijden op de strengheid
uitgeoefend, het aanzien van den persoon, geen bepaald vonnis, geen
veroordeeling, de mogelijkheid van een traan in het oog der wet, iets
als de gerechtigheid van God in tegenstelling met de menschelijke
gerechtigheid. Hij bespeurde in de duisternis den schrikbarenden
opgang eener onbekende zedelijke zon; hij schrikte er voor en zij
verblindde hem. De uil gedwongen tot den blik des adelaars!

Hij zeide tot zich zelven, dat er dus waarlijk uitzonderingen
bestonden, dat het gezag tot weifelen kon worden gebracht, dat de
regel te kort kon schieten tegenover een feit, dat alles niet met den
tekst van het wetboek uitkwam, dat het onvoorziene een onwederstaanbare
macht had, dat de deugd van een tuchteling de deugd van een ambtenaar
kon verstrikken, dat het gedrochtelijke hemelsch kon zijn, dat het
lot zulke hinderlagen had, en met wanhoop dacht hij er aan, dat hij
zelf voor zulk een verrassing bezweken was.

Hij was gedwongen te erkennen, dat er goedheid bestond. Deze tuchteling
was goed geweest. En hij zelf, 't was ongehoord, was goed geweest. Hij
was dus ontaard.

Hij vond zich laaghartig. Hij verachtte zich zelven.

Voor Javert was het ideaal niet--menschelijk, groot, verheven; maar
onberispelijk te zijn. En hij had gefaald.

Hoe was hij er toe gekomen? Hoe was dat alles gebeurd? Hij zou het
niet hebben kunnen zeggen. Hij nam zijn hoofd in beide handen, maar
wat hij poogde, hij kon het zich niet verklaren.

Hij was gewis steeds voornemens geweest Jean Valjean aan de wet over
te leveren, wier gevangene Jean Valjean en wier slaaf hij, Javert,
was. Hij moest bekennen, dat hij geen oogenblik gedacht had hem te
laten gaan, terwijl hij hem vasthield. 't Was, om zoo te zeggen,
buiten zijn wil, dat zijn hand zich geopend en hem losgelaten had.

Allerlei soort van raadselachtige nieuwigheden openden zich voor zijn
oogen. Hij deed zich vragen en gaf zich antwoorden, en zijn antwoorden
verschrikten hem. Hij vroeg zich: Wat heeft deze tuchteling, deze
wanhopige, dien ik zoo hardnekkig vervolgde, die mij onder zijn voet
had en zich kon wreken, die het doen moest, evenzeer uit haat als
voor zijn veiligheid--wat heeft hij gedaan door mij het leven, door
mij genade te geven? Zijn plicht. Neen. Iets meer. En wat heb ik op
mijn beurt gedaan door hem genade te geven? Mijn plicht. Neen. Iets
meer. Er is dus nog iets meer dan plicht? Hier geraakte hij in
verwarring; zijn balans brak; een der schalen viel in den afgrond,
de andere steeg naar den hemel, en Javert schrikte niet minder voor
die boven, als voor die beneden was. Zonder in 't minst Voltairiaan,
philosoof, of ongeloovige te zijn, integendeel uit instinct vol
eerbied voor de bestaande kerk, kende hij haar echter slechts als een
grootsch deel van het maatschappelijk geheel; de openbare orde was
zijn dogma en dit was voor hem voldoende. Sinds hij den mannelijken
ouderdom had en ambtenaar was, legde hij genoegzaam zijn geheelen
godsdienst in de politie, zijnde hij--wij zeggen dit zonder eenige
ironie en in den ernstigsten zin--spion gelijk men priester is. Hij
had een opperheer, den heer Gisquet; hij had tot dezen dag weinig
aan dien anderen opperheer, God, gedacht. Dezen nieuwen opperheer,
God, gevoelde hij onverwacht, en was er door gehinderd.

Deze onverwachte voorstelling bracht hem in de war; hij wist niet,
hoe hij 't met dien opperheer maken zou, bij zijn overtuiging dat de
ondergeschikte steeds verplicht is te buigen, dat hij noch ongehoorzaam
mag zijn, noch tegenstreven mag, en dat een ondergeschikte tegenover
een boven hem staande, met wien hij niet eenstemmig is, geen ander
middel overschiet dan zijn ontslag.

Maar hoe zou hij het aanvangen om God zijn ontslag aan te bieden?

Hoe het zij, hij kwam steeds tot die eene zaak terug, die alles bij
hem overheerschte, namelijk dat hij een ontzettende ambtszonde had
begaan. Hij had de oogen gesloten voor een bij herhaling veroordeelde,
die zijn ban had gebroken. Hij had een galeiboef vrijgelaten. Hij
had aan de wet een man ontstolen, die haar behoorde. Dat had hij
gedaan. Hij begreep zich zelven niet meer. Hij was van zijn eigen
bestaan niet meer zeker. Zelfs de beweegredenen zijner daad ontgingen
hem; hij had er slechts de verbijstering van. Tot hiertoe had hij
in dat blinde geloof geleefd, 't welk een onbepaalde eerlijkheid
voortbrengt. Dat geloof verliet hem, die eerlijkheid ontging
hem. Alles wat hij had geloofd verdween. Waarheden, welke hij niet
wilde, plaagden hem onverbiddelijk. Voortaan moest hij een ander
mensch zijn. Hij ondervond de zonderlinge foltering van een geweten,
dat eensklaps uit de duisternis in 't licht komt. Hij zag 't geen,
waarvan hij afkeerig was. Hij gevoelde zich ijdel, onnut, misvormd
uit zijn vorig leven, van zijn rang ontzet, tot niets gebracht. Het
gezag was in hem gestorven. Hij had geen reden meer om te leven.

't Is een vreeselijke toestand, aldus bewogen te zijn.

Graniet te zijn en te twijfelen! Het beeld der straf in den vorm der
wet te zijn, en eensklaps te ontdekken, dat men onder zijn bronzen
borst iets ongerijmds en ongehoorzaams heeft, dat schier een hart
gelijkt. Zoo ver te zijn gekomen van het goed met goed te vergelden,
hoezeer men tot zich zelven tot hiertoe gezegd heeft, dat dit goede
het kwade is! een wachthond te zijn en te liefkoozen! ijs te zijn en te
smelten! een nijptang te zijn en een hand worden! eensklaps te voelen
dat men vingers heeft, die zich openen! loslaten! Verschrikkelijk!

Een kogel, die zijn weg niet meer weet, en achteruitgaat!

Gedwongen zijn te bekennen: de onfeilbaarheid is niet onfeilbaar; er
kan in het dogma dwaling bestaan; alles is nog niet gezegd, wanneer
een wetboek gesproken heeft; de maatschappij is niet volmaakt; het
gezag is aan weifeling onderhevig; een breuk van het onverzettelijke
is mogelijk; de rechters zijn menschen; de wet kan zich bedriegen;
de rechtbanken kunnen zich vergissen! een scheur in het oneindig
blauw des hemels te zien!

Wat in Javert omging, was de kromming van een rechtlijnig geweten, het
uit den weg dringen eener ziel, de verplettering eener eerlijkheid,
die tegen God te bersten stoot. Voorwaar, het was zonderling, dat de
stoker der orde, dat de machinist van het gezag, het blinde ijzeren
paard op den rechten weg berijdende, door een lichtstraal uit den
zadel kon worden geworpen; dat het onveranderlijke, het directe, het
juiste, het wiskunstige, het lijdelijke, het volmaakte wankelen kon,
dat er voor de locomotief een weg van Damaskus is.

Tot hiertoe was alles, wat hij boven zich had, voor zijn blik een
effen vlak geweest; er was niets onbekends of duisters in; niets
of het was verklaard, geregeld, omschreven, gesloten; alles was er
voorzien. Het gezag was iets vlaks; geen val er in, geen verbijstering
er voor. Javert had nooit het onbekende dan in de laagte gezien. Het
onregelmatige, het onverwachte, de verwonderlijke opening van den
chaos, de mogelijke afglijding in een afgrond; dit behoorde tot de
lagere streken, der muiters, der misdadigers, der ellendigen. Nu
deinsde Javert terug en schrikte eensklaps voor deze ongehoorde
verschijning: een afgrond boven zich.

Hoe! men was van 't hoofd tot de voeten ontwapend; geheel en al van
zijn stuk gebracht! Waarop nu nog te vertrouwen? Zou, hetgeen dat
men zeker acht, instorten?

Hoe! kon het gebrek in de wapenrusting der maatschappij door een
grootmoedig ellendeling gevonden worden! Kon een eerlijk dienaar der
wet zich eensklaps tusschen twee misdaden geklemd zien, tusschen
de misdaad van een man te laten ontsnappen, en de misdaad hem in
hechtenis te nemen? Alles was dus niet stellig in het bevel door den
staat aan den beambte gegeven! Er konden dus zijwegen in den plicht
zijn! Hoe! was dat alles mogelijk! was het waar, dat een oud bandiet,
gebukt onder veroordeelingen, zich kon oprichten en ten laatste gelijk
hebben? Was het te gelooven? Waren er dan gevallen, dat de wet voor
de herschapen misdaad moest terugtreden en om verschooning bidden.

Ja, dat bestond! Javert zag het, raakte het aan, en hij kon het niet
alleen niet loochenen, maar hij was er zelf in betrokken. 't Waren
feiten. 't Was ontzettend, dat zulke feiten konden voorkomen.

Zoo de feiten hun plicht deden, moesten zij enkel de wet bevestigen;
't is God, die de feiten zendt. Zou dan nu de wetteloosheid van
boven komen?

Aldus--en in de overdrijving van den angst en de begoocheling
der verbazing verdween alles wat zijn gedachten kon verzachten en
verbeteren, en vertoonden het menschelijk geslacht en de wereld zich
in afschuwelijke gedaanten voor zijn oogen--aldus was het strafrecht,
een vonnis, het gezag der wetten, de arresten der hooge gerechtshoven,
de rechterlijke macht, de regeering, de voorkoming en bedwinging
der misdaad, de officiëele wijsheid, de wettige onfeilbaarheid,
het beginsel van het gezag, al de dogma's waarop de politieke en
burgerlijke veiligheid berust, de souvereiniteit, de justitie,
de logica, die uit het wetboek voortvloeit, het maatschappelijke
absolute, de openbare waarheid, dat alles was puin, bouwval, chaos;
hij zelf, Javert, de bewaker der orde, de onomkoopbaarheid in dienst
der politie, de voorzienigheidshond der maatschappij, verwonnen en
geveld, en op dien bouwval stond een man met de groene muts op het
hoofd en schitterend in een stralenkrans; tot zulk een instorting
was hij gekomen; zulk een schrikkelijk gezicht stond voor zijn geest.

Was dit te verduren? Neen.

Het was zulk een geweldige toestand, als er slechts een zijn
kon. Slechts op twee wijzen kon hij er uitkomen. De eene was,
onverschrokken naar Jean Valjean te gaan en den man van het bagno
aan den kerker terug te geven. De andere...

Javert verliet de borstwering en ging met opgeheven hoofd en vasten
tred naar den wachtpost, dien een lantaarn aan een der hoeken van
het Chateletplein aanwees.

Daar gekomen, zag hij door de vensterruit een stadssergeant en trad
binnen. Enkel aan 't openen der deur van een wachthuis kennen de
politiemannen elkander. Javert noemde zijn naam, toonde zijn kaart
aan den sergeant, en zette zich aan de tafel, waarop een kaars
brandde. Op de tafel was een pen, een looden inktkoker en papier,
voor het geval van mogelijke processenverbaal en de aanwijzingen voor
de nachtpatrouilles.

Deze tafel, waarbij steeds een matten stoel behoort, is een oude
instelling en bevindt zich op alle politieposten. Tevens zijn ze
noodwendig versierd met een zandbakje en een kartonnen doosje met
roode ouwels, welke den laagsten trap vormen van den officiëelen
stijl. Daarmee begint de staatsletterkunde.

Javert nam pen en papier, en schreef het volgende:


    "EENIGE OPMERKINGEN TEN NUTTE VAN DEN DIENST.


    Vooreerst: Ik verzoek mijnheer den prefect op het volgende een
    oog te slaan.

    Ten tweede: De gevangenen, die van de instructie komen, trekken
    hun schoenen uit en blijven met bloote voeten op de steenen
    staan, terwijl zij gevisiteerd worden. Verscheidenen hoesten,
    wanneer zij in de gevangenis terugkomen. Dit veroorzaakt kosten
    voor de ziekenzaal.

    Ten derde: De opsporing is goed met agenten op bepaalde afstanden
    geplaatst, maar in gewichtige omstandigheden moesten ten minste
    twee agenten elkander niet uit het oog verliezen, opdat, zoo in
    eenig geval een agent in den dienst verflauwde, de andere hem
    kunne bewaken en vervangen.

    Ten vierde: Men kan zich niet verklaren, waarom het bijzondere
    reglement der gevangenis der Madelonnettes den gevangene een
    stoel verbiedt, zelfs zoo hij dien wil betalen.

    Ten vijfde: In de Madelonnettes zijn slechts twee spijlen in de
    cantine, zoodat de cantinehoudster haar hand door de gevangenen
    kan doen vatten.

    Ten zesde: De gevangenen, blaffers genoemd, die de andere
    gevangenen in de spreekkamer roepen, laten zich voor het duidelijk
    roepen van den naam door den gevangene twee sous betalen. Dit
    is diefstal.

    Ten zevende: Voor een lossen draad houdt men in de weverswerkplaats
    den gevangene tien sous af; dit is een misbruik van den ondernemer,
    wijl het linnen niet minder goed is.

    Ten achtste: 't Is onaangenaam, dat de bezoekers van la Force de
    plaats der kinderen moeten overgaan om zich naar de spreekkamer
    van Sainte-Marie-l'Egyptienne te begeven.

    Ten negende: 't Is een feit, dat men dagelijks de gendarmen
    op de plaats van de prefectuur de rechterlijke verhooren der
    beschuldigden hoort verhalen. Een gendarm, die een geheiligd
    persoon moest zijn, te hooren herhalen, wat hij in de kamer
    van den rechter van instructie heeft gehoord, is een ernstige
    onordelijkheid.

    Ten tiende: Mme Henry is een brave vrouw; haar cantine is zeer
    zindelijk; maar het is niet goed, dat een vrouw de deur van het
    geheim bewaart. Dit is de Conciergerie eener groote beschaving
    onwaardig."


Javert schreef deze regels zeer bedaard en correct, vergat geen komma
of punt, terwijl het papier onder zijn pen kraste. Onder den laatsten
regel teekende hij:


    "Javert,

    "Inspecteur van de 1e klasse.

    "In den wachtpost van het Chateletplein.

    "7 Juni 1832, omstreeks één uur 's morgens."


Javert droogde de versche inkt op het papier, dat hij als een
brief dichtvouwde, verzegelde het en schreef op het adres: "Nota
voor de administratie," liet het op de tafel liggen en verliet den
wachtpost. De getraliede glazen deur viel achter hem dicht.

Hij ging toen weder dwars over het Chateletplein, naar de kade, en
kwam met automatische juistheid op hetzelfde punt terug, 't welk hij
een kwartieruurs vroeger verlaten had; hij stond er weder in dezelfde
houding, op denzelfden vloersteen der borstwering. Het scheen, alsof
hij dien niet verlaten had.

't Was nu volkomen donker. Het was dat zwarte oogenblik, 't welk op
middernacht volgt. Een zoldering van wolken verborg de starren. De
hemel was slechts een akelige dichte massa. In de huizen der oude
stad was geen licht te zien; niemand ging voorbij; al wat men van de
straten en kaden zien kon was eenzaam. Nôtre-Dame en de torens van het
Paleis van Justitie geleken nachtelijke gedaanten. Een straatlantaarn
wierp een rood schijnsel op den rand der kade. De schaduwbeelden der
bruggen hadden in de duisternis een wanstaltig voorkomen. De regen
had de rivier doen zwellen.

De plek, waar Javert op de borstwering leunde, was, zooals men
zich herinneren zal, juist boven de plaats, waar de Seine zulk een
geweldige strooming heeft, loodrecht boven die vreeselijke draaikolk,
welke als schroef zonder einde draait.

Javert boog het hoofd en zag naar beneden. Alles was zwart. Men
onderscheidde niets. Men hoorde het schuim bruisen, maar zag de
rivier niet. Nu en dan verscheen in deze duizelingwekkende diepte
een lichtschijnsel, dat zich onduidelijk kronkelde, want het water
heeft, zelfs in de diepste duisternis, het vermogen licht aan te nemen
en het in een slang te veranderen. Het schijnsel verdween en alles
werd weder onduidelijk. Daar scheen het oneindige geopend. Wat men
onder zich had, was geen water; 't was een kolk. De muur van de kade,
die ruw en onduidelijk een oogenblik in de duisternis te voorschijn
kwam, maar dadelijk weder onzichtbaar werd, had het voorkomen van
een steilte van het oneindige.

Men zag niets, maar voelde de vijandige kilheid des waters en den
flauwen wasem der vochtige steenen. Een onaangename wind steeg uit
dien afgrond op. De zwelling der rivier, welke men veeleer vermoedde
dan zag, het somber golfgeklots, de akelige wijdte der bogen van de
brug, de voorstelling van een val in de akelige diepte, geheel deze
duisternis was afgrijselijk.

Javert bleef eenige minuten onbewegelijk deze opening in de duisternis
aanstaren, hij aanschouwde het onzichtbare met een strakheid, die
oplettendheid geleek. Het water bruiste. Eensklaps nam hij zijn hoed
af en legde hem op den kant der kade. Een oogenblik later verscheen
een hooge, donkere gestalte, welke een voorbijganger in de verte
voor een geestverschijning had kunnen houden, op de borstwering,
boog zich over de Seine, richtte zich weder op en stortte recht
in de duisternis neer. Er ontstond een dof geklots, en slechts de
duisternis kende het geheim van den doodsstrijd dezer donkere, in
het water verdwenen gestalte.







BOEK V.

DE KLEINZOON EN DE GROOTVADER.


EERSTE HOOFDSTUK.

MEN ZIET DEN BOOM WEDER MET DEN ZINKPLEISTER.


Eenigen tijd na de gebeurtenissen, welke wij verhaald hebben, werd
Boulatruelle levendig getroffen.

Boulatruelle is die wegwerker van Montfermeil, welken men reeds in
de donkere gedeelten van dit boek even gezien heeft.

Boulatruelle was, men herinnert het zich misschien, een man, die
zich met allerlei verwarde en verschillende zaken bezighield. Hij
sloeg steenen tot puin, en benadeelde de reizigers op den grooten
weg. Hij was wegwerker en dief, en werd door een droom beheerscht;
hij geloofde zeker, dat er schatten in het bosch van Montfermeil waren
begraven. Hij hoopte eenmaal aan den voet van een boom geld in den
grond te zullen vinden; in afwachting hiervan vergenoegde hij zich,
het in de zakken der voorbijgangers te zoeken.

Voor het oogenblik was hij echter voorzichtig. Hij was ternauwernood
ontsnapt. Men weet, dat hij met de overige bandieten in de woning
van Jondrette gevat was. De ondeugd was hem nuttig geweest: zijn
dronkenschap had hem gered. Men had er niet kunnen achterkomen, of hij
daar als dief of als bestolene was geweest. Een bevel tot vrijlating,
gegrond op den wel bewezen toestand van dronkenschap, waarin hij op
den avond van den aanslag verkeerde, stelde hem op vrije voeten. Hij
was naar zijn weg tusschen Gagny en Lagny wedergekeerd, om er onder
bescherming der regeering en voor rekening van den staat steenen stuk
te slaan, terneergedrukt, in diepe gedachten, een weinig bekoeld voor
het stelen, dat hem bijna in 't verderf had gestort, maar zich met
meer teederheid dan ooit tot den wijn wendende, die hem gered had.

De levendige aandoening, welke hij ondervond, kort na zijn terugkomst
onder het zodendak zijner wegwerkershut, was van den volgenden aard:

Toen op zekeren ochtend, even vóór dat de zon opging, Boulatruelle
zich als gewoonlijk naar zijn arbeid en misschien naar zijn hinderlaag
begaf, bemerkte hij tusschen de takken een man, van wien hij slechts
den rug zag, doch wiens gestalte, in weerwil van den afstand en de
morgenschemering, hem niet onbekend scheen. Boulatruelle had, hoewel
hij een dronkaard was, een juist en scherp geheugen; een noodzakelijk
wapen van verdediging voor ieder, die met de wettige orde eenigszins
in strijd is.

"Waar heb ik, voor den duivel, iets als dezen kerel gezien?" vroeg
hij zich. Maar hij kon zich hierop geen ander antwoord geven, dan
dat dit iets geleek op iemand, van wien hem een onduidelijk beeld in
't geheugen lag. Overigens maakte Boulatruelle, afgescheiden van deze
gelijkenis, waarmede hij niet in 't reine kon komen, opmerkingen en
gissingen. Deze man behoorde niet in deze streek te huis. Hij was
er gekomen, stellig te voet, want op dit uur rijdt geen diligence
door Montfermeil. Hij had den ganschen nacht geloopen. Van waar kwam
hij? Van niet ver, want hij droeg noch reiszak noch pak. Waarschijnlijk
van Parijs. Waarom was hij in dit bosch? Waarom was hij er op dit
uur? Wat kwam hij er doen?

Boulatruelle dacht aan den schat. Eindelijk, na lang peinzen,
herinnerde hij zich flauw, eenige jaren geleden een dergelijke
opwekking te hebben gehad, ten aanzien van een man, die hem scheen
wel dezelfde als deze te kunnen zijn.

Terwijl hij dus nadacht, had hij onder het gewicht zijner
overpeinzingen het hoofd gebogen, iets dat zeer natuurlijk, maar
niet heel schrander was. Toen hij het weder oprichtte was er niemand
meer. De man was in het bosch en in de schemering verdwenen.

"Voor den duivel!" zei Boulatruelle, "ik zal hem wedervinden. Ik
zal de parochie van dezen parochiaan ontdekken. Deze wandelaar van
Patron-Minette heeft een reden, waarom hij hier is, en ik zal ze
vernemen. Men heeft in mijn bosch geen geheimen, zonder dat ik er
bij behoor."

Hij nam zijn spade, die zeer scherp was.

"Hiermede," mompelde hij, "kan ik den grond en een mensch kort
krijgen."

En evenals men een draad aan een anderen knoopt, den weg
samenstellende, dien de man had moeten nemen, ging hij door het
kreupelhout.

Toen hij een honderd schreden had afgelegd, kwam de aanbrekende dag hem
meer en meer te hulp. Hier en daar in het zand gedrukte voetstappen,
vertrapt gras, verplette struikjes, de jonge gebogen takjes der
struweelen, die met bevallige langzaamheid zich weder oprichtten,
als de armen eener schoone vrouw, die, ontwakende, zich uitrekt, dit
alles wees hem een spoor aan. Hij volgde het, maar verloor het. De
tijd verstreek. Hij ging dieper het bosch in en kwam aan een soort
van heuveltje. Een vroege jager, die in de verte op een voetpad
de aria van Guillery floot, bracht hem op de gedachte in een boom
te klimmen. Hoewel oud, was hij nog vlug. Er stond een hooge beuk,
en Boulatruelle klom, zoo hoog hij kon, in dien beuk.

't Was een goede inval. Toen Boulatruelle vorschend naar den kant zag,
waar het bosch dicht begroeid en woest is, ontdekte hij eensklaps
den man.

Maar nauwelijks had hij hem gezien, of hij verloor hem weder uit
het oog.

De man ging of liever sloop naar een zeer afgelegen, onbegroeide
plek, die achter hooge boomen verborgen, maar aan Boulatruelle zeer
goed bekend was, wijl hij er, dicht bij een grooten hoop steenen,
een gewonden kastanjeboom had opgemerkt, die, met een zinken plaat,
op de schors gespijkerd, verbonden was. Deze onbegroeide plek heette
vroeger de laagte Blaru. De hoop steenen, men weet niet waarvoor
bestemd, die men er vóór dertig jaren zag, is er waarschijnlijk
nog. Niets duurt zoo lang als een hoop steenen; tenzij misschien een
planken schutting. Dewijl die slechts tot een voorloopig einde dient,
is dit een reden voor haar langen duur.

Met de snelheid der vreugde liet Boulatruelle zich veeleer uit den
boom vallen, dan dat hij er uitklom. Het leger was gevonden, nu kwam
't er slechts op aan het wild te vatten. Daar was waarschijnlijk de
zoo lang gedroomde schat.

't Was geen kleinigheid om op die open plek te komen. Langs de
begane paden, die allerlei kronkelingen vormen, was er een groot
kwartieruurs voor noodig. Regelrecht door het kreupelhout, dat daar
buitengewoon dicht, doornig en moeielijk is, was er een groot half uur
toe noodig. Boulatruelle was dom genoeg, dit niet te begrijpen. Hij
geloofde aan de rechte lijn; een zeer vergeeflijk optisch bedrog,
maar dat vele menschen ten verderve leidt. Het kreupelhout, hoe dicht
het ook was, scheen hem de goede weg.

"Slaan wij de straat Rivoli der wolven in," zeide hij.

Boulatruelle, die gewoon was langs zijpaden te gaan, had dezen keer
den misslag, den rechten weg te volgen.

Hij begaf zich moedig in het kreupelhout.

Hij had nu met steekpalm, hagedoorn, netels, wilde rozelaars, distelen
en doornen te doen. Hij werd deerlijk gewond en gekrabd.

Eindelijk kwam hij na verloop van veertig minuten zweetend, doornat,
buiten adem, gescheurd en gehavend aan de onbegroeide plek Blaru.

Er was niemand.

Boulatruelle ijlde naar den hoop steenen. Deze was nog op zijn plaats,
men had hem niet weggevoerd.

Maar de man was in het woud verdwenen. Hij was ontkomen. Waarheen? In
welke richting? In welken schuilhoek? 't Was onmogelijk te gissen.

En het grievendste was, dat men achter den hoop steenen, voor den
boom met de zinken plaat, de aarde versch opgegraven, een kuil en
een vergeten of achtergelaten schop zag.

Die kuil was ledig.

"Dief!" riep Boulatruelle dreigend, de vuisten naar den horizont
uitstekende.







TWEEDE HOOFDSTUK.

MARIUS UIT DEN BURGEROORLOG GEKOMEN, BEREIDT ZICH TOT DEN HUISELIJKEN
OORLOG.


Marius was langen tijd noch dood noch levend. Hij lag verscheidene
weken in ijlende koorts, die met zeer ernstige hersenverschijnselen
gepaard gingen, welke meer nog door den schok der hoofdverwonding
veroorzaakt waren, dan door de wonden zelve.

Gansche nachten door herhaalde hij den naam Cosette, in de akelige
levendigheid van het koortsgekal en met de sombere hardnekkigheid van
den doodsstrijd. De grootte van sommige wonden was een ernstig gevaar,
wijl de ettering naar binnen kon trekken, en, in zekere gesteldheid
van den dampkring, den zieke dooden; bij elke verandering van weder
en bij den minsten storm was de geneesheer ongerust. "De lijder mag
vooral geen gemoedsaandoeningen hebben," herhaalde hij. De verbinding
was lastig en moeielijk, wijl de sparadrap ter bevestiging der windsels
destijds nog niet was uitgevonden. Nicolette gebruikte voor pluksel
een beddelaken, dat zoo groot als een wolk was, zooals zij zeide. Met
moeite werd het koudvuur door aanwending van chloor en helschen steen
tegengegaan. Zoo lang er gevaar bestond was Gillenormand, die niet van
het bed zijns kleinzoons week, evenals Marius, noch dood noch levend.

Dagelijks en soms tweemalen daags kwam een zeer goed gekleed heer met
wit haar--dit was het signalement dat de portier van hem gaf,--naar
den zieke vragen en liet een groot pak pluksel voor het verband achter.

Eindelijk, den 7den September, vier maanden, op den dag af, na
den smartelijken nacht toen men hem stervend bij zijn grootvader
had gebracht, verklaarde de geneesheer, dat hij behouden was. De
genezing begon. Evenwel moest Marius nog langer dan twee maanden op
een ziekenstoel liggen, ten gevolge van het gebroken sleutelbeen. Zoo
is er altijd een laatste wonde, die zich niet wil sluiten en het
volkomen herstel vertraagt, tot groot verdriet van den lijder!

Overigens bevrijdden deze lange ziekte en deze lange herstelling
hem voor vervolging. Er is in Frankrijk geen toorn, zelfs geen
openbare, die niet in zes maanden wordt verdoofd. In de oproeren
der tegenwoordige maatschappij, zijn zoo veel personen betrokken,
dat men ten laatste genoodzaakt is de oogen eenigszins te sluiten.

Voegen wij hierbij, dat de ongehoorde ordonnantie van Gisquet, welke
den geneesheeren gelastte de gewonden aan te geven, de algemeene
verontwaardiging had gewekt, niet alleen bij 't algemeen, maar bovenal
bij den koning, zoodat de gewonden door deze verontwaardiging werden
gedekt en beschermd; en dat, behalve degenen die op heeter daad in
het gevecht gevangen waren genomen, de krijgsraden niemand anders
durfden verontrusten. Men liet dus Marius met vrede.

De heer Gillenormand had eerst alle angsten en toen alle vreugd door
te staan. Met veel moeite belette men hem, alle nachten bij den lijder
door te brengen; hij liet zijn grooten armstoel bij het bed van Marius
brengen; hij wilde dat zijn dochter het fraaiste linnen zou nemen
om er compressen en windsels van te maken. Juffrouw Gillenormand,
als een verstandige en overleggende persoon, vond middel het fraaie
linnen te sparen, terwijl zij den grootvader in den waan liet, dat
hij gehoorzaamd werd. De heer Gillenormand nam geen genoegen met de
verklaring, dat grof linnen evengoed als fijn, en oud evengoed als
nieuw voor pluksel was. Hij was bij al de verbanden tegenwoordig,
terwijl mejuffrouw Gillenormand zich bedeesd verwijderde. Wanneer men
het wildvleesch met de schaar wegsneed, riep hij: "Ai! ai!" Niets
was treffender, dan hem den gewonde een drankje te zien toereiken,
met het zachte beven des grijsaards. Hij overstelpte den geneesheer
met vragen. Hij merkte niet, dat het steeds dezelfde waren.

Den dag toen de geneesheer hem aankondigde, dat Marius buiten gevaar
was, geraakte de goede man buiten zich zelven. Hij gaf zijn portier
drie louisd'ors tot fooi. Des avonds in zijn kamer teruggekeerd
danste hij een gavotte, en knipte met den duim en wijsvinger als met
castagnetten, daarbij het liedje zingende:


        Jeanne est née à Fougère,
        Vrai nid d'une bergère;
        J'adore son jupon
                Fripon.

        Amour, tu viens en elle,
        Car c'est dans sa prunelle
        Que tu mets ton carquois,
                Narquois!

        Moi, je la chante, et j'aime
        Plus que Diane même
        Jeanne et ses durs tétons
                Bretons. [8]


Toen knielde hij op een stoel, en Basque, die hem door de reet der
deur gadesloeg, geloofde stellig, dat hij bad.

Tot hiertoe had hij weinig aan God geloofd.

Bij ieder nieuw verschijnsel van beterschap, dat zich meer en meer
opdeed, ging de grootvader tot allerlei buitensporigheden over. Hij
gaf zijn blijdschap door een menigte werktuiglijke handelingen te
kennen; hij ging de trap op en af, zonder te weten waarom. Een,
overigens knappe, buurvrouw was geheel verbaasd, op een morgen een
grooten bloemruiker te ontvangen; mijnheer Gillenormand had haar
dien gezonden. Haar man maakte haar een standje uit jaloezie. De heer
Gillenormand beproefde Nicolette op zijn schoot te nemen. Hij noemde
Marius mijnheer den baron. Hij riep: Leve de republiek!

Telkens vroeg hij aan den geneesheer: "Er is immers geen gevaar
meer?" Hij aanschouwde Marius met de oogen eener grootmoeder. Hij
trok zijn oogen niet van hem af, als hij at. Hij kende, hij telde
zich zelven niet meer. Marius was de meester des huizes; in zijn
blijdschap had hij van zijn gezag afstand gedaan, hij was de kleinzoon
van zijn kleinzoon.

In deze verheuging was hij kinderlijk eerbiedwaardig. Uit vrees van
den herstellende te vermoeien of hem lastig te zijn, ging hij achter
hem staan om hem toe te lachen. Hij was tevreden, verblijd, verrukt,
bekoorlijk, jong. Zijn wit haar paarde een zachte majesteit aan den
vroolijken glans op zijn gelaat. Wanneer bevalligheid zich onder
rimpels voegt, is zij aanbiddelijk. In den ondergaanden ouderdom ligt
een hemelsch morgenrood.

Intusschen had Marius onder al het verbinden en verplegen slechts
een enkele gedachte: Cosette.

Sinds de koorts en het ijlen hem verlaten hadden, noemde hij dien
naam niet meer, en men zou gemeend hebben, dat hij er niet meer aan
dacht. Hij zweeg, en wel omdat zijn geheele ziel ervan vervuld was.

Hij wist niet wat van Cosette was geworden; al het gebeurde in de
Chanvreriestraat was als een nevel in zijn geheugen; onduidelijke
schimmen zweefden voor zijn geest; Eponine, Gavroche, Mabeuf, het gezin
Thénardier, al zijne akelig in den kruitdamp der barricade gehulde
vrienden; de zonderlinge verschijning van den heer Fauchelevent in
dat bloedig avontuur, kwam hem voor als een raadsel in een storm;
hij begreep niets van zijn eigen leven; hij wist niet hoe en door
wien hij gered was; niemand dergenen die hem omgaven wist het;
al wat men hem had kunnen zeggen, was, dat hij des nachts in een
huurrijtuig in de straat des Filles du Calvaire was teruggevoerd;
het verledene, het tegenwoordige, alles was voor hem slechts nevel
van een onduidelijk denkbeeld; maar in dien nevel was één vast punt,
één juiste, duidelijke lijn, als in graniet, het besluit, den wil:
Cosette weder te vinden. Voor hem was de gedachte aan 't leven
niet van de gedachte aan Cosette gescheiden; hij had in zijn hart
bepaald, dat hij het een niet zonder de andere zou aannemen, en had
onwrikbaar besloten, van wie hem tot het leven zou willen dwingen,
van zijn grootvader, van het lot, van de hel, de teruggave van zijn
verdwenen paradijs te eischen.

Hij verheelde zich de moeielijkheden hiervan niet.

Wijzen wij hier op een bijzonderheid: hij was niet gewonnen en
weinig vermurwd door al de blijken van liefde en teederheid van zijn
grootvader. Vooreerst was hij met die alle niet bekend; vervolgens
wantrouwde hij, in zijn ziekelijke, misschien nog koortsige droomen,
die teederheid als iets vreemds en nieuws, dat ten doel had om
hem te onderwerpen. Hij bleef er koel voor. De grootvader verspilde
vruchteloos zijn armen, ouden glimlach. Marius zeide bij zich zelven,
dat dit alles mooi was, zoolang hij, Marius, niet sprak; en hij liet
zich alles welgevallen; maar dat, zoodra Cosette in 't spel kwam, hij
een ander gezicht zou vinden en de ware houding van den grootvader
zich zou ontmaskeren. Dan zou het hard en ruw zijn; hervatting der
familiequaestiën, vergelijking der toestanden, allerlei schimpredenen
en tegenwerpingen tegelijkertijd, Fauchelevent, Coupelevent, de
fortuin, de armoede, de steen om den hals, de toekomst. Geweldig
verzet; en tot besluit: weigering. Marius verhardde zich vooraf.

En naar gelang hij tot het leven wederkeerde, kwamen zijn oude grieven
terug, de oude wonden van zijn geheugen heropenden zich; hij dacht
weder aan het verledene; de kolonel Pontmercy plaatste zich opnieuw
tusschen Gillenormand en hem, Marius; hij zeide bij zich zelven,
dat van dengeen, die zoo onrechtvaardig en hard jegens zijn vader was
geweest, geen ware goedheid te verwachten was. En met de gezondheid
herkreeg hij een soort van bitterheid tegen zijn grootvader. De
grijsaard leed hierdoor met zachtmoedigheid.

Zonder er iets van te doen blijken, merkte de heer Gillenormand
buitendien op, dat Marius, sedert hij te zijnent was teruggebracht en
zijn bewustheid had herkregen, hem niet eens vader had genoemd. 't
Is waar, hij noemde hem niet mijnheer; maar hij vond het middel,
noch het een noch het ander te zeggen, door op zekere manier zijn
woorden te verdraaien.

Blijkbaar moest eene crisis komen.

Zooals schier altijd in dergelijke gevallen gebeurt, schermutselde
Marius, om zich te oefenen, vóór hij slag leverde. Dit heet: het
terrein onderzoeken. Op zekeren ochtend gebeurde het, dat de heer
Gillenormand bij gelegenheid dat een dagblad in zijn handen was
gevallen, luchtig over de conventie sprak en zich een royalistischen
scheldnaam op Danton, Saint-Just en Robespierre liet ontglippen. "De
mannen van 93 waren reuzen," zei Marius streng. De grijsaard zweeg
en sprak den ganschen dag geen woord meer.

Marius, die nog altijd den onbuigzamen grootvader zijner kinderjaren
voor den geest had, zag in die stilte een diepen, verkropten toorn,
voorspelde daaruit een hardnekkigen strijd, en versterkte in de
diepste hoeken van zijn hart de toebereidselen voor den strijd.

Hij besloot, dat hij, ingeval van weigering, zijn verbanden zou
afrukken, zijn been ontwrichten, zijn overgeblevene wonden naakt en
bloot zou leggen, en alle voedsel weigeren. Zijn wonden waren zijn
ammunitie. Hij wilde Cosette bezitten of sterven.

Hij wachtte een gunstig oogenblik, met het zwijgend geduld der zieken.

Dat oogenblik kwam.







DERDE HOOFDSTUK.

MARIUS' AANVAL.


Op zekeren dag, terwijl zijn dochter de fleschjes en kopjes op het
marmer der commode terecht zette, zeide de heer Gillenormand, over
Marius gebogen, en op den teedersten toon: "Hoor, Mariusje, in uw
plaats zou ik nu meer vleesch dan visch eten. Een gestoofde tong is
uitmuntend als men begint te herstellen, maar om den zieke op de been
te brengen, is een kotelet beter."

Marius, wiens krachten bijna geheel waren teruggekeerd, spande ze
in, richtte zich ten halve lijve op, steunde met de vuisten op de
beddelakens, zag zijn grootvader strak in de oogen, nam een vreeselijke
houding aan, en zeide:

"Dit geeft mij aanleiding u iets te zeggen.

"Wat?"

"Ik wil trouwen."

"Ik had het voorzien," zei de grootvader, terwijl hij luid begon
te lachen.

"Hoe, voorzien?"

"Ja, voorzien. Ge zult uw meisje hebben."

Marius, verstomd en verbijsterd, beefde aan al zijn leden.

De heer Gillenormand hernam:

"Ja, ge zult haar hebben, uw schoon, lief, klein meisje. Zij komt
alle dagen in de gedaante van een oud heer naar uw gezondheid
vernemen. Sinds gij gewond zijt, brengt zij haar tijd door met
weenen en pluksel te maken. Ik heb er naar onderzocht. Zij woont in
de rue de l'Homme-Armé No. 7. Ha! nu zijn wij er! Ge wilt haar. Nu,
ge zult haar hebben. Dat verrast u. Gij hadt bij u zelven een complot
gemaakt en gezegd: Ik zal het dien grootvader, die mummie van het
regentschap en het Directoire, dien voormaligen pronker, ronduit
zeggen; hij heeft ook zijn dagen van lichtzinnigheid en verliefdheid,
hij heeft ook zijn grisetten en Cosettes gehad; hij is jong geweest,
hij heeft vleugels gehad, het brood der lente gegeten; dit moet
hij zich herinneren. Wij zullen zien! Wij zullen vechten! Ha! ge
grijpt de koe bij de hoornen. Goed, ik bied u een kotelet aan en gij
antwoordt mij: Ik wil trouwen. Dat is een overgang. Ha! ge hadt op
verzet gerekend! Ge wist niet, dat ik een oude lafaard was. Wat zegt
ge ervan? Gij mokt, ge verwachtet niet, uw grootvader nog dommer dan u
zelven te zien! de redevoering, welke ge tot mij houden wildet, is nu
verloren, mijnheer de advocaat; dat is jammer. Nu, des te erger; wreek
u. Ik doe wat ge wilt; dat verbluft u. Hoor, ik heb onderzoek gedaan,
ik ben ook een gluiperd; zij is bekoorlijk, deugdzaam, de lansier
heeft gelogen; zij heeft hoopen pluksel gemaakt; zij is een juweel;
zij aanbidt u; zoo gij gestorven waart, zouden er drie gestorven
zijn; haar doodkist zou de mijne vergezeld hebben. Ik had gedacht,
haar, zoodra ge hersteld waart, eenvoudig voor uw bed te plaatsen;
maar alleen in romans brengt men de meisjes zoo onverhoeds aan het
bed der schoone gewonden, in wie zij belang stellen. Dat gebeurt
niet. Wat zou uw tante gezegd hebben? Ge laagt drie-vierde van den
tijd geheel naakt, mijn jongen. Vraag Nicolette, die u geen minuut
verlaten heeft, of er een vrouw tegenwoordig kon zijn. En wat zou de
dokter gezegd hebben? Een jong meisje geneest de koorts niet. Kortom,
't is goed, spreken wij er niet meer van; 't is gezegd, 't is gedaan,
't is vastgesteld, neem haar. Zoo wreed ben ik nu. Hoor, ik zag,
dat ge niet van mij hieldt, en zeide: Wat moet ik toch doen, opdat
die snaak van mij houde? Ik zeide: Wacht, ik heb de kleine Cosette
bij de hand, ik zal ze hem geven; dan zal hij mij wel een weinig
moeten liefhebben of de reden zeggen. Ha, gij meendet, dat de oude
zou gaan vloeken en razen, neen zeggen, en den stok tegen al dat
teedere opheffen. Volstrekt niet. Cosette, goed; beminnen, goed; ik
wil niets liever. Mijnheer, wees zoo goed te trouwen. Wees gelukkig,
mijn geliefd kind." Toen hij dit gezegd had, begon de grijsaard te
snikken. Hij nam het hoofd van Marius en drukte het in zijn armen,
tegen zijn oude borst, en beiden weenden. Dit is een der vormen van
het hoogste geluk.

"Mijn vader!" riep Marius.

"Ha, gij bemint mij dus!" zei de grijsaard.

Er ontstond een onbeschrijfelijk oogenblik. Zij konden van aandoening
niet spreken.

Eindelijk stamelde de grijsaard:

"Nu, eindelijk is het er uit: hij heeft "mijn vader" gezegd."

Marius wond zijn hoofd uit de armen van den grootvader, en zeide zacht:

"Maar, vader, thans, nu ik mij wel bevind, dunkt mij, dat ik haar
zou kunnen zien."

"Ook voorzien; morgen zult ge haar zien."

"Vader!"

"Wat?"

"Waarom niet heden?"

"Nu, het zij zoo, heden. Ge hebt mij driemaal "vader" genoemd; dit is
het wel waard. Ik zal er voor zorgen. Men zal haar bij u brengen. Ik
heb het voorzien, zeg ik u. 't Is reeds in rijm gebracht. 't Is de
ontknooping van de elegie "de jonge zieke" van André Chénier, van André
Chénier, die door de schur... door de reuzen van 93 vermoord werd."

Mijnheer Gillenormand meende een licht fronsen der wenkbrauwen van
Marius te merken, die in waarheid, wij moeten 't zeggen, niet meer
naar hem luisterde, maar in verrukking baadde en meer aan Cosette dan
aan 1793 dacht. De grootvader, bekommerd, zoo ontijdig André Chénier
aangevoerd te hebben, hernam haastig:

"Vermoorden is het eigenlijke woord niet. De zaak is, dat de groote
revolutionnaire genieën, die niet slecht waren, dat is zeker, die
voor den drommel, helden waren, vonden, dat André Chénier hen een
weinig hinderde en zij lieten hem guillot... Dat wil zeggen, dat deze
groote mannen, den 7 Thermidor, in het algemeen belang André Chénier
verzochten, wel te willen gaan..."

De heer Gillenormand, wiens eigen woorden hem verstikten, kon niet
voortgaan; de grijsaard, zijn zinsnede noch kunnende voleinden noch
herroepen, verliet, terwijl zijn dochter het hoofdkussen achter
Marius opschudde, zoo haastig als zijn hooge jaren hem vergunden,
de slaapkamer, stiet de deur achter zich dicht, en rood, stikkend,
verwoed, met uitpuilende oogen, stond hij eensklaps voor den eerlijken
Basque, die in de voorkamer de laarzen poetste. Hij greep Basque bij
den kraag en schreeuwde hem woedend in het gezicht: "Bij de honderd
duizend duivels, die schelmen hebben hem vermoord!"

"Wien, mijnheer?"

"André Chénier!"

"Ja, mijnheer," zei Basque verschrikt.







VIERDE HOOFDSTUK.

MEJUFFROUW GILLENORMAND VINDT HET EINDELIJK NIET KWAAD MEER, DAT
MIJNHEER FAUCHELEVENT IETS ONDER DEN ARM MEDEBRACHT.


Cosette en Marius zagen elkander weder.

Wij ondernemen het niet, deze ontmoeting te beschrijven. Er zijn
dingen, die men niet moet trachten te schilderen, daaronder behoort
de zon.

Het geheele gezin, Basque en Nicolette er onder gerekend, was, op
het oogenblik dat Cosette binnentrad, in de kamer van Marius te zamen.

Zij verscheen op den drempel, en 't was alsof zij in een stralenkrans
stond.

Juist op hetzelfde oogenblik, wilde de grootvader den neus snuiten,
maar bleef er in steken, hield den neus in zijn zakdoek en aanschouwde
Cosette er overheen.

"Aanbiddelijk!" riep hij uit.

Toen snoot hij heel luidruchtig.

Cosette was verbijsterd, verrukt, verschrikt, in den hemel. Zij was
door het geluk zoozeer in verwarring gebracht, als men slechts zijn
kan. Zij stamelde, werd nu bleek, dan rood, zij wilde zich in de
armen van Marius werpen, maar durfde niet. Zij schaamde zich, voor al
deze lieden haar liefde te doen blijken. Men is onmeedoogend jegens
gelukkige gelieven, men blijft, wanneer zij vurig zouden verlangen
alleen te zijn. Zij hebben volstrekt geen getuigen noodig.

Tegelijk met Cosette en achter haar, was een man met wit haar, ernstig,
maar toch flauw en smartelijk glimlachend, binnengekomen. 't Was
"Mijnheer Fauchelevent;" 't was Jean Valjean.

Hij was "zeer goed gekleed", zooals de portier had gezegd, geheel in
het zwart en nieuw, en met witte das.

De portier dacht er in de verte niet aan, in dezen netten heer, in
dezen schijnbaren notaris, den vreeselijken doodenbrenger te herkennen,
die in den nacht van den 7den Juni, met gehavende kleederen, vuil,
afschuwelijk, verwilderd, het gezicht met bloed en slijk bedekt, aan
zijn deur was verschenen, den bewusteloozen Marius in de armen houdend;
evenwel was zijn portiersneus opgewekt. Toen de heer Fauchelevent
met Cosette was gekomen, had de portier in vertrouwen tot zijn vrouw
gezegd: "Ik weet niet, waarom ik mij altijd verbeeld dit gezicht meer
gezien te hebben."

Toen de heer Fauchelevent in de kamer van Marius was, bleef hij
als afgezonderd bij de deur staan. Hij had een pakje onder den arm,
dat op een octavo boek geleek, in papier gewikkeld. Dat papier was
groenachtig en scheen van het vocht te hebben geleden.

"Heeft deze heer altijd zulke boeken onder den arm?" vroeg mejuffrouw
Gillenormand, die van geen boeken hield, zacht tot Nicolette.

"O," antwoordde op denzelfden toon de heer Gillenormand, die het
gehoord had, "'t is een geleerde: kan hij 't helpen? De heer Boulard,
dien ik gekend heb, ging nooit uit zonder boek en had altijd zulk
een oud boekje aan zijn hart."

En luide zeide hij groetend:

"Mijnheer Tranchelevent..."

Vader Gillenormand deed het niet met opzet, maar de achteloosheid
voor eigennamen was bij hem een aristocratische manier.

"Mijnheer Tranchelevent, ik heb de eer u voor mijn kleinzoon, mijnheer
den baron Marius Pontmercy, de hand van mejuffrouw te vragen."

"Mijnheer Tranchelevent" boog.

"Dit is in orde," zei de grootvader.

Daarop zich tot Marius en Cosette wendende en de armen zegenend
uitbreidende, riep hij:

"'t Is u thans vergund elkander te beminnen!"

Zij lieten het zich geen tweemaal zeggen. Zooveel te erger! het
gefluister begon. Zij spraken samen zacht, Marius overeind op zijn
rustbed zittende en Cosette naast hem staande. "O mijn God!" lispte
Cosette, "ik zie u weder, gij zijt het! Zoo te gaan vechten. Waarom
toch? 't Is afschuwelijk! Gedurende vier maanden ben ik dood
geweest. O, 't was ondeugend van u, naar dat gevecht te gaan! Wat
had ik u toch gedaan? Ik vergeef het u, maar ge moogt het niet weer
doen. Toen men ons aanstonds kwam zeggen, dat wij hier moesten komen,
meende ik wederom te sterven, maar het was van vreugd. Ik was zoo
treurig! Ik heb mij den tijd niet gegund mij te kleeden; ik moet er
afzichtelijk uitzien. Wat zullen uw verwanten wel zeggen, mij met
zulk een verkreukt kraagje te zien! Spreek toch! Ge laat mij alleen
spreken. Wij wonen nog altijd in de rue de l'Homme-Armé. 't Schijnt,
dat uw schouder vreeselijk gekwetst is! Men heeft mij gezegd, dat men
er de hand in kon leggen. En men heeft het vleesch uitgesneden. 't
Is ijselijk! Ik heb mij de oogen schier uitgeweend. 't Is wonder,
dat men zooveel kan lijden. Uw grootvader heeft een goedhartig
voorkomen. Maar vermoei u niet, steun niet op uw elleboog, ge zult u
pijn doen. O, hoe gelukkig ben ik! 't Ongeluk is dan voorbij. Ik ben
heel en al dwaas. Ik wilde u een en ander zeggen, maar ik ben 't geheel
vergeten. Bemint ge mij altijd? Wij wonen in de rue l'Homme-Armé. Er
is geen tuin. Al dien tijd heb ik pluksel gemaakt, zie mijnheer,
't is uw schuld, ik heb eelt aan den vinger."--"Engel!" zei Marius.

Engel is het eenige woord der taal, dat niet verslijt. Geen ander woord
zou het onmeedoogend gebruik kunnen wederstaan, dat de verliefden er
van maken.

Toen, wijl er getuigen waren, zwegen zij en zeiden geen woord meer;
zij bepaalden er zich toe, elkander zacht de hand te drukken.

De heer de Gillenormand wendde zich tot allen, die in de kamer waren
en riep:

"Spreekt toch luid, gij allen! maakt gedruisch, kom aan, een weinig
leven, opdat de kinderen op hun gemak met elkander kunnen spreken."

En Marius en Cosette naderende, fluisterde hij hen toe:

"Praat maar, stoort u aan niets."

Tante Gillenormand was verbaasd over de inbreking van licht in haar
oude hart. Deze verbazing had niets vijandigs; 't was in 't minst
niet die afgunstige blik van een uil met twee hoornen: 't was het
domme oog eener arme onnoozele van zeven en vijftig jaar; 't was het
mislukte leven, dat deze overwinning, de liefde, aanschouwde.

"Mejuffrouw Gillenormand, mijn dochter," zij haar vader; "ik heb u
immers wel gezegd, dat ge dit zoudt beleven."

Hij zweeg een oogenblik en hernam:

"Aanschouw het geluk van anderen."

Toen wendde hij zich tot Cosette:

"Hoe mooi is zij! hoe mooi is zij! Als een portret van Greuze. Ge
zult dit dus alleen bezitten, deugniet. O, schelm, ge zijt gelukkig,
dat ik u geen afbreuk kan doen; zoo ik twintig jaren jonger ware,
zouden wij met den degen om haar vechten. Hoor, ik ben op u verliefd,
jongejuffer. 't Is zeer eenvoudig en natuurlijk. Ha, 't zal een
kleine, lieve bruiloft geven! Saint-Denis is onze parochie, maar ik
zal dispensatie vragen om u in Saint-Paul te doen trouwen. Die kerk
is beter. De Jezuïeten hebben haar gebouwd. Zij is fraaier. Zij staat
tegenover de fontein van den kardinaal de Birague. Het meesterstuk
der jezuïetische bouworde is te Namen. 't Heet Saint-Loup. Ge moet
daarheen gaan, zoodra ge getrouwd zijt. 't Is een reis waard. Ik
ben volkomen van uw meening, mejuffer; de meisjes moeten trouwen;
zij zijn er voor geschapen. Er is een zekere heilige Katharina,
welke ik altijd ongekapt zou willen zien. Ongehuwd te blijven is
schoon, maar koud. De Bijbel zegt: Vermenigvuldigt. Om het volk te
redden moet er een Jeanne d'Arc zijn, maar om volk te hebben, is
moeder Gigogne noodig. Trouwt dus, schoone dames. Ik weet waarlijk
niet, waarom men ongehuwd zou blijven? Ik weet wel, dat men een
afzonderlijke kapel in de kerk heeft, en men in de broederschap der
H. Maagd wordt opgenomen, maar, voor den drommel, een mooien, goeden
jongen tot man en na verloop van een jaar een dikken, blonden knaap,
met mollige billen, aan de borst, dit is toch beter dan in de vesper
een waskaars in de hand te houden en te zingen Turris Eburnea!"

De grootvader draaide op zijn negentigjarige hielen om, en rammelde
voort, als een losgebroken springveer:


        Ainsi, bornant le cours de tes rêvasseries,
        Alcippe, il est donc vrai, dans peu tu te maries [9].


"Apropos!"

"Wat blieft, vader?"

"Hadt ge niet een boezemvriend?"

"Ja, Courfeyrac."

"Wat is er van hem geworden?"

"Hij is dood."

"Dat is goed."

Hij zette zich bij hen, deed Cosette plaats nemen, en nam hun vier
handen in zijn gerimpelde handen.

"Zij is allerliefst, een meesterstuk, deze Cosette. Zij is een klein
meisje en een zeer groote dame. Zij zal slechts barones zijn, dit
is te weinig; zij is tot markiezin geboren. Welke fraaie wimpers
heeft zij. Kinderen, drukt u goed op het hart, dat ge het ware
hebt gekozen. Bemint elkander; verdwaast er u door. De liefde is de
dwaasheid der menschen en de wijsheid van God. Aanbidt elkander. Maar,"
voegde hij er eensklaps treurig bij, "welk een ongeluk! Nu denk ik er
aan. Meer dan de helft van 't geen ik bezit is lijfrente; zoolang ik
leef, zal het wel gaan, maar, na mijn dood, na een twintigtal jaren,
mijn arme kinderen, zult gij, helaas, niets hebben? Uw witte handjes,
mevrouw de barones, zullen moeten werken."

Thans hoorde men een ernstige kalme stem, die zeide:

"Mejuffrouw Euphrasie Fauchelevent bezit zesmaal honderd duizend
francs."

't Was de stem van Jean Valjean.

Hij had nog geen woord gezegd, niemand scheen er zelfs op te letten,
dat hij er nog was; hij stond bewegingloos achter al deze gelukkige
menschen.

"Wie is die bedoelde mejuffrouw Euphrasie?" vroeg de grootvader
ontsteld.

"Dat ben ik," antwoordde Cosette.

"Zesmaal honderd duizend francs!" hernam de heer Gillenormand.

"Misschien veertien of vijftien duizend francs minder," zei Jean
Valjean.

En hij legde op de tafel het pakje, dat tante Gillenormand voor een
boek had aangezien.

Jean Valjean opende zelf het pakje. 't Waren bankbiljetten. Men zag en
telde ze. Er waren vijfhonderd briefjes van duizend en honderd acht
en zestig van vijfhonderd francs. Te zamen vijfmaal honderd vier en
tachtig duizend francs.

"Dit is een kostelijk boek," zei de heer Gillenormand.

"Vijfmaal honderd vier en tachtig duizend francs!" prevelde de tante.

"Dit brengt veel bezwaren in orde, niet waar mejuffrouw Gillenormand,
mijn dochter?" hernam de grootvader. "Die drommelsche Marius, hij heeft
uit den boom der droomen een schatrijk nestje gehaald. Vertrouw nu nog
de minnarijen der jongelieden. De studenten vinden meisjes met zesmaal
honderd duizend francs. Cherubin is nog handiger dan Rothschild."

"Vijfmaal honderd vier en tachtig duizend franken," herhaalde halfluid
mejuffrouw Gillenormand. "Vijfmaal honderd vier en tachtig! Men kan
even goed zeggen: zesmaal honderd duizend francs!"

Marius en Cosette zagen elkander intusschen aan. Zij letten nauwelijks
op deze omstandigheid.







VIJFDE HOOFDSTUK.

MEN BELEGGE ZIJN GELD LIEVER IN EEN BOSCH DAN BIJ EEN NOTARIS.


Men heeft waarschijnlijk begrepen, zonder dat het noodig is het
uitvoerig te verklaren, dat Jean Valjean, na de zaak Champmathieu,
ten gevolge van zijne vlucht van eenige dagen, naar Parijs had kunnen
gaan, en bijtijds de door hem, onder den naam van den heer Madeleine
van M-sur-M., gewonnen som terug vorderen; en dat hij, vreezende
weder gevat te worden, 't geen werkelijk korten tijd later gebeurde,
deze som in het bosch van Montfermeil, ter plaatse genaamd de laagte
Blaru in den grond begraven had. Deze som van zesmaal honderd duizend
francs, geheel in bankbriefjes, was klein van omvang en een doosje
kon ze bevatten; maar ten einde de doos voor vochtigheid te behoeden,
had hij ze in een eikenhouten kistje vol kastanjekrullen gedaan. In
hetzelfde kistje had hij zijn anderen schat, de kandelaars van den
bisschop, gelegd. Men herinnert zich, dat hij deze kandelaars bij
zijn vlucht uit M-sur-M. had medegenomen. De man, dien Boulatruelle op
dien zekeren avond zag, was Jean Valjean. Later, telkens wanneer Jean
Valjean geld noodig had, ging hij het op de onbegroeide plek Blaru
in het bosch halen. Vandaar de afwezigheid, waarvan wij gesproken
hebben. Op een veilige plek in de struweelen, die hem alleen bekend
was, had hij een spade verborgen. Toen hij zag, dat Marius herstelde
en het oogenblik voelde naderen, dat dit geld van dienst kon zijn,
was hij het gaan halen, en wederom werd hij door Boulatruelle in het
bosch gezien, maar thans des ochtends en niet des avonds. Boulatruelle
erfde de spade.

De wezenlijke som was vijfmaal honderd vier-en-tachtig duizend
vijf honderd francs. Jean Valjean behield vijfhonderd francs voor
zich.--"Later zullen wij zien," dacht hij.

Het verschil tusschen deze som en de zesmaal honderd dertigduizend
francs, van Laffitte teruggenomen, vertegenwoordigde de uitgave van
tien jaren, van 1823 tot 1833. Zijn vijfjarig verblijf in het klooster
had slechts vijf duizend francs gekost.

Jean Valjean plaatste de twee zilveren kandelaars op den schoorsteen,
waar zij tot groote bewondering van vrouw Toussaint schitterden.

Overigens wist Jean Valjean, dat hij van Javert verlost was. Men had in
zijn tegenwoordigheid verhaald, en hij had de zaak in den Moniteur,
die het berichtte, bevestigd gezien, dat een politie inspecteur,
Javert genaamd, onder een waschschuit tusschen de Pont-au-Change en
de Pont-Neuf verdronken was gevonden, en dat een geschrift, 't welk
deze overigens onberispelijke en door zijn superieuren zeer geachte
man had nagelaten, aan een vlaag van zinsverbijstering en zelfmoord
deed denken. Inderdaad, dacht Jean Valjean, hij moest reeds van zinnen
verbijsterd zijn, toen hij mij in zijn macht had en mij vrijliet.







ZESDE HOOFDSTUK.

DE BEIDE OUDE LIEDEN DOEN, ELK OP ZIJN WIJZE, ALLES OM COSETTE GELUKKIG
TE MAKEN.


Men maakte alle toebereidselen voor het huwelijk. De geneesheer,
die hieromtrent geraadpleegd werd, verklaarde dat het in Februari kon
plaats hebben. Men was in December. Eenige heerlijke weken verliepen
in volkomen geluk.

De grootvader was niet de minst gelukkige. Kwartieruren lang stond
hij in de aanschouwing van Cosette.

"Een verwonderlijk schoon meisje!" riep hij. "En zij ziet er zoo zacht
en zoo goed uit. Zonder tegenspraak is zij het bekoorlijkste meisje,
dat ik van mijn leven gezien heb. Later zal zij deugden hebben, die
de geuren van een violet verspreiden. Zij is een gratie. Met zulk een
wezen kan men slechts edel leven. Marius, mijn jongen, gij zijt baron,
rijk, leg het advocaatschap neder, ik bid u."

Cosette en Marius waren eensklaps van het graf in den hemel
overgegaan. De overgang was niet voorbereid, en zij zouden er door
verbijsterd zijn geworden, waren zij er niet verrukt door geweest.

"Begrijpt ge er iets van?" vroeg Marius aan Cosette.

"Neen," antwoordde Cosette, "maar mij dunkt, dat de goede God ons
aanschouwt."

Jean Valjean deed alles, maakte alles in orde, bevredigde alles,
ruimde alle bezwaren uit den weg. Hij bespoedigde met zooveel ijver
en, schijnbaar, met zooveel vreugde Cosettes geluk, als Cosette zelve.

Dewijl hij maire was geweest, wist hij een kiesch probleem op te
lossen, van 't welk hij alleen het geheim kende: den burgerlijken
stand van Cosette. Had hij onbewimpeld haar afkomst gezegd, wie
weet of dit mogelijk geen beletsel voor het huwelijk zou geweest
zijn. Hij redde Cosette uit alle moeielijkheden. Hij bezorgde haar
een familie van overledenen, het zekerste middel om alle tegenspraak
te ontgaan. Cosette was de eenige overgeblevene van een uitgestorven
familie, Cosette was niet zijn dochter, maar de dochter van een
anderen Fauchelevent. Twee gebroeders Fauchelevent waren tuiniers
in het klooster van klein Picpus geweest. Men begaf zich naar dat
klooster; de beste inlichtingen en de vereerendste getuigenissen werden
er verkregen; de goede nonnen, weinig in staat en weinig genegen de
quaestiën van vaderschap te onderzoeken, en zonder eenigen argwaan,
hadden nooit juist geweten, wie der beide Fauchelevents de vader van
Cosette was. Zij zeiden wat men begeerde, en zeiden het met groote
belangstelling. Er werd een acte van bekendheid opgemaakt. Cosette
werd door de wet mejuffrouw Euphrasie Fauchelevent, en ouderlooze
weeze verklaard. Jean Valjean richtte het zoo in, dat hij onder den
naam van Fauchelevent tot voogd van Cosette en de heer Gillenormand
tot toezienden voogd werd benoemd.

De vijfmaal honderd vier-en-tachtig duizend francs waren een legaat
door iemand, die onbekend wilde blijven, aan Cosette vermaakt. Dat
legaat was aanvankelijk vijfmaal honderd vier-en-negentig duizend
francs geweest, maar tienduizend francs waren aan de opvoeding
van mejuffrouw Euphrasie besteed, waarvan vijf duizend francs aan
het klooster zelf waren betaald. Dit legaat, in de handen van een
derde gesteld, moest aan Cosette bij haar meerderjarigheid of op het
tijdstip van haar huwelijk gegeven worden. Zooals men ziet, was dit
alles zeer aannemelijk, te meer, wijl er meer dan een half millioen
bij behoorde. Er was in sommige punten wel iets vreemds, maar men zag
dit niet; de oogen van een der belanghebbenden waren door de liefde
geblinddoekt, die der anderen door de zesmaal honderd duizend francs.

Cosette vernam, dat zij niet de dochter was van den ouden man, dien
zij zoo lang vader had genoemd. Hij was slechts een bloedverwant;
een andere Fauchelevent was haar ware vader geweest. Op ieder ander
oogenblik zou haar dit gegriefd hebben. Maar in het wonderbare
tegenwoordige uur, was het slechts een weinig schaduw, een kleine
verdonkering, en zij was zoo vol vreugd, dat deze wolk kort van duur
was. Zij had Marius. De jongeling kwam, de oude man verdween; zóó is
het leven.

Bovendien was Cosette sedert vele jaren gewoon, zich door raadsels
omgeven te zien; ieder kind, dat een geheimzinnige jeugd heeft gehad,
is steeds tot ontberingen gereed.

Zij bleef echter Jean Valjean "vader" noemen.

Cosette, die als in den hemel was, was met vader Gillenormand hoogelijk
ingenomen. 't Is waar, dat hij haar met puntdichten en geschenken
overlaadde. Terwijl Jean Valjean Cosette een behoorlijken stand in de
maatschappij en het bezit van een wettelijken staat bereidde, zorgde
de heer Gillenormand voor het uitzet. Hij wenschte alles prachtig te
doen. Hij had Cosette een kostbaar kanten kleed geschonken, dat van
zijn eigen grootmoeder afkomstig was. Deze mode herleeft, zeide hij,
het ouderwetsche is weder gezocht, en in mijn ouderdom kleeden zich
de jonge vrouwen als in mijn jeugd de oude vrouwen.

Hij plunderde zijn ruim voorziene kasten van Coromandel- en lakwerk,
die sedert jaren niet geopend waren. "Laat ons deze dames eens
onderzoeken," zeide hij, "en zien wat zij bevatten." Hij opende met
geweld de ronde laden vol kleedingstukken van al zijn vrouwen, van al
zijn minnaressen en van al zijn grootmoeders. Nanking, damast, lampas,
gekleurd moiré, rokken van gevlamd gros de Tours, Indische doeken
met goud geborduurd, die gewasschen konden worden, stukken dauphiné
zonder weerzijde, kanten van Genua en Alençon, gouden sieraden,
ivoren bonbonnières met microscopisch schilderwerk, snuisterijen,
linten, dat alles schonk hij aan Cosette. Cosette, verwonderd,
geheel vervuld van liefde voor Marius en verlegen van dankbaarheid
voor den heer Gillenormand, droomde van een grenzenloos geluk in
satijn en fluweel. Haar bruidskorf scheen haar door engelen gebracht
te zijn. Haar ziel vloog ten hemel op vleugels van Mechelsche kant.

De dronkenschap der gelieven werd, zooals wij gezegd hebben,
slechts geëvenaard door de verrukking van den grootvader. Er was als
trompetgeschal in de straat des Filles du Calvaire.

Iederen ochtend bracht de grootvader een nieuw offer van antiquiteiten
aan Cosette. Alle mogelijke falbalás golfden prachtig om haar heen.

Op zekeren dag zeide Marius, die te midden van zijn geluk gaarne eens
ernstig sprak, bij een of andere gelegenheid:

"De mannen der revolutie zijn zoo groot, dat zij reeds den stralenkrans
der eeuwen bezitten, evenals Caton en Phocion, en ieder hunner schijnt
een herinnering uit de oudheid" [10].

"Moire antique!" riep de grijsaard. "Ik dank u Marius. 't Is juist
het denkbeeld dat ik zocht."

En den volgenden dag werd bij de bruidskorf een prachtig kleed van
theekleurig moire antique gevoegd.

De grootvader trok uit deze snuisterijen wijze lessen.

"De liefde is goed, maar dit behoort er bij. In het geluk moet iets
overtolligs zijn. Het geluk is slechts het noodzakelijke. Kruid het
met ontzaggelijk veel overbodigs. Een paleis en haar hart. Haar hart
en het Louvre. Haar hart en de fonteinen van Versailles. Geef mij
mijn herderin, maar zorg dat zij hertogin zij. Breng mij Philis
met korenbloempjes bekranst, maar voeg er honderdduizend francs
rente bij. Bereid mij een eindeloos landelijk leven onder een
marmeren zuilengang. Ik neem genoegen met het landelijk leven, met
het marmeren en gouden tooverpaleis. Het droge geluk gelijkt droog
brood. Men eet, maar men houdt geen maaltijd. Ik wil overdaad, het
nuttelooze, noodelooze, het buitensporige, overvloed. Ik herinner
mij in de kathedraal van Straatsburg een uurwerk te hebben gezien,
zoo hoog als een huis van drie verdiepingen, dat het uur aanwees, dat
zoo vriendelijk was het uur aan te wijzen, maar er niet voor gemaakt
scheen, en dat, als het middag of middernacht, of ieder ander uur,
geslagen had, de maan en de starren, de aarde en de zee, de vogels,
en de visschen, Phoebus en Phebé, en een menigte dingen, die uit
een nis kwamen, de twaalf apostelen en keizer Karel V, en Eponine en
Sabinus, en verscheiden vergulde mannetjes, die op den koop toe op de
trompet bliezen, vertoonde. Reken daarbij het verrukkend klokkenspel,
dat telkens in de lucht golfde, zonder dat men wist waarom. Is
hierbij een eenvoudige wijzerplaat, die niets dan de uren aanwijst,
te vergelijken? Ik ben voor het groote uurwerk van Straatsburg en
geef er de voorkeur aan boven de koekoekklok van het Zwarte woud."

De heer Gillenormand rammelde inzonderheid over de bruiloft, en al
de heerlijkheden der achttiende eeuw waren in zijn uitstortingen
doorééngemengd.

"Ge verstaat niets van de kunst der feesten. Ge weet in dezen tijd
geen vreugdedag in te richten. Uw negentiende eeuw is flauw. Zij
heeft geen weelde. Zij verstaat het rijke, het edele niet. In alles
is zij kaal geschoren. Uw derde stand is flauw, kleur- en geurloos
en houterig. De droom uwer burgermeisjes, die gaan trouwen, is een
net gemeubeld vertrek, en katoen. Ruimte! ruimte! mijnheer Grigou
trouwt met mejuffrouw Grippesou. Pracht en heerlijkheid. Men heeft een
louisd'or aan een waskaars geplakt. Ziedaar de eeuw. Ik zou naar de
Sarmaten willen vluchten. O! reeds in 1787 voorspelde ik, dat alles
verloren was, den dag toen ik den hertog van Rohan, den prins van
Leon, den hertog van Chabot, den hertog van Monbazon, den markies van
Soubise, den vicomte van Thouars, pair van Frankrijk, in Longchamps
in een chais zag rijden. Dit heeft zijn vruchten voortgebracht. In
deze eeuw doet men zaken, men speelt op de Beurs, men wint geld
en is gierig. Men zorgt voor zijn uiterlijk en vernist het; men
is net gekleed, gewasschen, gezeept, gestreken, geschoren, gekamd,
gewast, gewreven, geschuierd, uitwendig schoongemaakt, onberispelijk
glad als een keisteen, ingetogen, zindelijk en terzelfdertijd, o
mijn liefde! heeft men in het geweten mesthoopen en modderpoelen,
waarvoor een koewachtster, die haar neus met de vingers snuit, zou
schrikken. Ik geef aan dezen tijd dit devies: Vuile zindelijkheid. Word
niet boos, Marius, vergun mij te spreken: ik zeg van het volk geen
kwaad, ge ziet dat ik den mond vol van uw volk heb, maar neem niet
kwalijk, dat ik den burgerstand een weinig hekele. Ik behoor er
toe. Die liefheeft kastijdt. En, ik zeg het onbewimpeld, men trouwt
tegenwoordig, maar men weet niet hoe men moet trouwen. Ach, ja, ik
betreur de bekoorlijkheid der oude zeden; alles betreur ik ervan:
die sierlijkheid, die ridderlijkheid, die innemende, hoffelijke
manieren, die vroolijke weelde, welke iedereen had, de muziek die
tot de bruiloft behoort, symphonie boven, tambourins beneden, dans,
vroolijke gezichten aan tafel, geestige puntdichten, gezang, vuurwerk,
hartelijk gelach, al den drommel, groote linten en strikken. Ik
betreur den kouseband der bruid. De kouseband der bruid is aan den
gordel van Venus verwant. Waarop draait de Trojaansche oorlog? Op
den kouseband van Helena. Waarom strijdt men, waarom verbrijzelt de
goddelijke Diomedus op het hoofd van Merionus den grooten stalen
helm met tien punten; waarom brengen Achilles en Hector elkander
geweldige lansstooten toe? Wijl Helena door Paris haar kouseband heeft
laten ontnemen. Van den kouseband van Cosette zou Homerus de Illiade
maken. In zijn heldendicht zou hij een ouden babbelaar als mij brengen,
en hem Nestor noemen. Mijn vrienden, eertijds, in het liefelijke
eertijds, trouwde men met verstand; men maakte een goed contract,
vervolgens was er een vroolijk feest. Zoodra Cujas vertrokken was,
kwam Gamacho. Te drommel! 't is, wijl de maag een prettig dier is, dat
vraagt wat het toekomt, en ook bruiloft wil houden. Men at heerlijk,
en zat naast een schoone buurvrouw, die niet al te preutsch was! O,
hoe wijd openden zich de lachende monden en hoe vroolijk was men in
dien tijd. De jeugd was een bloementuil; ieder jongeling gaf zijn
leven voor een sering of roos; ieder krijgsman was herder; en zoo men
toevallig ritmeester der dragonders was, vond men middel Florian te
heeten. Men wilde fraai zijn. Men tooide zich met kant en purper. Een
burger geleek een bloem, een markies een edelgesteente. Men droeg
geen souspieds noch laarzen. Men was keurig, glinsterend, verguld,
zwevend, lief, coquet, 't geen niet belette den degen op zijde te
hebben. De kolibri heeft een snavel en klauwen. Een van de zijden der
eeuw was kieschheid, de andere heerlijkheid, en, bij den hemel! men
vermaakte zich. Tegenwoordig is men ernstig. De burgerman is gierig,
de burgervrouw is preutsch; uw eeuw is ongelukkig. Men zou de gratiën
willen wegjagen, wijl zij te naakt zijn. Helaas! men verbergt de
schoonheid als iets leelijks. Sedert de revolutiën draagt alles
pantalons, zelfs de danseressen; zij moeten ernstig en doctrinair
zijn. Men moet majestueus wezen. Men zou zeer ontstemd zijn, zoo de
kin niet in de das stak. Het ideaal van een twintigjarigen knaap,
die trouwt, is, op mijnheer Royer-Collard te gelijken. En weet ge,
waartoe men komt met deze majesteit? Men wordt klein. Laat mij dit
zeggen: de vroolijkheid is niet alleen vroolijk, zij is grootsch. Weest
toch, voor den drommel, vroolijk verliefd. Trouwt toch, wanneer ge
trouwt, in de koorts der bedwelming en in het gewoel en gewemel van
het geluk. 't Is goed, dat men in de kerk ernstig zij. Maar na de mis
moet men de bruid als in een droom laten ronddraaien. Een huwelijk moet
koninklijk en tooverachtig zijn. Ik haat een boersche bruiloft. Men
moet ten minste dien dag op den Olympus zijn! Weest goden. Ach! men
zou sylphiden, gratiën, liefdegoodjes kunnen zijn, en men is een
kinkel! ieder pas getrouwde moet een prins Aldobrandini zijn. Maakt
gebruik van deze eenige minuut des levens om met de zwanen en adelaars
naar den hemel te vliegen, men moge dan den anderen dag weder tot het
burgerlijke der kikvorschen terugzinken. Spaart niets aan de bruiloft,
beknibbel haar glans niet; laat den dag van uw grootsten luister niets
deren. De bruiloft is de huishouding niet. O! zoo ik mijn zin had zou
't allerliefst zijn en in alle boomen zou men muziek hooren. Dit is
mijn programma: hemelsblauw en geld! Ik zou op het feest de veldgoden,
de bosch- en zeenimfen noodigen. 't Zou de bruiloft van Amphitrite
zijn, rozige wolken, sierlijk gekapte nimfen, een lid der academie
die de godin vierregelige verzen aanbiedt, een wagen door zeemonsters
getrokken:


        Triton trottait devant, et tirait de sa conque
        Des sons si ravissants, qu'il ravissait quiconque! [11]


Dit is een echt feestprogramma, of ik heb er geen verstand van."

Terwijl de grootvader in zijn lyrische vervoering naar zich zelven
luisterde, bedwelmden Cosette en Marius zich in hun wederzijdsche
aanschouwing.

Tante Gillenormand zag alles aan, met haar onveranderlijke
bedaardheid. Sedert vijf of zes maanden had zij een zekere hoeveelheid
aandoeningen opgedaan: Marius teruggekomen, Marius bloedend
teruggebracht, van een barricade teruggebracht, Marius dood, toen
levend, Marius verzoend, Marius verloofd, Marius met een arme deern
trouwende, Marius met een schatrijke jonge dame trouwende. De zesmaal
honderd duizend francs waren haar laatste verrassing geweest. Daarop
was haar onverschilligheid teruggekeerd. Zij ging geregeld naar de
kerk, liet de koralen van haar rozenkrans door haar vingers glijden,
las haar gebeden, prevelde in een hoek van het huis haar Ave, terwijl
men in een anderen hoek I love you lispte, en zag onduidelijk Marius
en Cosette als twee schaduwen, terwijl zij zelve een schaduw was.

Er bestaat een soort van werkelooze vroomheid, waarin de ziel, als
verdoofd, vreemd blijft aan 't geen men wereldsche zaken zou kunnen
noemen, en geen gevoel heeft van menschelijke gewaarwordingen, noch
van aangename noch van smartelijke, alleen aardbevingen en zondvloeden
misschien uitgezonderd. Deze vroomheid, zei vader Gillenormand tot
zijn dochter, staat gelijk met een verkoudheid in 't hoofd. Gij zijt
dof en ongevoelig; gij hebt geen slechten, maar ook geen goeden reuk.

De zesmaal honderd duizend francs hadden overigens aan de
besluiteloosheid der oude vrijster een einde gemaakt. Haar vader
was gewoon geworden haar zoo weinig te tellen, dat hij haar over
de toestemming voor het huwelijk van Marius niet geraadpleegd
had. Hij had met drift gehandeld, volgens zijn manier, en, als een
slaaf geworden despoot, geen andere gedachte dan Marius genoegen
te doen. Hij had er zelfs niet aan gedacht, dat er een tante was en
deze een meening kon hebben, en hoe schaapachtig zij ook was, had dit
haar gekrenkt. Inwendig eenigszins oproerig, doch uitwendig volkomen
kalm, had zij bij zich zelve gezegd: Mijn vader heeft buiten mij de
quaestie van het huwelijk opgelost, ik zal buiten hem de quaestie
der erfenis oplossen. Zij was werkelijk rijk, haar vader was het
niet. Zij had zich hieromtrent dus haar besluit voorbehouden. 't Is
waarschijnlijk, dat, indien het een arm huwelijk ware geweest, zij
het arm zou gelaten hebben. Des te erger voor mijnheer mijn neef. Hij
trouwt met een bedelares; dat hij bedelaar zij. Maar het half millioen
van Cosette behaagde de tante en veranderde haar inwendigen toestand,
ten aanzien van dit minnend paar. Men is aan zesmaal honderd duizend
francs eenige achting schuldig, en 't was duidelijk, dat zij niet
anders kon doen dan aan de jongelieden haar fortuin na te laten,
wijl zij dit niet meer behoefden.

Er werd overeengekomen, dat het paar bij den grootvader zou
wonen. Mijnheer Gillenormand wilde hun volstrekt zijn kamer, de
fraaiste van het huis, geven. "Dit zal mij verjongen," verklaarde
hij. "'t Is een oud plan. Ik ben altijd voornemens geweest, in mijn
kamer bruiloft te houden." Hij meubileerde deze kamer met een menigte
kostbaarheden van den ouden trant. Hij deed ze plafonneeren en met
een buitengewone stof behangen, waarvan hij een stuk bezat, en welks
gesatineerde gouden grond met fluweelen bloemen bezaaid was. Met deze
zelfde stof, zeide hij, was het ledikant behangen der hertogin van
Anville te Roche-Guyon.

De bibliotheek van den heer Gillenormand werd het schrijfkabinet,
dat Marius als advocaat noodig had; als zijnde zoodanig kabinet door
de orde voorgeschreven.







ZEVENDE HOOFDSTUK.

DE UITWERKSELS VAN DEN DROOM OP HET GELUK.


De verliefden zagen elkander dagelijks. Cosette kwam met den heer
Fauchelevent. "'t Is de verkeerde wereld," zei juffer Gillenormand,
"dat de bruid bij den bruidegom komt, om zich het hof te laten
maken." Maar de langzame beterschap van Marius had tot die gewoonte
aanleiding gegeven, en de armstoelen in de straat des Filles du
Calvaire, die beter geschikt waren voor een onderhoud onder vier
oogen dan de matten stoelen in de straat de l'Homme-Armé, hadden
ze bestendigd. Marius en de heer Fauchelevent zagen elkander,
maar onderhielden zich niet met elkander. 't Scheen, alsof dit
afgesproken was. Ieder meisje heeft een geleider noodig. Cosette
zou niet zonder den heer Fauchelevent kunnen komen. Voor Marius was
de heer Fauchelevent de voorwaarde van Cosettes komst. Hij nam ze
aan. Wanneer toevallig en zonder opzet over politiek werd gesproken,
uit het gezichtspunt der verbetering van den maatschappelijken
toestand, kwamen zij er toe, elkander iets meer dan ja en neen te
zeggen. Eenmaal, toen er over het onderwijs werd gesproken, dat Marius
kosteloos en verplichtend wilde hebben, onder allerlei vormen, en aan
allen als lucht en zon geschonken, in één woord, voor het geheele volk
bereikbaar, waren zij het eens en weidden er schier met elkander over
uit. Bij deze gelegenheid maakte Marius de opmerking, dat mijnheer
Fauchelevent zeer goed sprak, ja zelfs met een zekere keurigheid van
taal. Er ontbrak hem echter iets, men weet zelf niet wat. Mijnheer
Fauchelevent bezat iets minder en iets meer, dan een man van de wereld.

Marius deed zich zelven allerlei vragen ten opzichte van den heer
Fauchelevent, die jegens hem eenvoudig beleefd en koel was. Soms
twijfelde hij aan zijn eigen herinneringen. Er was in zijn geheugen een
opening, een donkere plek, een afgrond ontstaan, door zijn doodelijke
ziekte van vier maanden. Veel was daarin verloren gegaan. Hij vroeg
zich zelfs of het wel waar was, dat hij den heer Fauchelevent, dien
ernstigen, bezadigden man, in de barricade had gezien.

Dit was overigens niet de eenige verbazing, welke de verschijningen en
verdwijningen van het verleden in zijn geest hadden achtergelaten. Men
meene niet, dat hij van al deze kwellingen van het geheugen vrij
was, welke ons, zelfs wanneer wij gelukkig en tevreden zijn, een
treurigen blik in 't verleden doen slaan. De geest, die zich niet
naar verdwenen gezichten wendt, bevat noch gedachte noch liefde. Nu
en dan bracht Marius zijn hand aan 't hoofd, en het woelige en
onduidelijke verleden drong door den nevel, die om zijn hersenen
lag. Hij zag Mabeuf weder vallen, hij hoorde Gavroche te midden van
het schrootvuur zingen, hij voelde het kille voorhoofd van Eponine op
zijn lippen; al zijn vrienden Enjolras, Courfeyrac, Jean Prouvaire,
Combeferre, Bossuet, Grantaire rezen voor zijn oogen op en verdwenen
weder. Waren al deze geliefde, smartelijke, dappere, vroolijke of
treurige wezens droomen? Hadden zij werkelijk bestaan? Alles had de
opstand in zijn rook gehuld. Zulke heftige koortsen hebben heftige
droomen. Hij onderzocht zich; hij betastte zich; al deze verdwenen
werkelijkheden deden hem duizelen. Waar waren zij toch allen? Was het
waar, dat allen dood waren? Een val in de duisternis had alles doen
verloren gaan, behalve hem. Alles scheen hem verdwenen, als achter
een tooneelgordijn. Er zijn zulke gordijnen, die in het leven worden
nedergelaten. God gaat over tot het volgende bedrijf.

En hij, was hij wel dezelfde mensch? Hij, de arme, was nu rijk;
hij, de verlatene, had een familie; hij, de hopelooze, trouwde met
Cosette. 't Scheen hem, of hij door een graf was gegaan, dat hij
er zwart ingegaan en wit weder uitgekomen was. En in dat graf waren
de anderen gebleven. In sommige oogenblikken omringden hem al deze
wezens van het verledene als schimmen, en maakten hem treurig; dan
dacht hij aan Cosette en werd weder kalm; er was echter niets minder
dan dit geluk noodig, om deze verschrikking uit te wisschen.

De heer Fauchelevent nam schier een plaats in bij deze verdwenen
wezens. Marius kon nauwelijks gelooven, dat de Fauchelevent der
barricade, dezelfde Fauchelevent van vleesch en bloed was, die zoo
ernstig bij Cosette zat. De eerste was waarschijnlijk een dier beelden,
welke zijn ontstelde hersenen voortgebracht en weder weggenomen
hadden. Overigens was, bij 't verschil van beider aard, geen vraag
van Marius tot Fauchelevent mogelijk. De gedachte hieraan kwam zelfs
niet bij hem op. Wij hebben reeds op deze omstandigheid gewezen.

Twee mannen, die een gemeenschappelijk geheim hebben, en ten gevolge
eener soort van zwijgende overeenkomst, geen woord daarover wisselen,
zijn minder zeldzaam dan men gelooft.

Eens echter wilde Marius een proef nemen. Hij mengde de
Chanvreriestraat in het gesprek, en zich tot Fauchelevent wendende,
zeide hij:

"Ge kent immers die straat?"

"Welke straat?"

"De Chanvreriestraat?"

"Ik heb volstrekt geen idée van den naam dier straat," antwoordde de
heer Fauchelevent, op den natuurlijksten toon ter wereld.

Het antwoord, dat op den naam der straat en niet op de straat zelve
doelde, kwam Marius beslissender voor dan het was.

"Ik heb stellig gedroomd," dacht hij, "'t is een zinsbegoocheling
geweest. 't Was iemand, die op hem geleek. De heer Fauchelevent was
er niet."







ACHTSTE HOOFDSTUK.

TWEE ONMOGELIJKE WEDER TE VINDEN MANNEN.


Het geluk, hoe groot het ook was, wischte evenwel geen andere gedachten
uit den geest van Marius.

Terwijl men de toebereidselen voor het huwelijk maakte, en het
bepaalde tijdstip afwachtte, liet hij omstandig en nauwkeurig het
gebeurde onderzoeken.

Hij was aan verschillende zijden dank schuldig; zoowel voor zijn
vader als voor zich zelven.

Er was Thénardier; er was de onbekende, die hem, Marius, bij den heer
Gillenormand gebracht had.

Marius stelde er veel belang in, beide mannen weder te vinden, wijl hij
meende, niet te mogen trouwen en gelukkig te zijn, zoo hij hen vergat,
en vreezende dat een onbetaalde schuld een schaduw op zijn thans zoo
helder leven zou werpen. 't Was hem onmogelijk al die oude schuld in
het vergeetboek te laten, en eer hij de gelukkige toekomst inging,
wilde hij een kwijtbrief van het verledene hebben.

Dat Thénardier een schurk was, ontnam niets aan het feit, dat hij den
kolonel Pontmercy had gered. Thénardier was voor iedereen een bandiet,
behalve voor Marius.

En Marius, onbekend als hij was met de juiste toedracht der zaak op het
slagveld van Waterloo, wist niet, dat zijn vader tegenover Thénardier
in den zonderlingen toestand was, van hem het leven verschuldigd te
zijn, zonder hem dankbaarheid schuldig te wezen.

Aan geen der verschillende agenten, welke Marius gebruikte, gelukte
het Thénardiers spoor te vinden. De verdwijning van dezen persoon
scheen volkomen. Vrouw Thénardier was, gedurende het onderzoek van het
proces, in de gevangenis overleden. Thénardier en zijn dochter Azelma,
de twee eenige overgeblevenen van deze erbarmelijke groep, waren
weder in de duisternis verzonken. De afgrond van het maatschappelijke
onbekende had zich stil boven deze wezens gesloten. Men zag zelfs
niet meer op de oppervlakte die rimpels, die beving, die donkere,
zich samentrekkende kringen, welke aankondigen, dat er iets in is
gevallen en men er de dreg in moet werpen.

Vrouw Thénardier was dood, Boulatruelle was buiten beschuldiging
gesteld, Claquesous was verdwenen, de hoofdbeschuldigden waren uit de
gevangenis gevlucht, het proces wegens den moordaanslag in het huis
Gorbeau was op schier niets uitgeloopen. De zaak was tamelijk duister
gebleven. Het hof van Assises had zich met twee ondergeschikten moeten
tevreden stellen, met Panchaud, bijgenaamd Printanier of Bigrenaille,
en met Demi-Liard bijgenaamd Deux-Milliards, die tot tien jaren
galeistraf waren veroordeeld. Tegen hun ontsnapte en voortvluchtige
medeplichtigen was eeuwigdurende galeistraf uitgesproken. Thénardier,
het hoofd en de aanvoerder was, bij verstek, ter dood veroordeeld. Dit
vonnis was het eenige, dat van Thénardier overbleef, en het wierp
op den begraven naam zijn akelig schijnsel, als een kaars naast
een doodkist.

Deze veroordeeling vermeerderde overigens de dikke duisternis, welke
Thénardier omgaf, doordien zij hem in de laagste diepten drong,
uit vrees van weder gevat te worden.

Wat den anderen, den onbekenden man betreft, die Marius had gered,
de navorschingen naar hem hadden aanvankelijk eenige uitkomst, doch
bleven eensklaps staken. Men slaagde er in den huurkoetsier te vinden,
die Marius in den avond van den 7 Juni naar de straat des Filles du
Calvaire had gevoerd. De koetsier verklaarde, dat hij den 6 Juni op
bevel van een politieagent van 3 uren des namiddags tot des avonds op
de kade der Champs-Elysées, voorbij den uitgang van het groote riool
"gestationneerd" had; dat tegen negen uren des avonds het hek van
het riool, dat aan den waterkant uitkomt, zich geopend had; dat een
man er was uitgekomen, die een ander, schijnbaar dooden man op de
schouders droeg; dat de agent, die dat punt bewaakte, den levenden
man aangehouden en den dooden man opgenomen had; dat hij, koetsier,
op bevel van den agent, al die lieden in zijn rijtuig had genomen;
dat men vooreerst naar de straat des Filles du Calvaire was gereden;
dat men er den dooden man gelaten had; dat de doode man mijnheer
Marius was en dat hij, koetsier, hem goed herkende, hoewel hij
"dezen keer" levend was; dat men vervolgens weder in zijn rijtuig
had plaats genomen, dat hij zijn paarden voortgezweept had, dat men
hem op eenige schreden van de deur der Archiven had toegeroepen,
dat hij moest stilhouden; dat men hem dáár, in de straat, betaald
en verlaten had, en dat de agent den anderen man had medegenomen,
en hij verder niets wist; dat 't een donkere avond was geweest.

Marius, zooals gezegd is, wist daar niets van. Alleen herinnerde
hij zich, dat hij van achteren door een forsche hand was gegrepen,
toen hij achterover in de barricade viel; verder was alles duister
voor hem. Hij had eerst ten huize van den heer Gillenormand zijn
bewustzijn herkregen.

Hij verloor zich in gissingen.

Hij kon niet aan zijn eigen persoon twijfelen. Maar hoe kwam het, dat
hij, in de straat Chanvrerie gevallen, door den agent van politie aan
den oever der Seine bij de brug der Invaliden was opgenomen? Iemand
had hem uit de wijk der Hallen naar de Champs-Elysées gedragen. En
op welke wijze? Door het riool. 't Was een ongehoorde opoffering!

Iemand? Wie?

't Was die man, welken Marius zocht.

Van dien man, zijn redder, was niets, geen spoor, niet de minste
aanwijzing te vinden.

Marius zette zijn navorschingen tot in de prefectuur van politie
voort, hoewel aan die zijde tot groote behoedzaamheid gedwongen. Dáár,
evenmin als elders, leidden de ontvangen mededeelingen tot eenige
opheldering. Aan de prefectuur wist men minder dan de huurkoetsier. Men
wist er niets van een inhechtenisneming, den 6 Juni bij het hek van
het Groote Riool gedaan; men had niet het minste rapport van een agent
deswege ontvangen; zoodat de geheele zaak aan de prefectuur voor een
sprookje werd gehouden. Men schreef dat verzinsel aan den koetsier
toe. Een huurkoetsier, die naar fooitjes hunkert, is tot alles in
staat, zelfs om iets te verzinnen. Het feit was echter zeker, en Marius
kon er niet aan twijfelen, of hij had aan zijn eigen persoonlijkheid
moeten twijfelen, zooals wij gezegd hebben.

Alles was onverklaarbaar in dit zonderlinge raadsel.

Wat was van dien man, dien geheimzinnigen man geworden, welken
de koetsier uit het hek van het Groote Riool had zien komen, den
bewusteloozen Marius op zijn rug dragende, en dien de wachtende
politieagent had aangehouden, als op heeterdaad betrapt van een
opstandeling te redden? Wat was van den agent zelven geworden? Waarom
had deze agent gezwegen? Was het den man gelukt te ontvluchten? Had
hij den agent omgekocht? Waarom gaf die man niet het minste teeken
van leven aan Marius, die hem alles te danken had? De belangeloosheid
was niet minder wonderbaar dan de opoffering! Waarom kwam die man
niet weder te voorschijn? Misschien was hij boven een belooning
verheven; maar niemand is boven de dankbaarheid verheven. Was hij
dood? Welk soort van mensch was het? Hoe zag hij er uit? Niemand
kon het zeggen. De koetsier antwoordde, dat de nacht heel donker
was. Basque en Nicolette hadden in hun ontsteltenis niets anders dan
hun bloedenden jongenheer gezien. De portier, wiens kaars de treurige
komst van Marius had verlicht, was de eenige die den bewusten man
opgemerkt had, en hij wist er niets anders van te zeggen, dan:
"De man zag er afschuwelijk uit!"

In de hoop, er voor zijn navorschingen partij van te kunnen trekken,
liet Marius de bebloede kleedingstukken bewaren, welke hij droeg,
toen men hem bij zijn grootvader terugvoerde. Bij het nazien van den
rok merkte men op, dat een der panden er afgescheurd was.

Zekeren avond sprak Marius in de tegenwoordigheid van Cosette en Jean
Valjean van dit zonderlinge avontuur, van de tallooze navorschingen,
welke hij gedaan had, en van de vruchteloosheid zijner pogingen. De
koele houding van den heer "Fauchelevent" hinderde hem.

Hij riep met een levendigheid, die schier de uitdrukking van toorn had:

"Ja, deze man, hij moge zijn wie hij wil, is inderdaad verheven
geweest. Weet ge wat hij gedaan heeft, mijnheer? Hij is als een
reddende engel opgetreden. Hij moest zich te midden van het gevecht
werpen, mij er aan ontrukken, het riool openen, mij er in brengen,
mij er in voortdragen. Hij moest langer dan anderhalf uur door
afschuwelijke onderaardsche gangen gaan, gebukt, gebogen, in de
duisternis, in de modder; langer dan anderhalf uur, mijnheer, met een
lijk op den rug. En met welk doel? Met het eenige doel, dat lijk te
redden. En dat lijk was ik. Hij zeide bij zich zelven: Er is misschien
nog een vonk leven in, ik zal mijn leven voor deze ellendige vonk
wagen! Hij heeft zijn leven niet één-, maar twintigmaal gewaagd. Iedere
tred was een gevaar. Het bewijs hiervan werd genomen. Weet ge,
mijnheer, dat die man dit alles gedaan heeft? En zonder de minste
belooning te verwachten! Wat was ik? Een verwonneling. O! zoo de
zeshonderd duizend francs van Cosette mij behoorden..."

"Zij behooren u," viel Jean Valjean hem in de rede.

"Welnu," hernam Marius, "dan zou ik ze geven om dien man weder
te vinden."

Jean Valjean zweeg.







BOEK VI.

DE SLAPELOOZE NACHT.


EERSTE HOOFDSTUK.

DE 16 FEBRUARI 1833.


De nacht van den 16 op den 17 Februari 1833 was een gezegende
nacht. Boven zijn duisternis had hij den open hemel. 't Was de
bruiloftsnacht van Marius en Cosette.

't Was een heerlijke dag geweest.

't Was wel niet het tooverfeest geweest, waarvan de grootvader gedroomd
had, een tooverfeest met een gewoel van engeltjes en liefdegoodjes
om het getrouwde paar, een huwelijk waardig om er een schilderstuk
van te maken; maar het was genoegelijk en vroolijk geweest.

De huwelijksmode was in 1833 anders dan thans. Frankrijk had van
Engeland nog niet die verhevene kieschheid overgenomen van zijn
vrouw te schaken, bij het verlaten der kerk de vlucht te nemen, zich
beschaamd over zijn geluk te verbergen, en de handelingen van een
bankroetier aan de verrukkingen van het Hooglied te paren. Men had nog
niet begrepen, welke kuischheid, uitnemendheid en betamelijkheid er
in gelegen zijn, zijn hemel in een hotsende postchais mede te nemen,
aan zijn geheim het zweepgeklap te paren, een herbergsbed tot bruidsbed
te nemen, en in een voor ieder toegankelijke slaapkamer tegen zooveel
per nacht de heiligste herinnering des levens, aan het geheimzinnig
gebabbel van den postwagenconducteur en de dienstmeid der herberg
achter te laten.

In deze tweede helft der negentiende eeuw, waarin wij zijn, zijn de
maire en zijn sjerp, de priester en zijn kasuifel, de wet en God
niet meer voldoende, zij moeten door een postillon van Longjumeau
aangevuld worden; een blauw buis met roode opslagen en ronde knoopen,
een plaat op den arm, een broek van groen leder, gevloek tegen de
normandische paarden met opgebonden staart, valsch galon, leeren hoed,
zwaar gepoederd haar, groote zweep en hooge laarzen. Frankrijk heeft de
deftigheid nog zoo ver niet gedreven van, gelijk de Engelsche nobility,
op de postkales der pasgetrouwden een regenbui van ontzoolde pantoffels
en oude sloffen te storten, ter herinnering aan Churchill, later
Marlborough of Malbrouck, die op den dag van zijn huwelijk door den
toorn zijner tante werd overvallen, die hem geluk bracht. De sloffen
en pantoffels behooren nog niet tot onze huwelijksplechtigheden;
maar geduld, bij vooruitgaanden goeden smaak zal men er wel toe komen.

Honderd jaren voor 1833 vierde men de bruiloft niet in vollen galop.

Men verbeeldde zich nog in dien tijd, 't was zonderling, dat
een huwelijk een huiselijk en maatschappelijk feest is, dat een
patriarchaal feestmaal geen huiselijke plechtigheid bederft, dat de
vroolijkheid, mits zij eerbaar zij, het geluk niet schaadt, en dat het
eindelijk eerbiedwaardig en goed is, dat de samensmelting van twee
levens, waaruit een familie zal voortkomen, in het huis een begin,
en de huishouding voortaan tot getuige de bruidskamer hebbe.

En men was zoo onbeschaamd, te huis te trouwen.

Het huwelijk werd dus, ingevolge deze thans verouderde mode, ten
huize van den heer Gillenormand gevierd.

Hoe eenvoudig en gewoon een huwelijksvoltrekking ook zij, veroorzaken
de afkondiging der geboden, de op te maken acten, het stadhuis, de
kerk, toch altijd eenige drukte, en men kon dus vóór den 16 Februari
niet gereed zijn.

Nu was het,--wij stippen deze bijzonderheid aan ten bewijze onzer
nauwkeurigheid,--op den 16den Vastenavond. Hier door ontstond een
aarzeling, gemoedsbezwaren, vooral bij tante Gillenormand.

"Vastenavond!" riep de grootvader, "des te beter. Er is een spreuk
die zegt:


        Hij, die op Vastenavond trouwt.
        Is wis dat hem zijn keus niet rouwt.


"Dus bepaald! 't Zal den 16den zijn. Zoudt gij 't willen uitstellen,
Marius?"

"Zeker niet," antwoordde de gelukkige.

"Trouwen wij dus!" hernam de grootvader.

Het huwelijk werd dus den 16den voltrokken, niettegenstaande de
openbare vermakelijkheden. Het regende dien dag, maar aan den hemel is
steeds een klein plekje blauw, voor het geluk, dat de gelieven zien,
zelfs wanneer de geheele overige wereld onder een parapluie zou gaan.

Den vorigen dag had Jean Valjean aan Marius, in tegenwoordigheid van
den heer Gillenormand, de vijfmaal honderd vier en tachtig duizend
francs ter hand gesteld.

Men trouwde in gemeenschap van goederen, zoodat de acten zeer
eenvoudig waren.

Vrouw Toussaint was voortaan voor Jean Valjean overbodig; Cosette
had haar overgenomen en haar tot den rang van kamenier verheven.

Jean Valjean had in het huis van Gillenormand een opzettelijk voor hem
gemeubelde fraaie kamer, en Cosette had zoo sterk bij hem aangedrongen,
dat hij haar beloofde, de kamer te zullen betrekken.

Eenige dagen vóór den bepaalden dag van het huwelijk, was Jean
Valjean een ongeluk overkomen; hij had zich den duim der rechterhand
geklemd. 't Was niet erg, en hij wilde niet dat iemand er zich mee
bemoeide, hem verbond of zijn kwetsuur zag, zelfs Cosette niet. Hij
had evenwel zijn hand omzwachteld en den arm in een doek, 't geen hem
belet had iets te teekenen. De heer Gillenormand was als toeziende
voogd in zijn plaats getreden.

Wij zullen den lezer noch naar het stadhuis, noch naar de kerk
voeren. Men volgt zelden twee gelieven tot zoo ver, en is gewoon het
drama den rug te keeren, zoodra het een bruidsbouquet in het koopsgat
steekt. Wij zullen enkel een voorval vermelden, dat, overigens door
den bruiloftsstoet niet opgemerkt, bij den tocht uit de straat des
Filles du Calvaire naar de kerk St. Paul plaats had.

Men was op dezen tijd juist bezig het noordeinde der straat Saint-Louis
opnieuw te plaveien en zij was van de straat du Parc-Royal afgesloten,
zoodat het voor de rijtuigen van een huwelijksstoet onmogelijk was,
rechtstreeks naar St. Paul te rijden. Men moest alzoo een anderen weg
nemen, en het eenvoudigste was langs den boulevard te rijden. Een der
genoodigden deed opmerken dat het Vastenavond was en er dus een drukte
van rijtuigen zou zijn. "Waarom?" vroeg Gillenormand.--"Uithoofde
der gemaskerden."--"Des te beter," zei de grootvader. "Nemen wij dien
weg. Deze jongelieden trouwen, zij treden het ernstige leven in. Het
gezicht van gemaskerden zal er een weinig toe voorbereiden."

Men reed langs den boulevard. Het eerste rijtuig bevatte Cosette en
tante Gillenormand, den heer Gillenormand en Jean Valjean. Marius,
die, volgens het gebruik, nog van zijn bruid was gescheiden, volgde
in het tweede. De bruidsstoet geraakte, bij het verlaten der straat
des Filles du Calvaire, in den langen stoet rijtuigen, die van de
Madeleine tot aan de Bastille en van de Bastille tot de Madeleine
een eindelooze keten vormden.

Op den boulevard wemelde het van gemaskerden. De Paillassen, de
Pantalons en de Gilles stoorden zich niet aan de regenbuien, die nu en
dan vielen. Bij den goeden luim van dien winter van 1833 had Parijs
zich in Venetië herschapen. Thans ziet men zulke vastenavondsfeesten
niet meer. Daar al wat bestaat thans een algemeen karnaval is,
bestaat er geen karnaval meer.

Het wemelde op de zijpaden van voorbijgangers en aan de vensters van
nieuwsgierigen. De balkons boven de galerijen der schouwburgen waren
vol toeschouwers. Behalve de gemaskerden, zag men dien optocht, zoowel
aan den Vastenavond als aan Longchamps eigen, van allerlei voertuigen,
die, zich in orde voortbewegende, volgens de politie-reglementen,
streng zich aan elkander sluiten, en als op rails loopen. Wie in
zulk een rijtuig zit is tevens toeschouwer en acteur. Stadssergeanten
hielden aan beide zijden van den boulevard deze twee eindelooze, zich
in tegenovergestelde richting bewegende rijen in orde, en zorgden,
dat niets hun dubbelen loop hinderde; deze twee rijen rijtuigen
rolde de een naar Chaussée d'Antin, de andere naar de voorstad
St. Antoine. De met wapenschilden prijkende rijtuigen der Fransche
pairs en der ambassadeurs reden ongehinderd heen en weder in het
midden van de straat. Sommige schitterende en vroolijke optochten,
onder andere die van den vetten os, hadden hetzelfde voorrecht. Bij
deze vroolijkheid van Parijs liet Engeland zijn zweep klappen; met
groot gerucht rolde de postchais van Lord Seymour, vervolgd door een
spotnaam van het gepeupel, voorbij.

In deze dubbele rij, langs welke de municipale garden als herdershonden
draafden, vertoonden oude familierijtuigen, vol oudtantes en
grootmoeders, aan hun portieren frissche gemaskerde kindergroepen,
zevenjarige Pierrots, zesjarige Colombines, bekoorlijke kleine
wezens, die gevoelden, dat zij officiëel aan de openbare vroolijkheid
deelnamen, doordrongen van hun harlekijnswaardigheid en deftig als
openbare ambtenaars.

Nu en dan ontstond hier of daar eenige belemmering in den voortgang
der rijtuigen; een der beide treinen stond stil tot de knoop was
ontward; een rijtuig was voldoende om de geheele reeks tot stilstand
te brengen. Daarna stelde men zich weder in beweging.

De huwelijkskoetsen waren in de rij, die zich aan de rechterzijde van
den boulevard in de richting van het Bastilleplein voortbewoog. Ter
hoogte van de straat Pont-aux-Choux was er een oogenblik
oponthoud. Schier terzelfder tijd hield ook aan de andere zijde van
den boulevard de andere rij, die naar de Madeleine reed, stil. Op
dit punt was een rijtuig met gemaskerden.

Deze rijtuigen, of beter gezegd, deze karren met gemaskerden, zijn bij
de Parijzenaars goed bekend. Zoo zij op Vastenavond of op Half-vasten
ontbraken, zou men er iets kwaads uit afleiden en zeggen: "daar
schuilt iets achter. Waarschijnlijk zal een verandering van ministerie
plaats hebben." Een hoop Cassandra's, Harlekijns en Colombines,
die op hun wagens gehotst boven de voorbijgangers uitstaken,
alle mogelijke groteske figuren, van den Turk tot den wildeman,
Herkulessen die markiezinnen droegen, vischwijven, die Rabelais de
ooren zouden hebben doen dichtstoppen, gelijk de Menaden Aristophanes
de oogen deden neerslaan, pruiken van vlas, rooskleurige spanbroeken,
driekante hoeden met vlinders, reusachtige brillen, geschreeuw tegen
de voetgangers, handen in de zijden, onbetamelijke houdingen, bloote
schouders, gemaskerde gezichten, teugellooze onbescheidenheid, een
chaos van onbeschaamdheden, door een met bloemen getooiden koetsier
gevoerd; ziedaar deze feestelijkheid.

Griekenland had den wagen van Thespis, Frankrijk heeft het huurrijtuig
van Vadé noodig.

Alles kan geparodiëerd worden, zelfs de parodie. De saturnaliën,
die grimas der antieke schoonheid, bereikten, steeds grooter en
grooter wordende, den Vastenavond; en het bacchusfeest, eertijds met
wijnranken bekroond en door de zon verguld, in een goddelijke halve
naaktheid marmeren borsten toonende, thans verwelkt onder de natte
lompen van het noorden, wordt ten laatste karnaval genoemd.

De overlevering der maskeradewagens dagteekent van den oudsten
tijd der Fransche monarchie. De rekenkamer van Lodewijk de XI
verleende aan den baljuw van het paleis twintig sous Tournooisch
voor drie maskerade-koetsen op de pleinen. In onze dagen laten
deze geruchtmakende benden zich gewoonlijk voortrollen door een oud
rijtuig, op welks verhemelte zij saamgedrongen zijn, of zitten in
woelige groepen van twintig personen in een rijtuig, dat voor zes
is bestemd. Men ziet er op den bok, op de treden, op de portieren,
op den dissel, zelfs op de lantaarns. Zij staan, liggen, zitten met
kruiselings onder zich gebogen of met hangende beenen. De vrouwen
zitten op de knieën der mannen. Men ziet in de verte boven het
hoofdgewemel hun stoute pyramieden. Deze rijtuigen vormen bergen van
vroolijkheid te midden van het gedrang. Collé, Panard en Piron laten
er hun dieventaal afstroomen. Van den top wordt de catechismus der
vischwijven op het volk gespogen. Dit huurrijtuig, door zijn lading
ontzaggelijk geworden, heeft een overwinnend aanzien; geraas is
in de voorhoede, gewoel in de achterhoede. Men schreeuwt, tiert,
brult, vloekt en dartelt van pleizier; de vroolijkheid ruischt,
de kwinkslagen vlammen, het vreugdgenot schittert als purper; twee
knollen voeren de klucht en het gelach op een triumfwagen.

Het gelach is te onbeschaamd om hartelijk te zijn. Het is inderdaad
verdacht. Dat gelach heeft een roeping. Het heeft de taak, den
Parijzenaars het karnaval te bewijzen.

Deze vischwijvenwagens, waarin men iets onaangenaams gevoelt, brengen
den wijsgeer tot nadenken. Daarin is iets gouvernementeels. Men
raakt er als met den vinger een geheimzinnige verwantschap tusschen
de publieke mannen en de publieke vrouwen.

Dat opeengestapelde schandelijkheden, vroolijkheid tot uitkomst
hebben, dat men, door de eerloosheid op de schande te verheffen,
het volk begeerig maakt; dat de bespieding, de prostitutie tot
cariatide dienende, de menigte vermaakt en ze tart; dat het volk
op de vier wielen van een huurrijtuig gaarne dien gedrochtelijken
levenden hoop ziet, een blinkend vod, half vuilnis, half helderheid,
die blaft en zingt; dat men in de handen klapt voor dezen luister uit
alle schandelijkheden samengesteld; dat er voor het volk geen feest
zij, zoo de politie niet te midden ervan die soort van twintighoofdige
hydra's der vreugd laat wandelen, dat alles voorwaar, is treurig! Maar
wat er aan te doen? Deze met linten omstrikte en gebloemde slijkkarren
worden door het gelach der menigte gehoond en uitgescholden. Het gelach
van allen is medeplichtig aan de algemeene verlaging. Zedenbedervende
feesten verlagen het volk en maken het tot gepeupel. Het volk heeft,
evenals de tyrannen, narren noodig. De koning heeft Roquelaure, het
volk heeft Paillas. Parijs is de groote dwaze stad, telkens wanneer
zij niet de groote verhevene stad is. Het karnaval is in de politiek
betrokken, Parijs, bekennen wij het, laat zich gaarne door eerloosheid
comedie vertoonen. Het vraagt aan zijn meesters,--wanneer het meesters
heeft--slechts dit: verguldt het slijk. Rome had denzelfden zin. Het
beminde Nero. Nero was een monsterachtige vergulder.

Het toeval wilde, dat, zooals wij gezegd hebben, eene dier woeste
groepen gemaskerde, in eene ruime kales gepakte vrouwen en mannen,
ter linkerzijde van den boulevard stilstond, terwijl de bruidsstoet
ter rechterzijde bleef stilstaan. Het rijtuig, waarin de gemaskerden
waren, zag dus tegenover zich het rijtuig, waarin de bruid was.

"Kijk!" zei een gemaskerde, "een bruiloft."

"Een valsche bruiloft," hernam een ander. "Wij zijn de echte."

En te ver af om den bruiloftsstoet te kunnen toeroepen, en bovendien
vreezende, door de stadssergeanten te worden terecht gewezen, zagen
de twee gemaskerden naar een andere zijde.

Een oogenblik daarna raakte dit gemaskerde rijtuig erg in 't nauw;
het volk hoonde en beschimpte het; 't geen de liefkoozing der menigte
jegens de maskerade is. De twee gemaskerden, die gesproken hadden,
moesten met hun kameraads aan de gansche menigte het hoofd bieden, en
hadden niet genoeg aan al de projectielen uit het arsenaal der Hallen,
om de geweldige schimpschoten des volks te beantwoorden. Tusschen
de gemaskerden en de menigte ontstond een vreeselijk gevecht van
scheldwoorden en uitjouwingen.

Ondertusschen hadden twee andere gemaskerden in hetzelfde rijtuig,
een Spanjaard met ontzaggelijken neus, oudachtig voorkomen en grooten
zwarten knevel, en een mager vischwijf, een nog zeer jong meisje, met
een half masker voor het gezicht, insgelijks de bruiloft opgemerkt,
en spraken met elkander, terwijl hun makkers en de voorbijgangers aan
't schelden waren.

Het gesprek werd door het rumoer gesmoord en verloor er zich in. De
regenvlagen hadden het opene rijtuig bevochtigd; de Februariwind is
niet warm; en terwijl het vischwijf met bloote schouders van de koude
bibberde, lachte en kuchte, antwoordde zij den Spanjaard.

Ziehier de samenspraak:

"Zeg eens."

"Wat, vader?"

"Ziet ge dien oude?"

"Welken oude?"

"Ginds, in het eerste rijtuig van den bruidsstoet, aan onze zijde."

"Wiens arm in een zwarten doek hangt."

"Ja."

"Nu?"

"Ik ben zeker, dat ik hem ken."

"Zoo!"

"Men moge mij den hals afsnijden, en ik wil zoo lang ik leef niet
meer spreken, indien ik dien Parijzenaar niet ken."

"Vandaag is Parijs Pantin."

"Kunt ge de bruid zien, als ge u bukt?"

"Neen."

"En den bruidegom?"

"Er is geen bruidegom in de koets."

"Och!"

"Of 't moest de andere oude zijn."

"Buk u en tracht de bruid te zien."

"Ik kan niet."

"Om 't even, den oude, die iets aan den poot heeft, ken ik, ik ben
er zeker van."

"Wat kan 't u schelen, of ge hem kent?"

"Men weet niet. Soms!"

"Ik, ik heb niets met den oude te maken."

"Ik ken hem."

"Ge moogt hem kennen."

"Hoe drommel is hij bij de bruiloft?"

"Wij zijn er immers ook bij."

"Vanwaar komt die bruiloft?"

"Weet ik het?"

"Luister."

"Wat?"

"Doe iets."

"Wat?"

"Stap uit het rijtuig en volg die bruiloft."

"Waarom?"

"Om te weten, waarheen zij gaat en wie het zijn. Stap schielijk uit,
meisje, ge zijt jong."

"Ik kan het rijtuig niet verlaten."

"Waarom?"

"Ik ben gehuurd."

"Te drommel!"

"De politie heeft mij vandaag als vischwijf gehuurd."

"'t Is waar."

"Indien ik het rijtuig verlaat, pakt mij de eerste inspecteur die
mij ziet. Ge weet."

"Ja, ik weet."

"Vandaag ben ik door de regeering gehuurd."

"Om 't even. Die oude verveelt mij."

"Vervelen u de ouden. Ge zijt toch geen meisje."

"Hij zit in het eerste rijtuig."

"Nu?"

"In de koets der bruid."

"Verder?"

"Hij is dus de vader."

"Wat raakt het mij?"

"Ik zeg u, dat hij de vader is."

"De vader moet er immers bij zijn."

"Luister."

"Wat?"

"Ik kan niet anders dan gemaskerd uitgaan. Hier ben ik verborgen; men
weet niet, dat ik er ben. Morgen zijn er geen gemaskerden meer. 't
Is Asch-Woensdag. Ik waag gepakt te worden. Ik moet weder in mijn
hol kruipen. Gij, gij zijt vrij."

"Niet te veel"

"Altijd meer dan ik."

"Nu, verder."

"Ge moet zien te vernemen waarheen deze bruiloft gegaan is."

"Waarheen zij gaat?"

"Ja."

"Ik weet het."

"Waarheen dan?"

"Naar de Cadran Bleu."

"Zij gaat niet in die richting."

"Nu, dan naar la Rapée."

"Of elders."

"Zij heeft er de vrijheid toe. De bruiloften zijn vrij."

"Dat is 't allemaal niet. Ik zeg u, dat ge moet vernemen, welke
bruiloft dit is, waarbij de oude behoort, en waar zij gevierd wordt."

"Nog meer! 't Zal grappig wezen. 't Is even gemakkelijk om een bruiloft
weder te vinden, acht dagen nadat zij op Vastenavond door Parijs is
gereden, als een speld in een hooiberg. Is dat mogelijk?"

"Om 't even, ge moet het beproeven. Hoort ge, Azelma?"

De twee rijen voertuigen stelden zich weder aan beide zijden van den
boulevard in tegenovergestelde richting in beweging, en het rijtuig
met de maskers verloor de koets der bruid uit het oog.







TWEEDE HOOFDSTUK.

JEAN VALJEAN DRAAGT STEEDS DEN ARM IN EEN LICHTER.


Zijn droom verwezenlijkt te zien? Wien is dit gegeven? Daarvoor moeten
in den hemel verkiezingen plaats hebben; allen zijn wij, zonder dat
wij het weten, candidaten; de engelen stemmen. Cosette en Marius
waren gekozen.

Cosette was op het stadhuis en in de kerk fraai en treffend. Vrouw
Toussaint, door Nicolette geholpen, had haar gekleed.

Cosette droeg haar kanten kleed, over een wit zijden rok; een
sluier van Engelsche kant, een snoer fijne paarlen, een krans van
oranjebloemen, dit alles was wit, en in die witheid schitterde zij. Zij
was een uitstekende bescheidenheid, die in helderheid straalde en er
zich in oploste. Zij scheen een maagd, die in godin herschapen werd.

Het fraaie haar van Marius was net gekapt; men zag hier en daar onder
de zware lokken bleeke strepen; de litteekens der barricade.

De grootvader, trotsch, met opgericht hoofd, in zijn kleeding en
manieren al het elegante uit den tijd van Barras mengende, geleidde
Cosette. Hij trad in de plaats van Jean Valjean, die uithoofde van zijn
arm, welken hij in een doek droeg, de hand niet aan de bruid kon geven.

Jean Valjean, in het zwart gekleed, volgde glimlachend.

"'t Is heden een schoone dag, mijnheer Fauchelevent," zei de
grootvader. "Ik stem er voor, dat alle droefheid en verdriet een einde
nemen. Voortaan mag er nergens verdriet meer zijn. Voor den drommel! ik
beveel algemeene vreugde. Het kwade mag niet bestaan. Voorwaar, 't
is schande voor het azuur des hemels, dat er ongelukkige menschen
zijn. Het kwaad komt niet van den mensch, die in den grond goed
is. Alle menschelijke ellenden hebben tot hoofdplaats en tot centraal
gouvernement de hel, anders gezegd, de duivelsche Tuilerieën. Fraai! nu
begin ik demagogische woorden te spreken, maar ik heb geen politieke
meening meer. Mogen alle menschen rijk, dat is vroolijk zijn, dat is
al wat ik wensch."

Toen, bij den afloop van al de plechtigheden, na voor den maire en voor
den priester alle mogelijke "ja's" te hebben uitgesproken, na op de
registers van den burgerlijken stand en in de kerk geteekend, na hun
ringen gewisseld, na arm tegen arm onder den witten moiré doek in den
walm van het wierookvat geknield te hebben,--zij aan elkanders arm,
door ieder bewonderd en benijd, Marius in het zwart, zij in het wit,
voorgegaan door den kerkeopzichter met colonelsepauletten, die met zijn
hellebaard op de vloersteenen stampte, tusschen twee rijen verrukte
toeschouwers, in het wijd geopende portaal der kerk verschenen, gereed
om in het rijtuig te stijgen, waarmede alles gedaan was, kon Cosette
het nog niet gelooven. Zij zag Marius, de menigte, den hemel aan;
't scheen of zij bevreesd was te ontwaken. Haar verbaasde, schuchtere
houding gaf haar iets onuitsprekelijk bekoorlijks. Bij het terugkeeren
namen beiden in het eerste rijtuig plaats, Marius bij Cosette; de heer
Gillenormand en Jean Valjean zaten tegenover hen. Tante Gillenormand
was achteruitgezet en zat nu in het tweede rijtuig. "Kinderen," zei
de grootvader, "nu zijt gij mijnheer de baron en mevrouw de barones,
met dertig duizend francs inkomen." En Cosette drong zich dicht tegen
Marius en verrukte hem door dit hemelsch gefluister: "'t Is dan waar,
ik heet Marius! Ik ben uwe vrouw!"

Deze twee wezens waren opgetogen. Zij waren in de eenige en niet
wederkeerende minuut, op het verblindend snijpunt van alle jeugd en
van alle blijdschap. Zij verwezenlijkten Prouvaires lied; te zamen
waren zij geen veertig jaren oud. 't Was een verhemeld huwelijk;
deze twee kinderen waren twee leliën. Cosette zag Marius in een
stralenkrans; Marius zag Cosette op een altaar. En op dat altaar en
in dezen stralenkrans, terwijl deze twee gloriën samensmolten, scheen
op den achtergrond, achter een wolk voor Cosette, in een vlammenlicht
voor Marius, het ideale en het wenzenlijke, de bijeenkomst van den
kus en den droom, het bruidsbed.

Al de foltering, welke zij hadden doorgestaan, keerde tot hen terug
in bedwelming. Het kwam hun voor, dat het verdriet, de slapeloosheid,
de tranen, de angsten, de schrik, de wanhoop, nu in liefkoozingen
en lichtstralen veranderd, het bekoorlijke uur dat naderde nog
bekoorlijker maakten; en dat de droefenissen zooveel dienstboden
waren, die het toilet der vreugd bereidden. Hoe goed is het, geleden
te hebben! Hun ongeluk was als een stralenkrans om hun geluk. De
lange doodsstrijd hunner liefde liep uit op een hemelvaart.

In beider zielen was dezelfde verrukking; bij Marius met weelde, bij
Cosette met bescheidenheid gepaard. Zij fluisterden elkander toe: Wij
zullen onzen kleinen tuin in de straat Plumet eens gaan wederzien. De
vouwen van Cosettes kleed lagen over Marius.

Zulk een dag is een onbeschrijfelijk mengsel van droomen en
werkelijkheid. Men bezit en verwacht. Men heeft nog den tijd voor zich,
om te raden. 't Is op dien dag een onuitsprekelijke gewaarwording,
op den middag te zijn en aan middernacht te denken. De vreugd dezer
beide harten stroomde over op de menigte, en deelde zich aan de
voorbijgangers mede.

Men bleef in de straat St. Antoine voor de St. Paul kerk staan,
om door het portier de oranjebloemen op Cosettes hoofd te zien trillen.

Vervolgens kwamen zij te huis in de straat des Filles du
Calvaire. Marius ging zegevierend en schitterend aan Cosettes zijde
de trap op, langs welke men hem stervend naar boven had gedragen. De
armen, die voor de deur in groepen stonden en hun giften deelden,
zegenden hen. Overal waren bloemen. Het huis was niet minder geurig
dan de kerk. Na den wierook de rozen. Zij meenden stemmen in het
oneindige te hooren zingen; God was in hun harten; het lot verscheen
hun als een gesternd heelal. Boven hun hoofden zagen zij een glans
der opgaande zon. Eensklaps sloeg de klok. Marius zag Cosettes
bekoorlijken blooten arm en het rozige, dat men onduidelijk door de
kanten van haar keursje heen zag; en Cosette, Marius blik ziende,
werd rood tot in het wit harer oogen.

Vele oude vrienden der familie Gillenormand waren genoodigd. Men
verdrong zich om Cosette, en allen beijverden zich haar mevrouw de
barones te noemen.

De officier Theodule Gillenormand, thans ritmeester, was van Chartres
gekomen, waar hij in garnizoen lag, om de bruiloft van zijn neef
Pontmercy bij te wonen. Cosette herkende hem niet.

Hij, die zijnerzijds gewoon was door de vrouwen voor schoon te worden
gehouden, herinnerde zich evenmin Cosette als ieder andere.

"Wat had ik gelijk, aan die praatjes van den lansier niet te gelooven,"
zeide vader Gillenormand bij zich zelven.

Nooit was Cosette teederder voor Jean Valjean geweest. Zij was
geheel in harmonie met vader Gillenormand; terwijl hij de vreugd in
zinspreuken en grondregels aantoonde, verspreidde zij de goedheid en
liefde als in geuren. Het geluk wil dat iedereen gelukkig zij.

Zij vond, als zij tot Jean Valjean sprak, den toon harer stem terug
van toen zij een klein meisje was. Zij liefkoosde hem met lachjes.

In de eetzaal was de tafel gedekt.

Een illuminatie a giorno behoort noodzakelijk bij een groote
vreugd. Nevel en duisternis worden bij gelukkigen niet geduld. Zij
willen niet zwart zijn. Zij willen den nacht wel, maar geen
duisternis. Zoo er geen zon is, moet men er een maken.

De eetzaal was een stookplaats van vroolijkheid. In het midden,
boven de schitterend witte tafel hing een Venetiaansche kristallen
lichtkroon, met allerlei gekleurde, blauwe, violette, roode en
groene vogels, die tusschen de waskaarsen zaten; om de lichtkroon
waren kransen, aan den wand hingen spiegels met armluchters; alles,
spiegels, kristal, glas, vaatwerk, porselein, plateel, goud, zilver,
blonk en schitterde en stemde tot vroolijkheid. De ruimten tusschen
de armluchters waren met bloemen gevuld, zoo dat langs de wanden
licht en bloemen elkander afwisselden.

In de voorkamer speelden drie violen en een fluit met zachte tonen
kwartetten van Haydn.

Jean Valjean had in het salon op een stoel plaats genomen, achter
de deur, wier vleugel hem schier verborg. Eenige oogenblikken vóór
men zich aan tafel zette, kwam Cosette, als viel haar iets in,
eensklaps tot hem, maakte eene diepe buiging hield met beide handen
haar bruidsgewaad uit, en vroeg hem met een teederen, schalkschen blik:

"Zijt gij tevreden, vader?"

"Ja," zei Jean Valjean, "ik ben tevreden."

"Welnu, lach dan."

Jean Valjean lachte.

Weinige oogenblikken later kondigde Basque aan, dat de tafel gereed
was.

De gasten, voorgegaan door den heer Gillenormand, die Cosette den
arm gaf, traden de eetzaal binnen en plaatsten zich naar bepaalde
orde aan tafel.

Twee groote armstoelen stonden aan de rechter- en de linkerzijde
van de bruid, de een voor den heer Gillenormand, de andere voor Jean
Valjean. Gillenormand nam plaats. De andere armstoel bleef ledig.

Men zocht met den blik "mijnheer Fauchelevent".

Hij was er niet meer.

De heer Gillenormand riep tot Basque:

"Weet gij, waar mijnheer Fauchelevent is?"

"Mijnheer," antwoordde Basque, "zooeven heeft mijnheer Fauchelevent
mij verzocht aan mijnheer te zeggen, dat zijn gewonde hand hem pijn
deed en hij niet met mijnheer den baron en mevrouw de barones kon
dineeren. Dat hij zich daarom verschoonde en hij morgenochtend zou
komen. Hij is juist heengegaan."

Deze ledige armstoel temperde een oogenblik de vroolijkheid van het
bruiloftsmaal. Ofschoon de heer Fauchelevent ontbrak, was er echter
de heer Gillenormand, en de grootvader was opgewekt voor twee. Hij
verklaarde, dat mijnheer Fauchelevent gelijk had vroeg naar bed
te gaan, zoo hij pijn had, doch dat de wond overigens niet veel
beteekende. Deze verklaring was voldoende. Wat maakt overigens één
duister plekje bij zulk een overvloedige vreugde? Cosette en Marius
waren in een dier zalige zelfzuchtige oogenblikken, waarin men tot
niets bekwaam is, dan om geluk te smaken. Tevens schoot mijnheer
Gillenormand iets in den zin. "Drommels!" zeide hij, "deze stoel is
ledig. Ga gij er op zitten, Marius. Uw tante, schoon zij ook recht
op u heeft, zal 't u vergunnen. Deze stoel is voor u. Zoo zal 't
aardig zijn. Fortunatus naast Fortunata." De geheele tafel juichte
toe. Marius nam naast Cosette de plaats van Jean Valjean in; en alles
ging zoo goed, dat Cosette, die eerst treurig was over Jean Valjeans
afwezendheid, er zich ten laatste mede verzoende. Wanneer Marius de
plaatsvervanger was, zou Cosette niets hebben te betreuren. Zij zette
haar zacht, in wit satijn geschoeid voetje op den voet van Marius.

Zoodra de armstoel was bezet, was mijnheer Fauchelevent vergeten,
en er ontbrak niets meer. Vijf minuten later lachte men van het eene
tot het andere einde der tafel, zonder aan iets onaangenaams te denken.

Op het dessert dronk de heer Gillenormand staande, met een glas
Champagne in de hand, half gevuld, opdat de beving zijns twee en
negentigjarigen arms het niet deed storten, op de gezondheid van het
jonge paar.

"Ge komt er niet af zonder twee preeken," riep hij. "Van ochtend
hebt ge die van den pastoor gehad, van avond zult ge die van den
grootvader hebben. Hoort, ik wil u een raad geven: Bemint elkander. Ik
zal geen langen omhaal van woorden gebruiken, maar recht op het doel
afgaan: Weest gelukkig. In de schepping zijn geen andere wijzen dan
de tortelduiven. De wijsgeeren zeggen: Matigt uw vreugde. Ik zeg:
Viert uw vreugd den vollen teugel. Weest als duivels verliefd. Weest
razend. De wijsgeeren raaskallen. Ik zou hen in hun wijsbegeerte willen
doen verstikken. Kunnen er in het leven te veel geur, te veel ontloken
rozen, te veel zingende nachtegalen, te veel loof, te veel morgenrood
zijn? Kan men elkander te veel beminnen? Kan men te ingenomen met
elkander zijn? Wees voorzichtig, Estelle, ge zijt al te schoon! Wees
voorzichtig, Nemorin, ge zijt al te schoon. Welke domheid! Kan men
elkander te veel bekoren, te veel liefkoozen, te veel behagen? Kan men
te levend zijn? Kan men te gelukkig zijn? Matigt uw vreugd. Ja wel! Weg
met de wijsgeeren. Wijsheid is vroolijkheid. Laat ons juichen en
jubelen. Zijn wij gelukkig omdat wij goed zijn, of zijn wij goed omdat
wij gelukkig zijn? Laat ons gelukkig zijn zonder te kibbelen. Laat
ons blindelings aan de zon gehoorzamen. Wat is de zon? 't Is de
liefde. Wie liefde zegt, zegt vrouw. Ha, ha! Ziet, de vrouw is de
almacht. Vraagt het dien demagoog Marius, of hij niet de slaaf is
dier kleine tirannes Cosette. En met vollen wil, de lafaard. De vrouw,
geen Robespierre kan haar wederstand bieden; de vrouw regeert. Alleen
voor dat koningschap ben ik nog koningsgezind. Wat is Adam? 't Is het
koningschap van Eva. Er is geen 89 voor Eva. Er was een koninklijke
schepter met een lelie er op; er was een keizerlijke schepter met een
wereldkloot er op; er was een schepter van Karel den Groote van ijzer;
er was een schepter van Lodewijk den Groote van goud, de revolutie
heeft ze alle tusschen haar duim en vinger, als stroohalmen gebroken;
't is gedaan, 't is verbrijzeld, 't ligt ter aarde, er is geen schepter
meer; maar maakt eens een revolutie tegen dien kleinen, welriekenden,
geborduurden zakdoek? Ik zou 't wel eens willen zien! Beproeft
het. Waarom is hij hecht? Omdat 't een lap is. Ha! gij zijt de
negentiende eeuw. Welnu? Wij, wij waren de achttiende eeuw, en even
dom als gij. Verbeeldt u niet, dat ge de wereld veel veranderd hebt,
wijl uw epidemie Cholera en uw dans Cachucha heet; hoe 't ook zij,
men zal wel altijd de vrouwen moeten beminnen. Ik tart u, er aan te
ontkomen. Deze duivelinnetjes zijn onze engeltjes. Ja, de liefde der
vrouw, de kus, is een tooverkring, waar ge onmogelijk kunt uitkomen;
wat mij betreft, ik zou er wel in willen terugkeeren. Wie uwer heeft
in het onmetelijk ruim Venus zien opgaan en alles onder haar tot rust
brengen, Venus, de groote coquette van het heelal, de Celimene van
den oceaan? De oceaan is, voorwaar een ruwe Alcestus. Nu, hij moge
razen, maar zoodra Venus verschijnt, is hij bedaard. Het wilde dier
onderwerpt zich. Wij zijn allen even zóó. Toorn, orkaan, donderslagen,
schuim tot den hemel. Een vrouw komt op het tooneel, een star gaat op;
op de knieën! Marius vocht zes maanden geleden, nu trouwt hij. Goed
gedaan. Ja, Marius, ja Cosette, gij hebt gelijk. Leeft moedig voor
elkander; bemint elkander; laat ons van woede bersten, dat wij
't niet insgelijks kunnen. Verzamelt al de halmpjes van geluk,
die op aarde zijn, en maakt er u een nestje voor het leven van. Nu,
't is geen groot mirakel te beminnen en bemind te worden, als men
jong is. Verbeeldt u niet, dat gij 't uitgevonden hebt. Ook ik heb
gedroomd, gemijmerd, gezucht; ook ik heb deze maanziekte gehad. De
liefde is een kind van zesduizend jaar. De liefde heeft recht op
een langen, witten baard. Methuzalem is bij Cupido een kind. Sedert
zestig eeuwen helpen man en vrouw elkander door de liefde. De duivel,
die slim is, haat den mensch; de man, die nog slimmer is, bemint de
vrouw. Hierdoor heeft hij zich zelven meer goed gedaan, dan de duivel
hem kwaad heeft gebrouwd. Deze slimheid was reeds tijdens het aardsche
paradijs ontdekt. Mijn vrienden, de uitvinding is oud, maar zij is
splinternieuw. Maakt er gebruik van. Weest Daphnis en Chloé, totdat ge
Philemon en Baucis zult zijn. Doet zoo, dat wanneer gij bij elkander
zijt, u niets ontbreke, en dat Cosette voor Marius de zon en Marius
voor Cosette de wereld zij. Cosette, dat de glimlach van uw echtgenoot
het fraaie weder voor u zij; Marius, dat de tranen uwer vrouw regen
voor u zijn. Moge het in uw huis nimmer regenen. Ge hebt het goede
lot in de loterij getroffen, de liefde in het huwelijk; ge hebt het
hoogste lot, houdt het in waarde, bergt het achter slot, verspilt
het niet, bemint elkander, en lacht om al het overige. Gelooft wat ik
zeg. 't Is gezond verstand. Gezond verstand kan niet liegen. Vereert
elkander. Ieder vereert op zijn wijze God. Welnu, de beste wijze om
God te vereeren, is zijne vrouw te beminnen. Ik bemin u, dat is mijn
catechismus. Wie bemint is orthodox. Het vloekwoord van Hendrik IV
plaatst de heiligheid tusschen de losbandigheid en de dronkenschap. Dit
verwondert mij van Hendrik IV. Vrienden, leve de vrouw! Men zegt,
dat ik oud ben; 't is wonderbaar, zoo jong ik mij gevoel. Ik zou in
het bosch naar het gekweel der verliefden willen gaan luisteren. Deze
kinderen, die het geluk hebben, schoon en tevreden te zijn, maken mij
dronken. Ik zou waarlijk nog trouwen, zoo iemand mij wilde hebben. 't
Is onmogelijk, zich te verbeelden, dat God ons voor iets anders heeft
geschapen, dan voor dit: te aanbidden, te kirren, duif, haan te zijn,
van den ochtend tot den avond zijn liefjen te streelen, zich in zijn
vrouw te spiegelen, fier, trotsch te zijn, de borst vooruit te steken;
dat is het doel des levens. Ziedaar, met uw verlof, wat wij in onzen
tijd dachten, toen wij jongelieden waren. O! hoe veel bekoorlijke
vrouwen, lieve gezichtjes en teedere oogjes waren er in dien tijd! O,
ik heb er verwoesting onder gebracht. Bemint elkander dus. Zoo er geen
liefde was, zou ik waarlijk niet weten waarom er een lente is; en wat
mij betreft, ik zou den goeden God bidden, dat hij al de goede dingen
wegsloot, welke hij ons toont, en ze ons ontnam, en de bloemen, de
vogels en de mooie meisjes weder in hun doos legde. Kinderen! ontvangt
den zegen van den ouden man."

De avond was levendig, vroolijk, bekoorlijk. De goede, alles
beheerschende luim van den grootvader, gaf den toon aan het feest en
ieder stemde zich naar deze schier honderdjarige hartelijkheid. Men
danste een weinig, men lachte veel, 't was een prettige bruiloft;
men had er den goeden man Voorheen op kunnen noodigen. Hij was er
trouwens in den persoon van vader Gillenormand.

Eerst was er rumoer, toen stilte.

Het huwelijkspaar verdween.

Een weinig na middernacht werd het huis van Gillenormand een tempel.

Hier zwijgen wij. Op den drempel van een bruiloftsnacht staat een
glimlachende engel met den vinger op den mond.

De ziel verzinkt in eerbied voor het heiligdom, waar de liefde
gevierd wordt.

Boven die huizen moet een glans zweven. De vreugd, welke zij bevatten,
moet als helderheid door de steenen der muren dringen en de duisternis
min of meer verdrijven. 't Kan niet anders, of dit heilig feest
moet een hemelschen straal naar het oneindige schieten. De liefde
is de verheven smeltkroes, waarin de man en de vrouw samensmelten;
daaruit ontstaat het een, drievoudig, volkomen wezen, de menschelijke
drieëenheid.

De liefde is de ware zaligheid. Geen geluk boven dit geluk. De liefde
is de eenige verrukking. Al het overige is er treurig bij.

Beminnen of bemind te hebben is voor het leven genoeg. Vraag niets
meer. Er is geen andere parel in de donkere vormen des levens te
vinden. Beminnen is een voleindiging.







DERDE HOOFDSTUK.

DE ONAFSCHEIDBARE.


Wat was er van Jean Valjean geworden?

Na op de vriendelijke vermaning van Cosette gelachen te hebben, sloeg
niemand meer acht op Jean Valjean, en was hij opgestaan en ongemerkt
naar de voorkamer gegaan. 't Was dezelfde kamer, die hij, acht maanden
geleden, vuil van slijk, van bloed en buskruit, was binnengegaan, toen
hij den kleinzoon aan den grootvader terugbracht. Het oude houtwerk
was met festons en bloemen behangen; de muzikanten zaten op de canapé,
waarop men Marius had gelegd. Basque, in zwarten rok, korte broek,
witte kousen en handschoenen, was bezig om al de schotels, die zouden
worden opgebracht, met rozenkransen te versieren. Jean Valjean had
hem op zijn verbonden arm gewezen en hem opgedragen zijn vertrek te
verontschuldigen, waarop hij was heengegaan.

De vensters der eetzaal zagen op de straat uit. Onder deze schitterende
vensters bleef Jean Valjean eenige oogenblikken in de duisternis
staan. Hij luisterde. Het verward feestgerucht drong tot hem door. Hij
hoorde de luide stem van den grootvader, de muziek, het gerammel
en gerinkel van borden en glazen, het gelach, en te midden van dit
vroolijk rumoer onderscheidde hij de zachte vroolijke stem van Cosette.

Hij verliet de straat des Filles du Calvaire en keerde terug naar
de straat de l'Homme-Armé, langs de straat Saint Louis, de straat
Culture-Sainte-Catherine en Blancs-Manteaux; 't was een omweg, maar
sedert drie maanden was hij gewoon, ten einde de belemmeringen en het
slijk der straat Vieille du Temple te vermijden, dezen weg dagelijks
te nemen als hij met Cosette uit de straat de l'Homme-Armé naar de
straat des Filles du Calvaire ging.

Daar Cosette dezen weg was gegaan, koos hij dien boven alle andere.

Jean Valjean kwam te huis, stak zijn kaars aan, en ging naar boven. De
kamers waren ledig. Zelfs vrouw Toussaint was er niet meer. De treden
van Jean Valjean maakten in de kamers meer gerucht dan gewoonlijk. Al
de kasten waren open. Hij trad Cosettes kamer binnen. Er waren geen
lakens op het bed. Het hoofdkussen, van sloop met kanten ontdaan,
lag op de gevouwen dekens aan het voeteneinde der matrassen, welker
tijken men zag en waarop niemand meer zou slapen. Al de vrouwelijke
voorwerpen, waaraan Cosette gehecht was, waren medegenomen; er bleven
slechts de groote meubels en de vier muren over. Ook het bed van
vrouw Toussaint was afgehaald. Een enkel bed was opgemaakt, dat van
Jean Valjean.

Jean Valjean zag de muren aan, sloot eenige kastdeuren en ging van
de eene kamer naar de andere. Hij kwam in zijn kamer terug en zette
de kaars op een tafel.

Hij had den doek van zijn arm genomen en gebruikte zijn rechterhand
alsof er hem niets aan deerde.

Hij naderde zijn bed en zijn oogen vestigden zich--was het toevallig
of opzettelijk?--op de "onafscheidbare," waarop Cosette zoo jaloersch
was geweest, op het koffertje dat hem nimmer verliet. Toen hij den
4 Juni in de straat de l'Homme-Armé was gekomen, had hij het op een
kastje bij zijn bed geplaatst. Hij trad eenigszins levendig op dit
kastje toe, nam een sleutel uit zijn zak en opende het koffertje.

Hij nam er langzaam de kleedingstukken uit, waarin Cosette, tien
jaren geleden, Montfermeil had verlaten; in de eerste plaats het
kleine zwarte kleedje, daarop het zwarte halsdoekje, de lompe
kinderschoentjes, welke Cosette schier nog had kunnen dragen,
zoo klein was haar voet, toen het dikke wollen borstrokje, den
gebreiden onderrok, het boezelaartje met zakjes en eindelijk de wollen
kousjes. Deze kousjes, die nog den bevalligen vorm aanduidden van het
fraaie been, waren niet veel langer dan de hand van Jean Valjean. Dat
alles was zwart. Hij had deze kleedingstukken voor haar te Montfermeil
gebracht. Naar gelang hij ze uit het valies nam, legde hij ze op het
bed. Hij peinsde. Hij herinnerde zich, dat het des winters en op een
zeer kouden Decemberdag was geweest; zij bibberde half naakt in haar
armoedige plunje, met haar arme roode voetjes in klompen. Hij, Jean
Valjean, had haar deze ellendige kleederen laten afleggen, om haar
dit rouwgewaad te geven. De moeder moest in haar graf tevreden zijn
geweest, haar dochtertje rouw te zien dragen, en bovenal dat zij goed
en warm gekleed was. Hij dacht aan het bosch van Montfermeil. Cosette
en hij waren 't met elkander doorgegaan; hij dacht aan het toenmalige
gure weder, aan de bladerlooze boomen, aan het bosch zonder vogels,
aan den betrokken hemel; om 't even, het was bekoorlijk. Hij legde
de kleedingstukjes op het bed, het halsdoekje bij het kleedje, de
kousjes naast de schoentjes, het borstrokje naast het onderrokje,
en aanschouwde het een na het ander. Zij was niet grooter dan dat,
had haar groote pop in den arm, en haar louisd'or in het zakje van
dat boezelaartje gestoken; zij lachte; elkander bij de hand houdende
wandelden zij voort; zij had in de wereld niets dan hem.

Toen zonk zijn eerwaardig grijs hoofd op het bed, zijn oud stoïcijns
hart brak, zijn gezicht was, om zoo te spreken, in Cosettes kleederen
verzonken, en zoo iemand op dit oogenblik de kamer was voorbijgegaan,
zou hij een heftig gesnik gehoord hebben.







VIERDE HOOFDSTUK.

IMMORTALE JECUR.


De oude, vreeselijke strijd, dien wij reeds onder verschillende
gedaanten hebben aanschouwd, begon opnieuw. Jakob worstelde slechts
één nacht met den engel. Helaas! hoe dikwerf hebben wij Jean Valjean
in de duisternis in strijd gezien met zijn geweten, en wanhopig er
mede worstelend.

Ongehoorde strijd. Nu eens glijdt de voet uit; dan weder stort de
bodem in. Hoe dikwerf had dit geweten, in het goede volhardend,
hem gegrepen en ternedergedrukt! Hoe dikwerf had de onverbiddelijke
waarheid hem de knie op de borst gezet! Hoe dikwerf had hij, door
het licht ternedergeworpen, genade geroepen! Hoe dikwerf had dit
onverbiddelijke licht, in en boven hem, door den bisschop ontstoken,
hem met geweld verlicht, wanneer hij blind wenschte te zijn. Hoe
dikwerf had hij zich in den strijd weder opgericht, aan de harde rots
zich vasthoudende, op valsche redeneeringen steunende, in het stof
gesleept, nu eens zijn geweten ten onder brengende, dan er door ten
onder gebracht wordende. Hoe dikwerf had hij na een dubbelzinnigheid,
na een valsche, oppervlakkige redeneering der zelfzucht, zijn vertoornd
geweten zich in 't oor hooren toeroepen: Ellendige drogredenaar! Hoe
dikwerf had zijn weerbarstige gedachte krampachtig onder het bewustzijn
van den plicht gereuteld! God weerstand te bieden: Welk een vreeselijke
doodsstrijd. Hoevele geheime wonden voelde hij in zich bloeden! hoe
dikwerf had hij zich opgericht, bloedend, gekwetst, gebroken, verlicht,
met de wanhoop in het hart, de kalmte in de ziel, en verwonnen, zich
overwinnaar voelende! En na hem verlamd, gewond, gebroken te hebben,
zeide hem zijn geweten, vreeselijk, lichtend, kalm boven hem staande:
Ga nu in vrede!

Maar helaas! welk een treurige vrede na zulk een akeligen strijd!

Dezen nacht evenwel gevoelde Jean Valjean, dat hij zijn laatsten
strijd streed.

Een pijnlijke vraag deed zich aan hem voor. De voorbestemming is niet
altijd rechtstreeksch en vertoont zich niet als een rechte weg voor den
gepredestineerde; zij heeft zijwegen, kronkelpaden, donkere bochten,
onrustbarende viersprongen, die verschillende wegen aanbieden. Jean
Valjean stond in dit oogenblik stil op een der gevaarlijkste dezer
viersprongen.

Hij was gekomen aan het laatste punt, waar het goede en het kwade
elkander kruisen. Hij had deze donkere snijding voor oogen. Ditmaal,
zooals hem reeds in andere smartelijke toestanden gebeurd was,
openden zich twee wegen voor hem; de eene aanlokkend, de andere
afschrikkend. Welken te kiezen?

De afschrikkende werd door den geheimzinnigen vinger aangewezen,
dien wij telkens zien, wanneer wij onze oogen op de duisternis richten.

Wederom had Jean Valjean de keus tusschen de vreeselijke haven en de
aanlokkende hinderlaag.

't Is dan waar? de ziel kan genezen worden; het lot niet. 't Is iets
schrikkelijks, een ongeneeslijk lot.

De vraag, welke zich voordeed, was deze:

Op welke wijze zou Jean Valjean zich gedragen tegenover het geluk van
Cosette en Marius? Hij had dit geluk gewild, hij had het bewerkt;
hij had er zich mee doordrongen, en thans, nu hij het beschouwde,
kon hij de voldoening smaken, van een zwaardveger, die het merk zijner
fabriek op den dolk zag, welken hij rookend uit zijn borst trok.

Cosette had Marius; Marius bezat Cosette. Zij hadden alles, zelfs
rijkdom. En dit was zijn werk.

Maar wat zou hij, Jean Valjean, met dit geluk doen, nu het er was,
nu het bestond? Zou hij zich bij dit geluk indringen? het behandelen,
alsof het hem behoorde? Cosette behoorde ontwijfelbaar aan een ander;
maar zou hij, Jean Valjean, van Cosette behouden al wat hij ervan
behouden kon? Zou hij de soort van vader blijven, zooals hij tot
hiertoe schemerachtig betoond, en dien men geëerbiedigd had? Zou
hij gerust bij Cosette gaan wonen? Zou hij, zonder een woord te
zeggen, zijn verleden aan deze toekomst brengen? Zou hij zich daar
vertoonen als rechthebbende, en zich, gesluierd, aan dien lichten
haard zetten? Zou hij glimlachend de handen dezer onschuldigen in
zijn treurige handen nemen? Zou hij zijn voeten, die de onteerende
schaduw der wet achter zich sleepten, in het eerwaardig huis van
den heer Gillenormand zetten. Zou hij dezelfde kansen met Cosette en
Marius deelen? Zou hij de duisternis boven zijn hoofd verdikken en de
wolk boven het hunne? Zou hij zijn ongeluk bij hun geluk voegen? Zou
hij blijven zwijgen? Met één woord, zou hij, bij deze twee gelukkige
wezens, de akelige stomme van hun lot zijn?

Men moet aan het noodlot en zijn ontmoetingen gewoon zijn, om de oogen
te durven opslaan, wanneer sommige vragen ons in haar afschuwelijke
naaktheid verschijnen. Het goede of het kwade bevinden zich achter
dit streng vraagteeken. Wat wilt ge doen? vraagt de sphinx.

Jean Valjean was aan dergelijke beproevingen gewoon. Hij zag den
sphinx strak in de oogen.

Hij onderzocht het onverbiddelijk probleem van alle zijden.

Cosette, dit bekoorlijk wezen, was het reddingsvlot van dezen
schipbreukeling. Wat te doen? Zou hij er zich aan vastklemmen, of
het loslaten?

Zoo hij er zich aan vastklemde, verliet hij het onheil, steeg weder
op naar de zon, liet het zilte water uit zijn kleederen en zijn haar
druipen--hij was gered, hij leefde!

Zoo hij losliet?

Dan de afgrond!

Dus raadpleegde hij smartelijk met zijn gedachte. Of liever gezegd:
hij streed; met woede viel hij in zijn binnenste nu eens zijn wil,
dan zijn overtuiging aan.

't Was een geluk voor Jean Valjean, dat hij had kunnen weenen. Dit
verlichtte hem misschien. Het begin was echter stormachtig. Er brak
een orkaan in hem los, woedender dan die hem eertijds naar Arras
dreef. Het verledene keerde in hem terug tegenover het tegenwoordige;
hij vergeleek en weende. Toen eenmaal de sluis der tranen geopend was,
wrong hij in vertwijfeling de handen.

Hij voelde zich tegengehouden.

Helaas! wanneer wij in deze uiterste worsteling van onze zelfzucht
en onzen plicht, stap voor stap voor ons onveranderlijk ideaal
terugwijken, woest, hardnekkig, toornig het terrein betwistende, in de
hoop op een mogelijke vlucht en een uitgang zoekend, hoe schrikkelijk
is dan de muur, die eensklaps achter ons verrijst?

Een heilige duisternis te voelen, die ons tegenhoudt?

Het onzichtbare onverbiddelijke! welk een angst!

Met het geweten heeft men dus nooit gedaan. Onderwerp er u aan,
Brutus; onderwerp er u aan, Cato. Het is grondeloos, wijl het God
is. Men werpt in dien put den arbeid zijns geheelen levens, men werpt
er zijn fortuin, zijn rijkdom, zijn voorspoed, zijn vrijheid of zijn
vaderland, zijn welstand, zijn rust, zijn vreugd in. Nog meer, nog
meer! Men moet er eindelijk zijn geheele hart in werpen.

Is het onvergeeflijk, dat men eindelijk weigert?

Kan het onuitputtelijke een recht hebben? Zijn eindelooze ketens
niet boven de menschelijke macht? Wie zou Sysiphus en Valjean laken,
dat zij zeiden: 't is genoeg!

De gehoorzaamheid van het stoffelijke wordt door de wrijving
beperkt; is er voor de gehoorzaamheid der ziel geen grens? Indien de
eeuwigdurende beweging onmogelijk is, zou dan eeuwigdurende opoffering
geëischt kunnen worden?

De eerste stap is niets; de laatste is moeielijk. Wat was de zaak
Champmathieu bij het huwelijk van Cosette en de gevolgen ervan? Wat
is dit: naar het bagno wederkeeren, bij dit: in het niet nederdalen?

O, eerste stap naar beneden, hoe treurig zijt gij! O tweede stap,
hoe somber!

Waarom zou men dezen keer het hoofd niet omwenden?

Het martelaarschap is een zuivering, een gloeiende zuivering. 't Is een
heiligmakende foltering. Men kan er in 't eerste uur in toestemmen;
men zet zich op den gloeienden ijzeren troon, men plaatst op zijn
hoofd de gloeiende ijzeren kroon; men neemt den gloeienden ijzeren
kloot, maar men moet zich nog met den vlammenden mantel bekleeden,
is er niet een oogenblik, dat het ellendige vleesch oproerig wordt
en men van de foltering afziet?

Eindelijk kwam Jean Valjean tot de kalmte der verslagenheid.

Hij overwoog, dacht, hij sloeg de rijzing en de daling der
geheimzinnige balans van het licht en de duisternis gade.

Zou hij deze twee van geluk schitterende kinderen met zijn bagno
bezwaren, of zelf zijn onherstelbare verzinking voltooien? Eenerzijds
Cosette opofferen, anderzijds zich zelven.

Tot welke oplossing zou hij overgaan? Welk besluit nam hij? Wat was,
in zijn binnenste, het eind-antwoord, dat hij aan het onomkoopbaar
verhoor van het noodlot gaf? Welke deur besloot hij te openen? Welke
zijde van zijn leven nam hij voor, te sluiten? Welke keus deed hij
tusschen al deze onpeilbare diepten, die hem omgaven? Tot welk uiterste
ging hij over? Welken van deze afgronden knikte hij toe?

Zijn bedwelmende mijmering duurde den geheelen nacht.

Hij bleef tot aan den dag in dezelfde houding, ineengebogen op dat bed,
verslagen, misschien verpletterd, helaas! onder de zwaarte van het lot,
met krampachtige handen, de armen recht uitgestrekt als een afgenomen
gekruisigde, dien men met het gezicht ter aarde heeft gelegd. Zoo bleef
hij twaalf uren, de twaalf uren van een langen winternacht, verstijfd
van koude, zonder het hoofd op te richten, zonder te spreken. Hij
was onbewegelijk als een lijk, terwijl zijn geest langs de aarde
kroop en opvloog, nu als de hydra dan als de arend. Als men hem
zoo bewegingloos gezien had, zou men hem voor dood hebben gehouden;
maar eensklaps trilde hij stuiptrekkend, en zijn mond op Cosettes
kleederen drukkende, kuste hij ze;--toen zag men dat hij leefde.

Wie, Men? Jean Valjean was immers alleen en niemand was dààr?

De Men, die in de duisternis is.







BOEK VII.

DE LAATSTE TEUG UIT DEN BEKER.


EERSTE HOOFDSTUK.

DE ZEVENDE CIRKEL EN DE ACHTSTE HEMEL.


De dag na de bruiloft is stil. Men eerbiedigt de overwegingen der
gelukkigen; ook een weinig hun laten slaap. Het rumoer der bezoeken
en gelukwenschen begint eerst later weder. Het was op den ochtend
van den 17 Februari een weinig over het middaguur, toen Basque, die
met een doek en den stoffer onder den arm, bezig was "de voorkamer
te doen", zacht aan de deur hoorde tikken. Men had niet gescheld,
't geen op zulk een dag fatsoenlijk is. Basque opende en zag mijnheer
Fauchelevent. Hij voerde hem in het salon, waarin nog alles overhoop
lag en die het slagveld der vreugden van den vorigen dag geleek.

"Drommels! mijnheer," merkte Basque op, "wij zijn laat opgestaan."

"Is uw meester bij de hand?" vroeg Jean Valjean.

"Hoe gaat het met den arm van mijnheer?" antwoordde Basque.

"Beter. Is uw meester bij de hand?"

"Welke? de oude of de nieuwe?"

"Mijnheer Pontmercy."

"Mijnheer de baron?" verbeterde Basque het hoofd oprichtende. Men is
vooral voor zijn dienstboden baron. Daar komt hun iets van toe; zij
bezitten hetgeen een philosoof de bespotting van den titel zou noemen,
en dat streelt hen. Marius, dit moet in 't voorbijgaan gezegd worden,
een heftig republikein, zooals hij bewezen had, was nu tegen wil en
dank baron. Door dien titel was in de familie een kleine revolutie
ontstaan. Thans was het de heer Gillenormand die er aan hechtte,
en Marius die er onverschillig voor was. Maar kolonel Pontmercy had
geschreven: "Mijn zoon zal mijn titel voeren." Marius gehoorzaamde. En
Cosette, in wie de vrouw begon te voorschijn te komen, was gestreeld
barones te zijn.

"Mijnheer de baron?" herhaalde Basque. "Ik zal eens zien. Ik zal hem
zeggen, dat mijnheer Fauchelevent er is."

"Neen, zeg hem niet, dat ik het ben. Zeg hem, dat iemand hem eens
afzonderlijk wenscht te spreken, maar noem geen naam."

"Zoo," zei Basque.

"Ik wil hem een verrassing bezorgen."

"Zoo!" hernam Basque, zich zelven door zijn tweede "zoo" zijn eerste
verklarende.

En hij verwijderde zich.

Jean Valjean bleef alleen.

Het salon was, gelijk wij gezegd hebben, geheel in wanorde. Het
scheen, dat men er noch flauw het gerucht der bruiloft hoorde. Op
den vloer lagen allerlei bloemen, die uit de kransen en de kapsels
gevallen waren. De geheel afgebrande waskaarsen vormden een soort
van druipsteen aan het kristal der lichtkronen. Geen meubel stond
op zijn plaats. Drie of vier stoelen in een hoek dicht bijeenstaande
schenen een gesprek voort te zetten. Het was een aangenaam geheel. Er
is nog iets bevalligs in een afgeloopen feest. 't Is zoo gelukkig
geweest. Op deze verspreide stoelen, onder deze verlepte bloemen,
onder deze uitgebrande lichten heeft men blijdschap genoten. De zon
volgde de lichtkroon op en trad vroolijk het salon binnen.

Eenige minuten verstreken. Jean Valjean stond bewegingloos op de plek
waar Basque hem verlaten had. Hij was zeer bleek.

Zijn oogen waren dof en zoo hol, ten gevolge der slapeloosheid, dat
zij schier in hun kassen verdwenen. Zijn zwarte rok had de scherpe
kreuken van een kleedingstuk, dat des nachts niet van het lijf is
geweest. De ellebogen waren donsachtig wit, door de wrijving van het
linnen met het laken. Jean Valjean zag aan zijn voeten het venster,
door de zon op den vloer afgeteekend.

Een gerucht ontstond aan de deur, hij sloeg de oogen op.

Marius trad binnen met opgericht hoofd, glimlachenden mond, met een
onbeschrijfelijken glans op het gelaat, en zegevierenden blik. Ook
hij had niet geslapen.

"Gij hier, vader!" riep hij, Jean Valjean ziende; "die domme Basque zag
zoo geheimzinnig! Maar ge komt te vroeg. 't Is eerst half een. Cosette
slaapt nog."

Het woord "vader", waarmede Marius Fauchelevent noemde, beteekende:
Hoogste zaligheid. Tusschen beiden, gelijk men weet, had steeds
stijfheid, koelheid en dwang bestaan; het ijs moest gebroken worden of
smelten. Thans was Marius in die soort van bedwelming, dat de strakheid
buigzamer werd, dat het ijs smolt, en dat de heer Fauchelevent voor
hem evenals voor Cosette een vader was.

Hij ging voort; de woorden vloeiden hem uit den mond, 't geen aan de
hemelsche opgetogenheid der vreugd eigen is.

"Hoe verblijd ben ik u te zien! Zoo ge wist, hoe gij hier gisteren
ontbroken hebt. Goeden dag, vader; hoe gaat het met uw hand? Beter,
niet waar?"

En voldaan met het gunstig antwoord dat hij zich zelven gaf,
vervolgde hij:

"Wij hebben veel over u gesproken, Cosette en ik. Cosette bemint u
zoozeer! Vergeet niet, dat ge hier uw kamer hebt. Wij willen niets
meer van de straat de l'Homme-Armé weten. Hoe kondt ge toch in die
straat gaan wonen, die ongezond, somber, koud, leelijk is, en die
geen uitgang heeft? Gij moet hier uw intrek komen nemen. En wel van
heden af. Of ge zult met Cosette te doen hebben. Zij stelt zich voor,
ons allen onder den duim te krijgen; dit zeg ik u vooraf. Ge hebt
uw kamer gezien, zij is dicht bij de onze en ziet op den tuin uit;
men heeft het slot doen herstellen; het bed is gespreid en gereed,
ge behoeft slechts te komen. Cosette heeft bij uw bed een groote
oude bergère geplaatst en tot haar gezegd: Steek hem uw armen toe. In
het acaciaboschje voor uw venster komt elke lente een nachtegaal. Ge
zult hem binnen twee maanden zien. Zijn nestje zal aan uw linkerhand,
het onze aan uw rechterhand, zijn. Des nachts zal hij zingen en over
dag zal Cosette praten. Uw kamer ligt op het zuiden. Cosette zal er
uw boeken plaatsen, uw reis van kapitein Cook en de andere, die van
Vancouver, al uw zaken. Ik geloof, dat ge een klein koffertje hebt,
waaraan ge veel waarde hecht; daarvoor heb ik een eereplaats gereed
gemaakt. Ge hebt mijn grootvader geheel voor u gewonnen; hij houdt van
u. Wij zullen te zamen wonen. Kunt ge whisten? Gij zult mijn grootvader
geheel innemen, zoo ge whisten kunt. Ge zult met Cosette gaan wandelen,
op de dagen dat ik in het Paleis van Justitie moet zijn, ge zult haar
den arm geven, evenals vroeger in het Luxembourg, ge weet nog wel. Wij
hebben vast besloten heel gelukkig te zijn. En gij zult in ons geluk
deelen, hoort ge, vader. Nu, heden ontbijt ge met ons, niet waar?"

"Mijnheer," zei Jean Valjean, "ik moet u iets zeggen. Ik ben een
oude galeiboef."

De grens der hoorbare scherpe klanken kan misschien evenzeer voor
den geest als voor het oor overschreden worden. Deze woorden:
"Ik ben een oude galeiboef" die uit den mond van Fauchelevent in
't oor van Marius drongen, overtroffen het mogelijke. Marius hoorde
niet. 't Scheen dat hem iets gezegd was, maar hij wist niet wat. Hij
bleef met open mond staan.

Toen bespeurde hij, dat de man, die tot hem sprak, er verschrikkelijk
uitzag. Tot op dezen oogenblik had hij, in de bedwelming zijner vreugd,
deze vreeselijke bleekheid niet opgemerkt.

Jean Valjean maakte den zwarten doek, waarin zijn rechterarm lag,
open, nam het linnen, dat om zijn hand was gewikkeld, weg, en liet
zijn blooten duim aan Marius zien.

"Mijn hand deert niets," zeide hij.

Marius bezag den duim.

"Ik heb er nooit iets aan gehad," hernam Jean Valjean.

Er was inderdaad geen spoor van eenige wonde te zien.

Jean Valjean hernam:

"Ik mocht niet bij uw huwelijk tegenwoordig zijn. Ik heb mij zooveel
afwezig gehouden als mij mogelijk was. Ik heb deze wond voorgewend,
om geen valschheid te verrichten, om de trouw-acte niet van nul en
geener waarde te doen zijn, om niet te behoeven te onderteekenen."

Marius stamelde:

"Wat wilt ge zeggen?"

"Ik wil zeggen," antwoordde Jean Valjean, "dat ik op de galeien
ben geweest."

"Gij maakt mij krankzinnig!" riep Marius verschrikt.

"Mijnheer Pontmercy," zei Jean Valjean, "ik ben negentien jaren op de
galeien geweest. Wegens diefstal. Vervolgens ben ik tot altoosdurende
galeistraf veroordeeld. Wegens diefstal. Wegens herhaling van
misdaad. Op dit oogenblik ben ik een wederspannige aan de wet, iemand,
die zijn ban verbroken heeft."

Wat Marius deed om voor de werkelijkheid terug te deinzen, het feit
niet aan te nemen, zich tegen de waarheid te verzetten, hij moest
er zich aan onderwerpen. Hij begon te begrijpen, en zooals 't in
dergelijke gevallen meestal gebeurt, hij ging hierin te ver. Hij
rilde als voor een schrikkelijken inwendigen bliksem; een denkbeeld,
dat hem deed sidderen, schoot door zijn geest. Hij zag zijn eigen
lot in de toekomst verwoest.

"Spreek, zeg alles!" riep hij, "gij zijt Cosettes vader."

En met een onbeschrijfelijke beweging van afschuw trad hij twee
schreden achteruit.

Jean Valjean richtte het hoofd op, met zulk een majestueuse houding,
dat hij aan de zoldering scheen te reiken.

"'t Is noodzakelijk, dat ge mij hierin gelooft, mijnheer; hoewel
de eed, dien ik en mijnsgelijken doen, bij de justitie niet van
kracht is."

Hier hield hij een oogenblik stil; toen vervolgde hij op een
gebiedenden, somberen toon, langzaam op ieder woord drukkende:

"Gij moet mij gelooven. Ik de vader van Cosette! bij God, neen. Ik ben
een boer van Faverolles, mijnheer de baron Pontmercy! Ik verdiende
den kost met boomsnoeien. Ik heet niet Fauchelevent, ik heet Jean
Valjean. Ik ben volstrekt geen familie van Cosette. Wees gerust."

Marius stamelde:

"Wat bewijst mij?..."

"Ik; wijl ik 't u zeg."

Marius staarde den man aan! Hij was somber en kalm. Geen logen kon uit
zulk een kalmte komen. Het koele is oprecht. Men voelde de waarheid
in deze kilheid des grafs.

"Ik geloof u," zei Marius.

Jean Valjean boog het hoofd als om hiervan acte te nemen, en hernam:

"Wat ben ik voor Cosette? Iemand, die haar toevallig ontmoette. Tien
jaren geleden, wist ik niet, dat zij bestond. Ik bemin haar, 't is
waar. Men bemint een kind, dat men klein heeft gezien, terwijl men
zelf reeds oud was. Als men oud is, gevoelt men zich een grootvader van
alle kleine kinderen. Mij dunkt, dat ge wel zult gelooven, dat ik zoo
iets als een hart heb. Zij was een weeze. Zonder ouders. Zij had mij
noodig. Dat is de reden, waarom ik haar begon te beminnen. Kinderen
zijn zoo zwak, dat de eerste de beste, zelfs een man als ik, hun
beschermer kan zijn. Ik heb dien plicht jegens Cosette vervuld. Ik
geloof niet, dat men iets zoo gerings inderdaad een goede daad kan
noemen; zoo het echter een goede daad is, reken dan dat ik ze verricht
heb. Breng deze verzachtende omstandigheid in rekening. Thans verlaat
Cosette mijn leven, onze twee wegen scheiden. Voortaan kan ik niets
meer voor haar zijn. Zij is mevrouw Pontmercy. Haar bestemming is
veranderd. En Cosette wint bij deze verandering. Alles is goed. Gij
spreekt niet van de zesmaal honderd duizend francs, maar ik zal uw
gedachte hierin voorkomen; 't zijn in bewaring gegeven gelden. 't Is
onverschillig hoe zij in mijn bezit zijn gekomen! Ik geef ze terug. Men
heeft niets meer van mij te vorderen. Ik maak de teruggave volledig,
door mijn waren naam te zeggen. Ook dit is mijn zaak. Ik ben er op
gesteld, dat ge weet, wie ik ben."

En Jean Valjean zag Marius strak in het gezicht.

Al wat Marius gevoelde, was verward en onsamenhangend. Sommige vlagen
van het lot veroorzaken zulke verbijsteringen in onze ziel.

Wij allen hebben zulke oogenblikken van verbijstering gehad, die
ons in verwarring brengen; wij zeggen, wat het eerst in ons opkomt,
't geen juist niet altijd datgene is, wat wij wilden zeggen. Er zijn
plotselinge openbaringen, die men niet bedwingen kan en die bedwelmen
als een heillooze wijn. Marius was zoodanig verstomd door den nieuwen
toestand, die voor hem verrees, dat hij tot dien man sprak alsof hij
schier boos over deze bekentenis was.

"Maar," riep hij, "waarom zegt ge mij dit alles toch? Wat dwingt er u
toe? Ge kondt uw geheim voor u zelven behouden. Ge zijt noch verraden,
noch wordt vervolgd, noch is er u om gevraagd. Ge moet een reden
hebben om uit vrijen lust zulk een openbaring te doen. Spreek. Er
schuilt iets achter. Waarom doet ge deze bekentenis? Om welke reden?"

"Om welke reden?" antwoordde Jean Valjean, met zulk een zachte,
gesmoorde stem, dat het veeleer was, alsof hij tot zich zelven, dan
tot Marius sprak. "Inderdaad, om welke reden zegt deze tuchteling:
ik ben een galeiboef? Ja, voorwaar de reden is zonderling. 't Is uit
eerlijkheid. Zie, 't is ongelukkig, dat ik in mijn hart een draad
heb, die mij bindt. 't Is vooral wanneer men oud is, dat deze draden
sterk zijn. Het geheele leven om zich heen lost zich op; alleen die
draden blijven. Indien ik dien draad had kunnen uitrukken, breken,
den knoop losmaken of hem doorhakken, ver van hier gaan, ik ware gered
geweest, ik behoefde slechts te vertrekken; in de straat du Bouloy zijn
diligences; nu gij gelukkig zijt, ga ik heen. Ik heb gepoogd dien draad
te breken; ik heb er aan getrokken, maar hij wilde niet breken, en ik
rukte er mijn hart mede uit. Toen zeide ik: Ik kan niet elders leven
dan hier. Ik moet blijven. Nu ja, gij hebt gelijk, ik ben een dwaas,
waarom ben ik niet eenvoudig gebleven zooals ik was? Gij biedt mij een
kamer in het huis aan; mevrouw Pontmercy bemint mij. Zij zegt tot dien
armstoel: steek hem uw armen toe; uw grootvader wenscht niets liever,
dan mij bij zich te hebben; ik pas voor hem; wij zullen samen wonen,
gemeenschappelijk eten, ik zal aan Cosette den arm geven--aan mevrouw
Pontmercy, verschoon mij, 't is de gewoonte.--Wij zullen slechts één
dak, één tafel, één vuur hebben; hetzelfde hoekje van den haard des
winters, dezelfde wandeling des zomers; dat is vreugd, dat is geluk,
dat is alles. Wij zullen één familie uitmaken. Samen leven!"

Bij deze woorden werd Jean Valjean woest. Hij kruiste zijn armen
op de borst, zag naar den vloer aan zijn voeten, als had hij er een
afgrond in willen boren, en zijn stem werd eensklaps heftig:

"Een familie! neen. Ik behoor tot geen familie. Ik behoor niet
tot de uwe. Ik behoor niet tot die der menschen. In de huizen,
waar men in familie is, ben ik te veel. Er zijn familiën, maar niet
voor mij. Ik ben de ongelukkige, ik ben er buiten. Heb ik een vader,
een moeder gehad? Ik twijfel er schier aan. Den dag, dat ik dit kind
uithuwelijkte, was alles uit; ik heb haar gelukkig gezien met den
man, dien zij bemint, en dat in dit huis een goede grijsaard, een
gezin van twee engelen was, met allerlei geluk, en ik zeide tot mij:
Ga niet binnen, gij. Ik kon liegen, 't is waar, u allen bedriegen,
mijnheer Fauchelevent blijven. Zoo lang het haar gold, kon ik liegen,
maar nu zou het mij gelden, en ik mag niet. 't Is waar, dat ik slechts
behoefde te zwijgen, om alles hetzelfde te doen blijven. Ge vraagt mij
wat mij tot spreken dwingt? Iets wonderbaars; mijn geweten. Zwijgen
was mij echter zeer gemakkelijk. Ik heb den nacht doorgebracht met er
mij toe over te halen; gij neemt mij in verhoor, en 't geen ik zeg,
komt u zoo buitengewoon voor, dat ge er het recht toe hebt; nu, ja, ik
heb den nacht doorgebracht met mij te overreden; ik heb zeer krachtige
redenen aangewend, ik heb gedaan wat ik kon; ik verzeker 't u. Maar
er zijn twee zaken, waarin ik niet geslaagd ben; noch den draad te
breken die mij vast aan 't hart zit; noch iets tot zwijgen te brengen,
dat zacht tot mij spreekt, wanneer ik alleen ben. Daarom ben ik van
ochtend u dit alles komen bekennen. Alles of genoegzaam alles. 't
Is noodeloos u te zeggen, wat mij alleen betreft; ik behoud dit voor
mij. Het voornaamste weet ge. Ik heb dus mijn geheim genomen en het u
gebracht. Voor uwe oogen heb ik mijn geheim geopend. Dat besluit was
niet gemakkelijk te nemen. Den ganschen nacht heb ik geworsteld. O,
meent gij, dat ik niet tot mij zelven gezegd heb, dat dit niet de
zaak Champmathieu was, dat ik door mijn naam te verbergen niemand
benadeelde, dat mij de naam Fauchelevent door Fauchelevent zelven
was gegeven, uit dankbaarheid wegens een bewezen dienst, en dat ik
hem behouden kon; dat ik gelukkig zou zijn in deze kamer welke ge
mij aanbiedt, dat ik niemand zou hinderen in mijn hoekje, en dat,
terwijl gij Cosette bezat, ik mij zou verheugen in 't zelfde huis
met haar te zijn. Ieder zou in het geluk gedeeld hebben. Door steeds
mijnheer Fauchelevent te blijven, was alles terecht gekomen. Ja,
behalve mijne ziel. Overal in mij was vreugd, maar de bodem mijner
ziel bleef donker. 't Is niet genoeg, gelukkig te zijn; men moet
tevreden wezen. Dus zou ik mijnheer Fauchelevent zijn gebleven, ik
zou mijn waar gezicht verborgen hebben, tegenover uw geluk zou ik een
raadsel zijn geweest, te midden van uw licht zou ik duisternis hebben
geworpen; zonder u te waarschuwen, zou ik het bagno in uw huis hebben
gebracht; ik zou aan uw disch hebben plaats genomen, met de gedachte:
dat zoo ge wist wie ik was, gij mij wegjagen zoudt; ik zou mij door
dienstboden hebben laten bedienen, die, zoo zij 't geweten hadden,
gezegd zouden hebben: Welk een schandaal! Ik zou u onwillekeurig
hebben aangeraakt, ik zou uwe handdrukken gestolen hebben! In uw
huis zouden eerwaardige witte haren en geschandvlekte witte haren
gelijkelijk vereerd zijn; in de vertrouwelijkste oogenblikken,
wanneer men meent de harten tot in de diepste schuilhoeken voor
elkander te hebben opengelegd, wanneer wij met ons vieren te zamen
waren, uw grootvader, gij met uw beiden, en ik, zou er een onbekende
zijn geweest! Ik zou aan uw zijde uw leven hebben gedeeld, steeds
bezorgd het deksel van dien vreeselijken put op te lichten; ik, een
doode, zou mij aan u, levenden, hebben opgedrongen. Ik zou haar voor
altijd aan mijn lot gedoemd hebben. Gij, Cosette en ik zouden drie
hoofden onder een groene tuchtelingenmuts zijn geweest! Huivert gij
niet? Ik, die slechts de meest gebogen mensch ter wereld ben, zou
de afschuwelijkste zijn geworden. En deze misdaad zou ik elken dag
bedreven, dezen logen zou ik elken dag herhaald hebben! elken dag,
jegens u, mijn teedergeliefden; jegens u, mijn kinderen; jegens u,
onschuldigen! Is 't niet eenvoudig, het stilzwijgen te bewaren? Neen,
't is niet eenvoudig. Er is een stilzwijgen dat liegt. En mijn leugen,
en mijn bedrog, en mijn schandelijkheid, en mijn laagheid, en mijn
verraad, en mijn misdaad, zou ik droppel voor droppel gedronken,
uitgespogen, weder gedronken hebben; ik zou te middernacht geëindigd,
des middags weder begonnen zijn, en mijn goeden avond zou gelogen,
mijn goeden morgen zou gelogen hebben; ik zou daarop geslapen, daarbij
mijn brood gegeten hebben; ik zou Cosette in het gezicht gezien en
den glimlach des engels met den glimlach van den doemeling beantwoord
hebben; ik zou een afschuwelijke bedrieger zijn geweest. Waarom? Om
gelukkig te zijn? Ik gelukkig zijn! Heb ik het recht gelukkig te
zijn? Ik ben buiten het leven, mijnheer!"

Jean Valjean zweeg. Marius luisterde, zulk een schakel van gedachten en
angsten kan niet afgebroken worden. Jean Valjean sprak nu nog zachter,
maar 't was nu geen doffe, maar een akelige stem.

"Gij vraagt, waarom ik spreek? gij zegt dat ik noch verraden, noch
vervolgd, noch tot spreken verplicht word. Ja, ik ben verraden;
ik ben vervolgd; ik ben tot spreken gedwongen! Door wien? door mij
zelven. Ik zelf sluit mij den weg, ik sleep, ik drijf mij voort,
ik sta stil en lever mij over en wanneer men zich zelven bestuurt,
wordt men goed bestuurd."

En zijn eigen rok met volle vuist vattende en naar Marius uitstekende,
hernam hij:

"Zie deze vuist. Vindt ge niet, dat zij dezen kraag houdt als om hem
niet weder los te laten? Welnu, het geweten is nog een andere vuist. Om
gelukkig te zijn, mijnheer, moet men den plicht niet begrijpen, want
zoodra men hem begrepen heeft, is hij onverbiddelijk. Men zou zeggen
dat hij dengene straft die hem begrijpt; maar neen; hij beloont hem
er voor; want hij brengt hem in een hel, waar men God naast zich
voelt. Men heeft zijn hart niet zoodra verbrijzeld, of men is in
vrede met zich zelven."

En op onuitsprekelijken toon voegde hij er bij: "Mijnheer Pontmercy,
dit alles is dwaasheid, ik ben een eerlijk man. Door mij voor uw oogen
te vernederen, verhef ik mij in de mijne. 't Is mij reeds eens gebeurd,
maar het was minder smartelijk; 't was niets. Ja, een eerlijk man. Ik
zou het niet zijn, zoo gij, door mijn schuld, mij verder geacht hadt,
thans, nu ge mij veracht, ben ik het. Deze noodlottigheid rust op mij,
dat ik geene andere dan gestolen achting kan genieten, en deze achting
mij inwendig vernedert en drukt, en men mij moet verachten, opdat
ik mij zelven kunne achten. Dan verhef ik mij. Ik ben een galeiboef,
die zijn geweten gehoorzaamt. Ik weet dat dit niet bij elkander past,
maar wat kan ik er aan doen? 't Is zóó. Ik heb verbintenissen met mij
zelven aangegaan, en houd ze. Er zijn toestanden, die ons binden,
er zijn omstandigheden die plichten vorderen. Ik heb in mijn leven
veel ondervonden, mijnheer Pontmercy."

Wederom zweeg Jean Valjean, zijn keel bevochtigende met een inspanning
als hadden zijn woorden een bitteren nasmaak, en hij hernam:

"Wanneer zulk een afschuw op ons rust, heeft men het recht niet dien
aan anderen, zonder hun weten, mede te deelen; men heeft het recht
niet, hen met zijn pest te besmetten; men heeft het recht niet, hen
in zijn afgrond mede te sleepen, zonder dat zij 't weten; men heeft
het recht niet, hen zijn rood boevenbuis te laten dragen; men heeft
het recht niet, listig het geluk van anderen door zijn verworpenheid
te storen. Hen, die gezond zijn, te naderen, hen in de duisternis met
zijn ontzichtbare kwaal te besmetten, is afschuwelijk. Fauchelevent
moge mij zijn naam geleend hebben, ik heb het recht niet, er mij
van te bedienen; hij moge hem mij gegeven hebben, ik mag hem niet
aannemen. Een naam is een ik. Weet ge, mijnheer, ik heb een weinig
gedacht, een weinig gelezen, hoewel ik een gering mensch ben; en ge
ziet dat ik mij betamelijk weet uit te drukken. Ik geef mij rekenschap
van de dingen. Ik heb mij zelven opgevoed. Welnu, ja, 't is oneerlijk
zich van een naam meester te maken en er zich onder te verschuilen. De
letters van het alphabet kunnen evenzeer gestolen worden als een
geldbeurs of horloge. Een valsche handteekening in vleesch en been te
zijn, een levende valsche sleutel te zijn, om daarmede het slot van
eerlijke lieden te openen en alzoo bij hen binnen te sluipen, niet
recht voor zich uit te durven zien, maar steeds gluipend; inwendig
eerloos te zijn; neen! neen! neen! neen! Liever lijden, bloeden,
weenen, zich met de nagels het vel van het vleesch scheuren, de nachten
in foltering doorbrengen zich lichaam en ziel doorknagen. Daarom kom
ik u dit alles verhalen. Uit lust des harten, zooals gij zegt."

Hij ademde moeielijk en voegde er nog bij:

"Vroeger stal ik om in 't leven te blijven een brood; maar thans wil
ik niet om te leven een naam stelen."

"Om te leven!" viel Marius hem in de rede. "Gij hebt dien naam niet
noodig om te leven?"

"O, ik weet wat ik zeg," antwoordde Jean Valjean, langzaam het hoofd
opheffende en buigende.

Er ontstond een pauze. Beiden zwegen, ieder verdiept in een afgrond
van gedachten. Marius had zich aan een tafel gezet en liet den hoek van
zijn mond op een zijner gebogen vingers rusten. Jean Valjean ging heen
en weder. Hij stond stil voor een spiegel en bleef bewegingloos. Toen,
als antwoordde hij op een inwendige redeneering, zeide hij, dien
spiegel beschouwende, waarin hij zich niet zag:

"Terwijl ik nu verlicht ben!"

Hij hervatte zijn wandeling en ging naar het andere einde der
kamer. Toen hij zich omkeerde, zag hij, dat Marius hem naoogde. Hij
zeide hem op een onuitsprekelijken toon:

"Ik sleep een weinig met den voet. Gij begrijpt nu waarom."

Toen, zich geheel tot Marius wendende:

"Verbeeld u nu dit, mijnheer: Ik heb niets gezegd, ik ben mijnheer
Fauchelevent gebleven, ik heb bij u mijn intrek genomen, ik behoor
tot uw gezin, ik ben in mijn kamer, des ochtends kom ik in pantoffels
om te ontbijten, des avonds gaan wij alle drie naar den schouwburg;
ik vergezel mevrouw de Pontmercy naar de Tuilerieën en naar het
Koningsplein; wij zijn te zamen; gij meent dat ik uwsgelijke ben;
maar op een goeden ochtend ben ik er, gij zijt er, wij praten, lachen;
gij hoort een stem dezen naam roepen: Jean Valjean! en daar komt deze
vreeselijke hand, de politie, uit de schaduw en rukt mij eensklaps
mijn masker af."

Wederom zweeg hij; Marius had zich bevend opgericht. Jean Valjean
hernam:

"Wat zegt ge ervan?"

De stilte van Marius antwoordde.

Jean Valjean voer voort:

"Ge ziet wel, dat ik gelijk heb niet te zwijgen. Luister, wees
gelukkig, wees in den hemel, wees de engel van een engel, wees in
het licht en stel u tevreden; bekommer u niet over de wijze hoe een
arme veroordeelde zijn borst openrijt en zijn plicht doet; ge hebt
een ellendig mensch voor u, mijnheer."

Langzaam ging Marius door de kamer, en bij Jean Valjean gekomen reikte
hij hem de hand.

Maar Marius moest de hand nemen, die zich niet aanbood. Jean Valjean
liet het toe en 't scheen Marius, alsof hij een steenen hand omvatte.

"Mijn grootvader heeft vrienden," zei Marius; "ik zal uw gratie
verwerven."

"Dit is onnoodig," antwoordde Jean Valjean. "Men gelooft, dat ik dood
ben; dat is genoeg. De dooden zijn aan de justitie ontheven. Men laat
hen rustig vergaan. De dood is zoogoed als gratie."

En zijn hand, die Marius hield, losmakende, voegde hij er met een
onverbiddelijke waardigheid bij:

"Overigens tracht ik mijn plicht te doen, en dit is de vriend tot wien
ik mij wend; ik heb slechts ééne gratie noodig, die van mijn geweten."

Op dit oogenblik opende zich aan 't andere einde der kamer zacht de
deur en Cosette's hoofd verscheen er tusschen. Men zag alleen haar
lief gezicht; zij was bekoorlijk met haar nog ongekapt haar, en haar
oogleden waren nog gezwollen van den slaap; zij maakte de beweging
van een vogeltje, dat zijn kopje uit het nestje steekt, zag eerst
haar man, toen Jean Valjean aan en riep hun lachend toe--alsof men
een roosje zag glimlachen:

"Ik wil wedden, dat ge politiseert, in plaats van bij mij te komen. 't
Is onverschoonlijk!"

Jean Valjean ontroerde.

"Cosette...." stamelde Marius en hij zweeg. Zij geleken twee
misdadigers.

Cosette, van geluk schitterend, bleef beiden aanschouwen. In haar
oogen blonk iets als een hemelsche glans.

"Ik betrap u op heeter daad," zei Cosette. "Ik heb door de deur vader
Fauchelevent hooren zeggen: "Het geweten...zijn plicht doen..." Dat
is politiek. Ik duld dit niet. Men mag niet reeds den volgenden dag
over politiek spreken. Dat is niet recht."

"Ge vergist u, Cosette," antwoordde Marius. "Wij spreken over
zaken. Wij spreken over de beste wijze van belegging uwer zesmaal
honderd-duizend francs...."

"Dat is het niet," viel Cosette hem in de rede. "Ik kom. Wil men mij
hier dulden?"

En beraden trad zij door de deur de kamer binnen. Zij was gekleed in
een ruim wit ochtendkleed, met groote mouwen, dat van den hals tot de
voeten reikte. In de gouden hemelen der oude gothische schilderijen
ziet men zulke bekoorlijke zakken om een engel in te steken.

Zij beschouwde zich van het hoofd tot de voeten in een grooten spiegel,
en riep toen met een uitbarsting van een onuitsprekelijke verrukking:

"Er was eens een koning en een koningin. O, hoe verheugd ben ik."

Dit gezegd hebbende, boog zij voor Marius en Jean Valjean.

"Nu," zeide zij, "ga ik bij u op een stoel zitten; men ontbijt binnen
een half uur; gij moogt zeggen wat ge wilt; ik weet wel, dat de mannen
moeten spreken; ik zal stil zijn."

Marius nam haar arm en zeide teeder:

"Wij spreken over zaken."

"Apropos," antwoordde Cosette; "ik heb mijn raam geopend, in den tuin
zijn een menigte musschen. 't Is vandaag Aschwoensdag; maar niet voor
de vogels."

"Ik zeg u, dat wij over zaken spreken; ga Cosetje, laat ons een
oogenblik alleen. Wij spreken over cijfers. 't Zou u vervelen."

"Ge hebt van morgen een fraaie das om, Marius. Ge zijt zeer coquet,
mijnheer. Neen, 't zal mij niet vervelen."

"Ik verzeker u, dat 't u vervelen zal."

"Neen, ge zijt er immers. Ik zal u niet begrijpen, maar naar u
luisteren. Wanneer men geliefde stemmen hoort, behoeft men de woorden
niet te begrijpen, welke zij spreken. Hier bij u te zijn, is al wat
ik wil. Ik blijf bij u!"

"Ge zijt mijn zeer geliefde Cosette! Onmogelijk."

"Onmogelijk!"

"Ja."

"Goed," hernam Cosette. "Ik zou u wat nieuws hebben verhaald. Ik zou
u gezegd hebben, dat grootvader nog slaapt, dat uw tante naar de mis
is, dat de schoorsteen in de kamer van vader Fauchelevent rookt, dat
Nicolette den schoorsteenveger heeft laten komen, dat vrouw Toussaint
en Nicolette reeds gekibbeld hebben, dat Nicolette om het stotteren
van Toussaint lacht. Nu zult ge niets weten. Ha! 't is onmogelijk? Ook
ik op mijn beurt, mijnheer, zal zeggen: 't is onmogelijk. Wie zal 't
meest verliezen? Ik bid u, Marius, laat mij hier bij u beiden blijven."

"Ik verzeker u, dat wij alleen moeten zijn."

"Nu, ben ik iemand?"

Jean Valjean sprak geen woord, Cosette wendde zich tot hem.

"Vooreerst wil ik, vadertje, dat ge mij komt omhelzen. Hoe is 't? gij
zegt niets, in plaats van mijn partij te trekken? Wie heeft mij zulk
een vader gegeven? Ge ziet immers wel, dat ik heel slecht gehuwd
ben. Mijn man slaat mij. Kom, omhels mij dadelijk."

Jean Valjean naderde.

Cosette wendde zich tot Marius:

"U keer ik den rug toe."

Toen bood zij Jean Valjean haar voorhoofd.

Jean Valjean naderde haar een schrede.

Cosette trad achteruit.

"Ge zijt bleek, vader. Hebt ge pijn aan den arm?"

"Hij is genezen," zei Jean Valjean.

"Hebt ge slecht geslapen?"

"Neen."

"Zijt ge treurig?"

"Neen."

"Kus mij. Zoo ge wel zijt, zoo ge goed geslapen hebt, zoo ge tevreden
zijt, zal ik u niet beknorren."

En opnieuw bood zij hem haar voorhoofd.

Jean Valjean drukte een kus op dat voorhoofd, 't welk een hemelschen
glans had.

"Glimlach."

Jean Valjean gehoorzaamde. 't Was de glimlach van een spook.

"Verdedig mij nu tegen mijn man."

"Cosette!..." zei Marius.

"Maak u boos, vader. Zeg hem, dat ik blijven moet. Men mag in mijn
tegenwoordigheid wel spreken. Gij vindt mij dus zoo dom. 't Is dan
iets zeer gewichtigs wat ge zegt; zaken, geldbelegging in een bank,
't heeft wat te beteekenen! De mannen zijn geheimzinnig om niets. Ik
wil blijven. Ik ben van ochtend zoo mooi; zie mij toch aan Marius."

En met een bekoorlijk schouderophalen en liefelijke spijtigheid zag
zij Marius aan. Iets als een weerlicht schoot tusschen beide wezens. 't
Was hun onverschillig of er iemand tegenwoordig was.

"Ik bemin u!" zei Marius.

"Ik aanbid u," zei Cosette.

En onweerstaanbaar vielen zij in elkanders armen.

"Nu," hernam Cosette, met een klein zegevierend gebaar, een vouw van
haar morgengewaad glad strijkende, "ik blijf."

"Dat niet," antwoordde Marius op smeekenden toon, "wij hebben hier
iets te bespreken."

"Wederom neen?"

Marius nam een ernstigen toon aan:

"Ik verzeker u, Cosette, dat het onmogelijk is."

"Ha, ge neemt een mannenstem aan, mijnheer. Goed, men zal gaan. Gij,
vader, gij hebt mij niet geholpen. Mijnheer mijn echtgenoot, mijnheer
papa, gij zijt tirannen. Ik zal 't grootvader gaan zeggen. Zoo ge meent
dat ik zal terugkomen, vergist gij u. Ik ben trotsch. Thans verwacht ik
u. Ge zult zien dat gij u zonder mij zult vervelen. Ik ga, 't is goed!"

Zij ging heen.

Twee seconden later werd de deur weder geopend, haar frisch kopje
vertoonde zich weder tusschen de twee slagdeuren en zij riep hen toe:

"Ik ben heel kwaad!"

De deur ging weder dicht en opnieuw werd het donker.

't Was als een verdwaalde zonnestraal, die toevallig plotseling door
den nacht was geschoten.

Marius vergewiste zich, dat de deur goed gesloten was.

"Arme Cosette!" mompelde hij, "wanneer zij verneemt dat..."

Bij deze woorden beefde Jean Valjean over al zijn leden. Hij richtte
een verwilderden blik op Marius.

"Cosette! ach ja, 't is waar, ge zult het Cosette zeggen. 't Is
billijk. Zie, ik had er niet aan gedacht. Men heeft kracht tot het
eene, maar niet tot het andere. Ik bezweer u, mijnheer, geef mij uw
heiligst woord. Zeg het haar niet. Is 't niet genoeg, dat gij het
weet? Ik heb het met vrijen wil, zonder er toe gedwongen te zijn,
gezegd; ik zou 't aan de wereld, aan iedereen gezegd hebben; 't was
mij onverschillig. Maar zij, zij weet niet wat het is; 't zou haar
ontstellen. Een galeiboef, wat! men zou het haar moeten verklaren,
haar zeggen: 't is iemand die in het bagno is geweest. Eenmaal zag
zij een transport galeiboeven. Ach, mijn God!"

Hij zonk op een stoel en bedekte zijn gezicht met beide handen. Men
hoorde hem niet, maar aan het trekken zijner schouders zag men dat
hij snikte, stille tranen, vreeselijke tranen.

In het schreien ligt verstikking. Hij werd door een soort van
stuiptrekking bevangen, hij wierp zich achterover in den stoel als
om te ademen, liet zijn armen hangen en liet Marius zijn met tranen
besproeid gelaat zien, en Marius hoorde hem zoo zacht fluisteren,
als ware zijn stem in een grondelooze diepte geweest:

"Ach! hoe wenschte ik dood te zijn!"

"Wees bedaard," zeide Marius, "ik zal uw geheim voor mij alleen
behouden."

En minder verteederd dan hij misschien had moeten zijn, maar sedert
een uur gedwongen zich met iets verschrikkelijks en onverwachts
gemeenzaam te maken, allengskens den galeiboef voor zijn oogen uit den
heer Fauchelevent te voorschijn ziende komen, allengskens beheerscht
door deze heillooze wezenlijkheid, en door den natuurlijken loop van
zaken er toe geleid de klove te erkennen, die zich tusschen dezen
man en hem gevormd had, voegde Marius er bij:

"'t Is onmogelijk, u niet een woord te zeggen omtrent de gelden, welke
gij zoo trouw en eerlijk hebt overgeleverd. 't Is een daad van goede
trouw. 't Is billijk, dat u een vergoeding worde gegeven. Bepaal zelf
de som, zij zal u toegeteld worden. Vrees niet, ze te hoog te stellen."

"Ik dank u, mijnheer," antwoordde Jean Valjean met zachtheid.

Hij bleef een oogenblik in gepeins, wreef werktuiglijk zijn voorvinger
over den nagel van zijn duim, en zeide toen met verheffing van stem:

"Alles is genoegzaam volbracht. Slechts één ding blijft nog over..."

"Wat?"

Jean Valjean scheen aan een laatste weifeling ter prooi, en schier
toonloos, buiten adem, hijgde hij meer dan hij sprak:

"Thans nu ge alles weet, mijnheer, dunkt u, want gij zijt de meester,
dat ik Cosette niet mag wederzien?"

"Ik geloof, dat dit het best ware," antwoordde Marius koel.

"Ik zal haar niet meer zien," mompelde Jean Valjean.

En hij trad naar de deur.

Hij sloeg de hand aan den knop, de deur opende zich ten halve, Jean
Valjean kon er doorgaan, maar stond een oogenblik stil, sloot ze
weder en keerde tot Marius terug.

Hij was niet meer bleek, maar lijkkleurig. Er waren geen tranen meer
in zijn oogen, maar er brandde een sombere vlam in. Zijn stem was
weder wonderbaar kalm geworden.

"Luister, mijnheer," zeide hij, "zoo gij wilt, zal ik haar komen
bezoeken. Ik verzeker u, dat ik 't vurig wensch. Zoo ik Cosette niet
gaarne had willen wederzien, zou ik u de bekentenis niet hebben gedaan,
welke gij gehoord hebt; ik zou vertrokken zijn; maar daar ik in het
oord wilde blijven, waar Cosette is en haar voortdurend zien wilde,
heb ik u alles eerlijk moeten zeggen. Ge volgt mijn redeneering, niet
waar? De zaak is wel te begrijpen. Hoor, langer dan negen jaren heb ik
haar bij mij gehad. Eerst hebben wij in het oude huis op den boulevard
gewoond, toen in het klooster, vervolgens bij het Luxembourg. Dáár
hebt gij haar voor het eerst gezien. Gij herinnert u haar blauw pluchen
hoed? Vervolgens zijn wij naar de wijk der Invaliden gegaan, waar een
hek en een tuin was. In de straat Plumet. Ik woonde op een kleine
achterplaats, waar ik haar piano hoorde. Dat was mijn leven. Wij
verlieten elkander nooit. Dit heeft negen jaar en eenige maanden
geduurd. Ik was als haar vader, en zij was mijn kind. Ik weet niet,
of ge mij begrijpt, mijnheer Pontmercy, maar nu heen te gaan, haar niet
meer te zien, haar niet meer te spreken, niets meer te hebben, dit zou
moeielijk zijn. Zoo gij er niets tegen hebt, zal ik Cosette nu en dan
bezoeken. Ik zal niet dikwijls komen. Ik zal niet lang blijven. Gij
kondt zeggen, dat men mij in de kleine benedenkamer late. Ik zou
wel door de achterdeur willen komen, die voor de dienstboden is,
maar dit zou misschien verwondering wekken. 't Is misschien beter,
geloof ik, dat ik door de voordeur ga, zooals iedereen. Waarlijk,
mijnheer, ik zou Cosette nog wel eens willen zien. Zoo zelden als 't
u zal behagen. Stel u in mijne plaats, ik heb niets meer dan dat. En
men moet ook voorzichtig zijn. Indien ik volstrekt niet meer kwam, zou
't een vreemden indruk maken; men zou het zonderling vinden. Wat ik bij
voorbeeld zou kunnen doen, is, 's avonds komen als het donker wordt."

"Kom alle avonden," zei Marius, "en Cosette zal u wachten."

"Gij zijt zeer goed, mijnheer," zei Jean Valjean.

Marius groette Jean Valjean, het geluk deed de wanhoop uitgeleide
tot aan de deur en beide mannen scheidden.







TWEEDE HOOFDSTUK.

DE DUISTERHEDEN WELKE EEN OPENBARING KAN BEVATTEN.


Marius was geheel geschokt.

Thans was hem de soort van afkeer verklaard, dien hij steeds voor den
man had gevoeld, naast wien hij Cosette zag. In dien persoon was iets
raadselachtigs, waartegen zijn instinct hem waarschuwde. Dat raadsel
was de afschuwelijkste aller schanden, het bagno. Deze mijnheer
Fauchelevent was de galeiboef Jean Valjean.

Plotseling zulk een geheim te midden van zijn geluk te vinden,
gelijkt de ontdekking van een scorpioen in een tortelduivennest.

Was voortaan het geluk van Marius en Cosette tot deze nabijheid
gedoemd? Was 't een uitgemaakte zaak. Sloot de voltrekking van het
huwelijk de aanneming van dien man in? Was er niets meer tegen te doen?

Was Marius ook met den tuchteling getrouwd?

Men moge met licht en vreugd omkranst zijn, men moge het groote
purperen oogenblik des levens smaken, de gelukkige liefde, zulke
schokken zouden zelfs den aartsengel in zijn verrukking, den halfgod
in zijn glorie doen sidderen.

Gelijk het immer bij dergelijke plotselinge veranderingen gebeurt,
vroeg Marius zich af, of hij zich zelven niets te verwijten had? Had
het hem aan doorzicht ontbroken? Was hij onvoorzichtig geweest? Had
hij zich vrijwillig bedwelmd? Een weinig, misschien. Was hij,
zonder zich genoegzaam omtrent de omstandigheden in te lichten,
deze liefdesbetrekking aangegaan, welke zijn huwelijk met Cosette
ten gevolge had? Hij erkende--en 't is ten gevolge van een menigte
dergelijke zelfbekentenissen, dat ons leven trapswijze gelouterd
wordt--hij erkende het hersenschimmige en dwepende van zijn karakter,
een soort van inwendige wolk, die aan veler natuur eigen is, en die
bij den hoogsten graad van hartstochtelijkheid en smart zich uitzet,
de temperatuur der ziel verandert en den mensch zoo geheel beheerscht,
dat zij zijn zelfbewustzijn in een nevel hult. Wij hebben meer dan
eens op dezen karaktertrek van Marius gewezen. Hij herinnerde zich,
dat hij, in de dronkenschap zijner liefde, in de straat Plumet,
gedurende deze zes of zeven verrukkelijke weken, zelfs Cosette van het
drama in het oude huis Gorbeau niet gesproken had, waarbij het offer
zulk een zonderlinge rol had gespeeld, door gedurende den strijd te
zwijgen en later te vluchten. Hoe kwam het, dat hij er Cosette niet
van had gesproken? 't Lag echter zoo voor de hand en was zelfs zoo
merkwaardig! Waarom had hij zelfs het gezin Thénardier niet genoemd,
inzonderheid den dag toen hij Eponine had ontmoet? Hij had moeite zich
thans zijn stilzwijgen van toen te verklaren. Evenwel gaf hij er zich
rekenschap van. Hij herinnerde zich zijn bedwelming, zijn dronkenschap
van Cosette, de liefde die alles verzwolg, deze opvoering van het
een door het ander in het ideaal, en misschien ook--als de geringe
mate van verstand in dien geweldigen en bekoorlijken zielstoestand
vermengd--een onduidelijk, dof instinct om dit vreeselijk avontuur
in zijn geheugen te verstikken, waarin hij niet gemengd wenschte te
zijn, dewijl hij noch als verhaler noch als getuige kon optreden,
zonder tevens beschuldiger te moeten worden. Overigens waren deze
weinige weken als een weerlicht geweest; men had voor niets anders
den tijd gehad dan om elkander te beminnen. Kortom, alles gewikt en
gewogen, zou, indien hij aan Cosette de hinderlaag in het huis Gorbeau
verhaald, haar de Thénardiers genoemd had, welke ook de gevolgen ervan
waren geweest, zelfs indien hij ontdekt had dat Jean Valjean een
tuchteling was, zou dit hem zelven, Marius, zou dit haar, Cosette,
veranderd hebben? Zou hij teruggetreden zijn? Zou hij haar minder
hebben bemind? Zou hij daarom met haar niet getrouwd zijn? Neen. Zou
het iets veranderd hebben aan 't geen gebeurd was? Neen. Hij had dus
niets te betreuren, zich niets te verwijten. Alles was zoo goed. Er
is een God voor die dronkaards, welke men verliefden noemt. Blind had
Marius den weg betreden, dien hij ziende zou gekozen hebben. De liefde
had hem geblinddoekt, om hem, waarheen? te voeren. Naar het Paradijs.

Maar dit paradijs grensde nu aan een hel.

De vroegere afkeer van Marius voor dezen man, voor dezen Fauchelevent,
nu Jean Valjean geworden, was thans met afschuw gemengd.

Wij moeten evenwel zeggen, dat in dezen afschuw eenig medelijden,
ja een zekere verwondering lag.

Deze dief, deze dief bij herhaling, had hem toevertrouwd geld
teruggegeven. En hoeveel geld? Zesmaal honderd duizend francs. Het
geheim hiervan was hem alleen bekend. Hij had alles kunnen behouden,
maar had alles overgegeven.

Bovendien had hij uit zich zelven zijn toestand geopenbaard. Niets
verplichtte er hem toe. Zoo men wist wie hij was, was 't door hem
zelven. In deze bekentenis lag meer dan de aanneming van deemoediging,
er lag de onderwerping aan gevaar in. Voor een veroordeelde is
een masker geen masker, 't is een schuilplaats. Hij had van die
schuilplaats afstand gedaan. Een valsche naam is een veiligheid; hij
had dien valschen naam weggeworpen. Hij, galeiboef, kon zich voor
altijd in een achtenswaardige familie verbergen; hij had aan deze
verzoeking weerstand geboden. Om welke reden? Uit gewetensbezwaar. Hij
had dit zelf verklaard, op den onwraakbaren toon der waarheid. Kortom,
wie Valjean zijn mocht, 't was onbetwistbaar een ontwakend geweten. 't
Was het begin eener geheime bekeering, en naar alle waarschijnlijkheid
had het geweten zich reeds lang bij dezen man doen gelden. Zulke
overgangen tot het goede en deugdzame zijn niet aan gewone naturen
eigen. De ontwaking van het geweten is grootheid van ziel.

Jean Valjean was oprecht. Deze onzichtbare, tastbare, onwederlegbare,
en zelfs door de smart, welke zij hem veroorzaakte, bewezen
oprechtheid, maakte alle navorsching overbodig en gaf gezag aan al wat
deze man zeide. Voor Marius ontstond hieruit een zonderlinge omkeer
van beschouwing. Wat boezemde de heer Fauchelevent in? Wantrouwen. Wat
verwekte Jean Valjean? Vertrouwen. In de geheimzinnige balans van dien
Jean Valjean, welke Marius in zijn geest opmaakte, erkende hij het
actief en het passief, en trachtte het saldo op te maken. Maar 't was
alles als in een storm. Marius poogde zich een juist denkbeeld van dien
man te vormen en, om zoo te spreken, Jean Valjean in zijn gedachten
vervolgende, verloor en hervond hij hem in een noodlottigen nevel.

Het eerlijk wedergegeven bewaarde geld, de trouwhartige bekentenis--dat
was goed. Dit veroorzaakte als een lichtopening in een wolk, maar
dadelijk werd de wolk weder donker.

Hoe verward zijn herinneringen waren, Marius zag er eenige schaduw van.

Wat was eigenlijk het avontuur in het verblijf van Jondrette? Waarom
was deze man, Jean Valjean, bij de komst van de politie gevlucht,
in plaats van zich te beklagen? Marius vond hierop het antwoord. Wijl
deze man een tuchteling was, die zijn ban verbroken had.

Een andere vraag: Waarom was deze man in de barricade gekomen? Want
nu vond Marius deze herinnering duidelijk weder, welke in zijn
aandoeningen was te voorschijn gekomen als de sympathetische inkt
bij het vuur. Deze man was in de barricade. Hij streed er niet. Wat
was hij er komen doen? Voor deze vraag rees een spookbeeld op en
beantwoordde ze. Marius herinnerde zich op dit oogenblik volkomen
de sombere verschijning van Jean Valjean, die Javert gekneveld
uit de barricade sleepte, en nog hoorde hij achter den hoek der
kleine straat Mondétour het vreeselijk pistoolschot. Er bestond
waarschijnlijk haat tusschen dien spion en dezen galeiboef. De een
hinderde den ander. Jean Valjean was naar de barricade gegaan om zich
te wreken. Hij was er laat gekomen, en wist vermoedelijk dat Javert er
gevangen was. De corsicaansche vendette is tot sommige lage kringen
doorgedrongen en geldt er als wet; zij is zoo natuurlijk voor die
zielen, welke ten halve tot het goede zijn teruggekeerd; en deze
zielen zijn zoodanig gestemd, dat een misdadiger, die op den weg
van berouw is, gemoedsbezwaar kan hebben ten aanzien van diefstal,
maar niet ten aanzien van wraak. Jean Valjean had Javert gedood. Dit
scheen ten minste duidelijk.

Eindelijk de laatste vraag; maar op deze was niet te antwoorden. Marius
voelde deze vraag als een nijptang. Hoe kwam het, dat Jean Valjeans
leven zoo lang met dat van Cosette verbonden was geweest? Wat
beteekende dit duister spel der Voorzienigheid, die dit kind
met dien man in aanraking had gebracht? Zijn er dan ook hierboven
tweemans-ketenen, en heeft God er behagen in, een engel en een duivel
samen te koppelen? De misdaad en de onschuld kunnen dus slaapgenooten
zijn in het geheimzinnig bagno der ellende? Kunnen in dien hollen weg,
welke het menschelijk lot wordt genoemd, twee hoofden naast elkander
gaan, het eene onschuldig, het andere vreeselijk, het eene blinkend
van hemelsch morgenlicht, het andere voor immer bleek door het
schijnsel van een eeuwigen bliksem? Wie had zulk een onverklaarbare
samenkoppeling kunnen beschikken? Op welke wijze, ten gevolge van
welk wonder, had dit gemeenschappelijk leven tusschen dit hemelsche
meisje en dezen ouden doemeling kunnen ontstaan? Wie had het lam met
den wolf kunnen vereenigen, en, wat onbegrijpelijker is, den wolf met
het lam? Want de wolf beminde het lam, want het wreede wezen aanbad
het zwakke wezen, want sedert negen jaren had de engel tot steun en
beschermer het monster gehad. De kindsheid en de jeugd van Cosette,
haar intrede in het leven, haar maagdelijke wasdom naar leven en
licht, waren door deze monsterachtige vereeniging beschermd. Hier
losten zich de vragen in tallooze raadsels op, afgronden openden zich
in afgronden, en Marius kon zich niet meer tot Jean Valjean buigen
zonder te duizelen. Wie was toch deze ondoorgrondelijke man?

De oude Scheppings-symbolen zijn eeuwig; in de menschelijke
maatschappij, zooals zij thans bestaat, tot een grootere helderheid
haar zal veranderen, zijn er altijd twee menschen, de eene verheven,
de andere laag; de goede is Abel, de kwade is Kaïn. Wie was nu deze
teedere Kaïn? Wie was deze bandiet, in heilige vereering eener maagd,
over welke hij waakte, welke hij opvoedde, bewaarde, achtte en welke
hij, onreine, in reinheid hulde. Wat was deze modderpoel, die deze
onschuld zoodanig vereerde, dat er zelfs geen smet op kleefde? Wie
was deze Jean Valjean die Cosette had opgevoed? Wat was deze gestalte
uit de duisternis, die geen andere zorg had, dan eene opgaande star
voor schaduw en wolken te behoeden?

Dit was Jean Valjeans geheim; dit was ook Gods geheim.

Voor dat dubbel geheim deinsde Marius terug. Het eene stelde hem
eenigerwijs aangaande het andere gerust. God was in dit avontuur
evenzeer zichtbaar als Jean Valjean. God heeft zijn werktuigen. Hij
bedient zich van 't geen hij wil. Hij is jegens den mensch niet
verantwoordelijk. Kennen wij Gods wegen? Jean Valjean had aan
Cosette gearbeid. Hij had haar ziel een weinig gevormd. 't Was
onbetwistbaar. En verder? 't Was een leelijke werkman, maar
het werk was bewonderenswaardig. God werkt zijn wonderen naar
goedvinden. Hij had de bekoorlijke Cosette gevormd en daartoe Jean
Valjean gebruikt. Het had hem behaagd den zonderlingen medewerker
te kiezen. Welke rekenschap hebben wij van hem te vorderen? Is het
de eerste keer, dat de mesthoop de lente helpt om een roos voort
te brengen?

Marius gaf zich deze antwoorden, en verklaarde zich zelven, dat zij
goed waren. Op al de punten, welke wij hebben aangewezen, had hij bij
Jean Valjean niet durven aandringen, zonder zich zelven te bekennen,
dat hij niet durfde. Hij beminde Cosette, hij bezat Cosette, Cosette
was glanzend zuiver. Dat was hem genoeg. Welke ophelderingen had
hij noodig? Cosette was een licht. Behoeft het licht verhelderd te
worden? Hij had alles; wat kon hij nog meer wenschen? Alles, is dat
niet genoeg? De persoonlijke zaken van Jean Valjean gingen hem niet
aan. Terwijl hij zich over de noodlottige schaduw van dien man boog,
klemde hij zich vast aan deze plechtige verklaring van den ellendeling:
"Ik ben volstrekt geen familie van Cosette. Tien jaren geleden wist
ik niet, dat zij bestond."

Jean Valjean was een voorbijganger. Hij zelf had het gezegd. Welnu,
hij ging voorbij. Wie hij zijn mocht, zijn rol was ten einde. Voortaan
was het aan Marius, om de functiën der Voorzienigheid bij Cosette
te vervullen. Cosette was tot hooger kring teruggekeerd, en had zich
weder bij haarsgelijke, haar geliefde, haar echtgenoot gevoegd. In 't
opstijgen liet Cosette, gevleugeld en herschapen, omlaag haar ledig,
leelijk hulsel, Jean Valjean, achter.

In welken gedachtenkring Marius zich draaide, immer kwam hij tot
een zekeren afschuw voor Jean Valjean terug. Een misschien heiligen
afschuw; wij hebben het immers aangewezen, dat hij in dien man
een zeker quid divinum, iets goddelijks, gevoelde. Maar wat hij
deed, en welke verlichting hij er in zocht, steeds moest hij hierop
terugkomen: Jean Valjean was een galeiboef; dat wil zeggen het wezen,
't welk op de maatschappelijke ladder zelfs geen plaats heeft, wijl
het beneden den laagsten sport staat. Na den laatsten der menschen
komt de galeiboef. De galeiboef behoort om zoo te spreken niet meer
tot het menschelijk geslacht. De wet heeft hem al de menschelijkheid
ontnomen, welke zij een mensch kan ontnemen. Marius hield zich, ten
aanzien der strafwet, hoewel hij democraat was, nog aan het vaste
stelsel, en nopens degenen, welke de wet straft, had hij al de ideeën
der wet. Hij was, wij moeten 't zeggen, nog niet geheel op de hoogte
van den vooruitgang. Hij was zoo ver nog niet gekomen, onderscheid te
zien tusschen 't geen de mensch geschreven en wat God geschreven heeft,
tusschen de wet en het recht. Hij had het recht nog niet gewikt en
gewogen, 't welk de mensch zich toeëigent om over het onherroepelijke
en onherstelbare te beschikken. Het woord vindicte (rechterlijke
wraak) had hem nog niet gebelgd. Hij vond het natuurlijk, dat sommige
overtredingen der wet door eeuwigdurende straffen werden gevolgd,
en hij nam het maatschappelijke doemvonnis als een beschavingsmiddel
aan. Hij stond nog op dat punt, trouwens om later volkomen vooruit
te gaan, daar zijn aard goed en in den grond voor den vooruitgang was.

Te midden dezer denkbeelden, verscheen Jean Valjean hem wanstaltig
en afkeerwekkend. Hij was een veroordeelde, een galeiboef. Dit woord
was hem als het bazuingeschal van den jongsten dag, en na lang Jean
Valjean aanschouwd te hebben, was zijn laatste beweging het hoofd om
te wenden. Vade retro. (Ga weg van mij!)

Marius, men moet het erkennen, en wij wijzen er zelfs op, had,
terwijl hij Jean Valjean ondervroeg, en wel in dier voege dat Jean
Valjean hem gezegd had: ge neemt mij in 't verhoor, hem geen twee of
drie beslissende vragen gedaan. Niet omdat zij niet bij hem waren
opgekomen, maar omdat zij hem beangstigd hadden. Het verblijf van
Jondrette? De barricade? Javert? Wie weet waar de openbaringen een
einde hadden genomen? Jean Valjean scheen de man niet om achteruit
te treden, en wie weet of Marius, na hem te hebben voortgedrongen,
niet gewenscht zou hebben, hem tegen te houden! Is 't ons allen wel
niet in sommige gewichtige omstandigheden gebeurd, dat, als wij een
vraag hebben gedaan, wij onze ooren stoppen om het antwoord niet te
hooren? 't Is vooral wanneer men bemint, dat men zoo lafhartig is. 't
Is niet verstandig, hardnekkig in heillooze omstandigheden te willen
doordringen, vooral wanneer noodlottigerwijs de onoplosbare zijde
van ons eigen leven er in gemengd is. Welk een vreeselijk licht kon
uit Jean Valjeans wanhopige verklaringen opkomen, en wie weet of
dit afschuwelijk licht niet op Cosette zou zijn teruggekaatst? Wie
weet of er niet een soort van helschen weerschijn op 't voorhoofd
van dien engel zou zijn overgebleven? De van een bliksem spattende
vonken zijn ook bliksems. Het noodlot wil soms, dat de onschuld
zelve het merkteeken der misdaad verkrijgt, door de sombere wet der
lichtweerkaatsing. De zuiverste gedaanten kunnen voor altijd den
weerschijn van een vreeselijke nabuurschap behouden. Terecht of ten
onrechte, Marius was bevreesd geweest. Hij wist reeds te veel. Hij
poogde zich meer te bedwelmen dan in te lichten. Radeloos droeg
hij Cosette in zijn armen weg, terwijl hij voor Jean Valjean de
oogen sloot.

Deze man behoorde tot den nacht, tot den levenden, vreeselijken
nacht. Hoe zou men er den bodem van durven zoeken? 't Is ontzettend,
de duisternis te ondervragen. Wie weet wat zij zal antwoorden? De
dageraad zou er voor altijd verdonkerd door kunnen worden.

In dien gemoedstoestand, was het voor Marius een pijnlijke verlegenheid
te denken, dat deze man voortaan in eenige aanraking met Cosette zou
zijn. Hij verweet zich thans schier, deze vreeselijke vragen niet
gedaan te hebben, voor welke hij was teruggedeinsd en waaruit een
onveranderlijke en bepaalde zekerheid had kunnen ontstaan. Hij gevoelde
zich te goed, te zacht, laat het ons zeggen, te zwak. Deze zwakheid
had hem tot een onvoorzichtige toegevendheid verleid. Hij had zich
laten bewegen. Hij had ongelijk gehad. Hij had eenvoudig Jean Valjean
moeten verwerpen. Jean Valjean behoorde tot het vuur; hij had hem er
aan moeten wedergeven en zijn huis van dien man bevrijden. Hij was op
zich zelven vertoornd, vertoornd op dien maalstroom van aandoeningen,
welke hem verdoofd, verblind en medegesleept had. Hij was over zich
zelven ontevreden.

Wat nu te doen? Van de bezoeken van Jean Valjean was hij diep
afkeerig. Waartoe diende die man in zijn huis? Wat te doen? Hier
bedwelmde hij zich, hij wilde niet dieper graven, niet doorgronden;
hij wilde zich zelven niet peilen. Hij had beloofd, hij had zich tot
beloven laten verleiden; Jean Valjean had zijn belofte; zelfs jegens
een galeiboef, vooral jegens een galeiboef, moet men woord houden. Zijn
eerste plicht evenwel gold Cosette. Kortom, een allesbeheerschende
afkeer bracht hem in beroering.

Al deze gedachten woelden verward in den geest van Marius, die,
van de eene na de andere, door alle bewogen werd. Vandaar een
groote verwarring, welke hem niet gemakkelijk viel voor Cosette te
verbergen. Maar de liefde is een talent, en 't gelukte Marius.

Overigens deed hij, zonder schijnbaar doel, vragen aan Cosette, die
even onschuldig was als een duif, en niets vermoedde; hij sprak haar
van haar kindsheid en jeugd; en meer en meer overtuigde hij zich,
dat deze galeiboef zoo goed, vaderlijk en eerbiedwaardig voor Cosette
was geweest als een mensch zijn kan. Al wat Marius verondersteld en
vermoed had, was waar. Deze heillooze distel had deze lelie bemind
en beschermd.







BOEK VIII.

DE AFNEMING DER DUISTERNIS.


EERSTE HOOFDSTUK.

DE BENEDENKAMER.


Den volgenden dag, bij 't vallen van den avond, klopte Jean Valjean
aan de koetspoort van het huis des heeren Gillenormand. Basque ontving
hem. Basque bevond zich op dat oogenblik juist op de plaats, als ware
't hem bevolen. 't Gebeurt soms, dat men tot een knecht zegt: Wees
bij de hand, als mijnheer, die of die komt.

Basque, zonder te wachten dat Jean Valjean hem toesprak zeide tot hem:

"Mijnheer de baron heeft mij gelast u te vragen, of mijnheer naar
boven gaan of beneden wil blijven?"

"Beneden blijven," antwoordde Jean Valjean.

Basque, overigens volkomen eerbiedig, opende de deur van het
benedenvertrek en zeide: "Ik zal mevrouw verwittigen."

't Was een verwelfd, vochtig vertrek, waar Jean Valjean was
binnengegaan; het diende bij gelegenheid tot wijnkelder, het kwam
aan de straat uit, was met roode tegels bevloerd en flauw verlicht
door een van ijzeren spijlen voorzien venster.

Deze kamer behoorde niet tot degene, welke door stoffer, schuier en
bezem geplaagd worden. Het stof was er in rust. De spinnen werden er
niet geregeld vervolgd. Een spinneweb, groot, vuil, met doode vliegen
bezaaid, prijkte op een der glasruiten van het venster. Het kleine,
lage vertrek was gemeubeld met een hoop ledige, in een hoek gestapelde
flesschen. Van den met gele oker bestreken muur schilferden groote
stukken. Achter in het vertrek was een schoorsteen van zwart geverfd
hout, met smallen mantel, er brandde een vuur in, 't geen aanduidde,
dat men op Jean Valjeans antwoord: "dat hij beneden wilde blijven,"
gerekend had.

Twee armstoelen stonden aan beide kanten van den schoorsteen. Tusschen
deze stoelen lag, als een tapijt, een oud, zeer versleten beddekleedje.

De kamer werd door het vuur in den schoorsteen en de schemering van
het venster verlicht.

Jean Valjean was vermoeid. Sedert verscheidene dagen had hij noch
gegeten noch geslapen. Hij zonk op een der stoelen neer.

Basque kwam terug, zette op den schoorsteen een brandende waskaars
en verwijderde zich. Jean Valjean, met gebogen hoofd en de kin op de
borst, zag noch Basque noch de waskaars.

Eensklaps sprong hij als verschrikt overeind. Cosette stond achter hem.

Hij had haar niet zien binnenkomen.

Hij keerde zich om en beschouwde haar. Zij was aanbiddelijk
schoon. Maar wat hij met dien diepen blik aanschouwde, was niet de
schoonheid, 't was de ziel.

"Waarlijk, vader," riep Cosette, "ik wist dat ge zonderling waart,
maar nooit had ik iets dergelijks verwacht. Welk een gedachte! Marius
zegt, dat gij wilt, dat ik u hier ontvange."

"Ja, zoo is het."

"Ik verwachtte dat antwoord. Goed. Ik zeg u, dat ik u den mantel zal
uitvegen. Maar beginnen wij met het begin. Kus mij, vader."

En zij bood hem haar wang aan.

Jean Valjean bewoog zich niet.

"Ge verroert u niet. Ik ben thans overtuigd. 't Is de houding van een
schuldige. Om 't even, ik vergeef 't u. Jezus Christus heeft gezegd:
Biedt de andere wang aan. Ziedaar."

En zij hield hem de andere wang toe.

Jean Valjean verroerde zich niet. 't Was, of zijn voeten aan den
grond waren gekleefd.

"'t Wordt ernstig," zei Cosette. "Wat heb ik u misdaan? Ik verklaar,
dat ik verstoord ben. Ge zijt mij verzoening schuldig. Gij eet
met ons."

"Ik heb gegeten."

"'t Is niet waar. Ik zal u door mijnheer Gillenormand laten
beknorren. De grootvaders zijn er voor, om de vaders de les te
lezen. Kom. Ga met mij naar het salon. Dadelijk."

"Onmogelijk."

Nu wist Cosette niet meer wat te denken. Zij hield op met bevelen en
begon te vragen.

"Waarom? en ge kiest, om mij te zien, de leelijkste kamer van het
huis. 't Is hier afschuwelijk."

"Ge weet..."

Jean Valjean viel zich zelven in de rede:

"Gij weet, mevrouw, dat ik wonderlijk ben, dat ik grillen heb."

Cosette sloeg haar kleine handjes tegen elkander.

"Mevrouw!... gij weet!... wederom iets nieuws. Wat moet dat
beteekenen?"

Jean Valjean aanschouwde haar met dien treurigen glimlach, welke
dikwijls op zijn gelaat verscheen.

"Gij hebt mevrouw willen zijn. Gij zijt het."

"Niet voor u, vader."

"Noem mij niet langer vader."

"Waarom?"

"Noem mij mijnheer Jean. Jean als ge wilt."

"Zijt ge niet langer vader? Ben ik niet langer Cosette? Mijnheer
Jean? Wat beteekent dat? Maar 't is een revolutie. Wat is er toch
gebeurd? Zie mij toch in 't gezicht. En ge wilt niet bij ons wonen? En
ge wilt mijn kamer niet. Wat heb ik u misdaan? Wat heb ik u misdaan? Is
er dan iets gebeurd?"

"Niets."

"Welnu dan?"

"Alles is als gewoonlijk."

"Waarom verandert ge van naam?"

"Gij, gij hebt hem immers ook veranderd."

Hij glimlachte weder op dezelfde wijze en voegde er bij:

"Wijl gij mevrouw Pontmercy zijt, kan ik wel mijnheer Jean zijn."

"Ik begrijp er niets van. 't Is alles dom. Ik zal mijn man verlof
vragen, of ge mijnheer Jean moogt zijn. Ik hoop, dat hij er in zal
bewilligen. Ge doet mij veel verdriet. Men moge grillen hebben, maar
men doet zijn kleine Cosette geen verdriet aan. 't Is slecht. Ge hebt
het recht niet ondeugend te zijn, gij, die zoo goed zijt."

Hij antwoordde niet.

Levendig nam zij zijn handen, en met een onweerstaanbare beweging hief
zij ze tot haar gezicht op, drukte ze tegen haar hals, onder haar kin,
't geen een groot bewijs van teederheid is.

"Ach," zeide zij, "wees goed!"

En zij voer voort:

"Wat ik goed noem is, dat ge lief zijt en hier komt wonen; er zijn
hier vogels evenals in de straat Plumet; dat ge met ons woont, de
spelonk in de straat de l'Homme-Armé verlaat, ons geen raadsels ter
oplossing geeft, zijt als iedereen, dat ge met ons dineert, ontbijt
en mijn vader zijt."

Hij maakte zijn handen los.

"Gij hebt geen vader meer noodig, gij hebt een echtgenoot."

Cosette werd driftig.

"Heb ik geen vader meer noodig! Men weet waarlijk niet, wat men op
zulke ongerijmde taal antwoorden zal."

"Indien vrouw Toussaint hier was," hernam Jean Valjean, als iemand, die
iets ter bevestiging wil aanvoeren en zich aan alle takken vastklemt,
"zou zij dadelijk bekennen, dat het waar is en ik mijn bijzondere
manieren heb. 't Is geen nieuws. Ik heb altijd mijn donkeren hoek
bemind."

"Maar 't is hier koud. Men kan hier nauwelijks zien. 't Is schandelijk
mijnheer Jean te willen zijn. Ik wil niet, dat ge mij mevrouw noemt."

"Straks toen ik hierheen ging," antwoordde Jean Valjean, "heb ik in de
straat Saint-Louis bij een schrijnwerker een meubelstuk gezien. Ware ik
een mooie vrouw, ik zou het mij aanschaffen. 't Is een fraai toilet,
naar den laatsten smaak, van rozenhout, zooals gij het noemt, geloof
ik. 't Is ingelegd. Met een grooten spiegel. Er zijn laden in. 't
Is lief."

"Bah, de leelijke beer!" antwoordde Cosette.

En met de uiterste lieftalligheid, de tanden op elkander drukkende en
de lippen openende, blies zij tegen Jean Valjean. 't Was een bevallige
nabootsing eener kat.

"Ik ben verwoed," zeide zij. "Sedert gisteren maakt gij allen mij
razend. Ik ben zeer verstoord. Ik begrijp het niet. Gij verdedigt mij
niet tegen Marius, Marius verdedigt mij niet tegen u; ik sta geheel
alleen. Ik heb een kamer fraai in orde gebracht. Zoo ik er onzen
Lieven Heer in had kunnen plaatsen, had ik het gedaan. Men laat mij
met mijn kamer zitten. Mijn huurder laat mij in den steek. Ik gelast
Nicolette een goed diner gereed te maken. Men wil uw diner niet,
mevrouw. En mijn vader Fauchelevent wil, dat ik hem mijnheer Jean
noeme, en hem in een ouden, leelijken, beschimmelden kelder ontvange,
welks muren een baard dragen, en waar in plaats van kristal ledige
flesschen, en in plaats van gordijnen spinnewebben zijn. 't Is waar,
ge zijt zonderling. 't Is uw manier. Maar men houdt zich een weinig
in, ter liefde voor jonggetrouwden. Ge moest niet terstond weder
zonderling zijn. Ge zoudt dan zoo tevreden in uw leelijke straat
l'Homme-Armé zijn! Ik, ik ben er wanhopig geweest. Wat hebt ge toch
tegen mij? Gij veroorzaakt mij veel verdriet. Foei!"

En eensklaps ernstig wordende, zag zij Jean Valjean strak in 't
gezicht en voegde er bij:

"Ge zijt dus boos op mij, omdat ik gelukkig ben?"

De onnoozelheid dringt soms, zonder het te weten, zeer diep door. Deze
eenvoudige vraag van Cosette was diep voor Jean Valjean.

Cosette wilde krabben, zij verscheurde.

Jean Valjean verbleekte. Hij bleef een oogenblik zonder te antwoorden,
toen tot zich zelven sprekende, mompelde hij op een onbeschrijfelijken
toon:

"Haar geluk was het doel mijns levens. Nu kan God mij vergunnen af
te treden. Ge zijt gelukkig, Cosette; mijn tijd is er geweest."

"Ha, nu zegt ge weder Cosette!" riep de jonge vrouw. En zij viel hem
om den hals.

Ontroerd en hartstochtelijk drukte Jean Valjean haar aan zijn hart. 't
Was hem schier, alsof hij haar opnieuw aannam.

"Ik dank u, vader!" zei Cosette.

Deze vervoering begon voor Jean Valjean smartelijk te worden. Zacht
trok hij zich uit Cosettes armen en nam zijn hoed.

"Nu?" zei Cosette.

Jean Valjean antwoordde:

"Ik verlaat u, mevrouw; men wacht u."

En op den drempel der deur voegde hij er bij:

"Ik heb u Cosette genoemd; zeg aan uw echtgenoot, dat mij dit niet
weder zal gebeuren. Vergeef mij."

Jean Valjean verwijderde zich en liet Cosette verbaasd over dit
raadselachtige vaarwel achter.







TWEEDE HOOFDSTUK.

ANDERE SCHREDEN ACHTERWAARTS.


Den volgenden dag kwam Jean Valjean op hetzelfde uur terug.

Cosette deed hem geen vragen, verwonderde zich niet, zeide niet
meer dat het koud was, sprak niet meer van het salon; zij vermeed
evenzeer vader als mijnheer Jean te zeggen. Zij liet zich mevrouw
noemen. Maar zij was minder verheugd. Zij zou treurig zijn geweest,
zoo dit bij haar mogelijk ware.

't Is waarschijnlijk, dat zij met Marius een dier gesprekken had gehad,
in welke de beminde man alles zegt wat hij wil, van niets verklaring
geeft, en de geliefde vrouw tevreden is. De nieuwsgierigheid van
minnenden gaat niet veel verder dan hun liefde.

De benedenkamer had zich een weinig opgeschikt. Basque had de flesschen
en Nicolette de spinnewebben weggeruimd.

Al de volgende dagen brachten Jean Valjean op hetzelfde uur terug. Hij
kwam dagelijks, de kracht niet hebbende, Marius' woorden anders dan
letterlijk op te vatten.

Marius schikte het zoo, dat hij afwezend was, wanneer Jean Valjean
kwam. Het gezin gewende zich aan de nieuwe handelwijze van Jean
Valjean. Vrouw Toussaint hielp daarbij, zij zeide: "Mijnheer is altijd
zóó geweest." De grootvader besloot: "'t Is een zonderling." Daarmede
was alles gezegd. Bovendien is er op negentigjarigen leeftijd geen
nieuwe betrekking meer mogelijk; alles is uitwendige aanraking;
een nieuwe persoon is lastig. Er is geen plaats meer; alle gewoonten
zijn aangenomen. Mijnheer Fauchelevent, mijnheer Tranchelevent,--vader
Gillenormand wenschte niets liever, dan van "dien mijnheer" verschoond
te blijven. Hij zeide: "Niets is gewoner dan deze zonderlingen. Zij
doen allerlei vreemdigheden, zonder reden. De markies van Canaples was
nog erger. Hij kocht een paleis om er den zolder van te bewonen. Die
lieden hebben allerlei phantastische grillen."

Niemand vermoedde het treurige, dat er onder verborgen lag. Wie
trouwens had zoo iets kunnen raden? In de Indiën zijn dergelijke
moerassen; het water schijnt buitengewoon, onverklaarbaar, golvend
zonder dat er wind is, bewogen waar het stil moest zijn. Men aanschouwt
de oppervlakte van deze wieling zonder oorzaak; men ziet de hydra niet,
die op den bodem kruipt.

Vele menschen hebben zulk een geheim monster in zich, een kwaal welke
zij voeden, een draak die hen verslindt, een wanhoop, die hun nachten
inneemt. Zoodanig mensch gelijkt op ieder ander, hij komt en gaat. Men
weet niet, dat in hem een vreeselijke duizendtandige, knagende smart
leeft, die hem doodt. Men weet niet, dat deze man een afgrond is. Een
stilstaand, maar diep water. Nu en dan ontstaat op zijn oppervlakte
een onrustige beweging, waarvan men niets begrijpt. Een geheimzinnige
rimpel plooit zich, verdwijnt en komt weder te voorschijn; een luchtbel
stijgt op en berst. 't Is weinig, maar vreeselijk. 't Is de ademhaling
van het onbekende dier.

Sommige zonderlinge gewoonten, zooals te komen wanneer anderen
heengaan, ter zijde te gaan, wanneer anderen zich vertoonen, in alle
omstandigheden te behouden, wat men den muurkleurigen mantel zou kunnen
noemen, eenzame lanen te zoeken, de doodsche straat te verkiezen, zich
niet in 't verkeer te mengen, de menigte en de feesten te vermijden,
het uiterlijk van welgesteldheid te hebben en armoedig te leven, hoe
rijk men zij, zijn sleutel in den zak en zijn kaars bij den portier
te hebben, de zijdeur binnen te gaan, de kleine trap op te gaan--al
deze nietige zonderlingheden, rimpelingen, luchtbellen, vluchtige
kringels op de oppervlakte, komen soms uit een vreeselijke diepte.

Dus verliepen verscheidene weken. Een nieuw leven nam allengs Cosette
in; de betrekkingen, welke door het huwelijk ontstaan, de bezoeken,
het huiselijk bestuur, de vermaken, al deze gewichtige zaken. Cosettes
vermaken waren niet kostbaar: zij bestonden eenvoudig in: bij Marius
te zijn. Met hem uit te gaan, met hem te huis te zijn, dat was de
grootste bezigheid van haar leven. 't Was voor hen steeds een nieuwe
blijdschap arm in arm, in het volle daglicht, op de openbare straat,
zonder zich te verbergen, voor 't oog der wereld, beiden alleen uit
te gaan. Cosette had één verdriet. Vrouw Toussaint kon zich niet met
Nicolette verstaan;--de harmonie tusschen deze twee oude vrijsters
was onmogelijk;--zij ging dus weg. De grootvader was gezond; Marius
had nu en dan een pleidooi; tante Gillenormand leidde in deze nieuwe
huishouding rustig het bescheiden leven, dat haar genoegen was. Jean
Valjean kwam dagelijks.

Toen de gemeenzaamheid in 't gesprek verdwenen was, en "mevrouw,"
en "mijnheer Jean" er voor waren in plaats gekomen, kwam hij Cosette
geheel anders voor. De zorg, welke hij genomen had om haar van zich
los te maken, gelukte hem. Zij werd langzamerhand meer vroolijk,
en allengs minder teeder. Zij beminde hem evenwel nog altijd,
en hij gevoelde dit. Op zekeren dag zeide zij eensklaps tot hem:
"Gij waart mijn vader, gij zijt mijn vader niet meer, gij waart mijn
oom, gij zijt mijn oom niet meer, gij waart mijnheer Fauchelevent,
gij zijt Jean. Wie zijt gij toch? Ik houd van dat alles niet. Zoo ik
niet wist, dat ge goed waart, zou ik bang voor u zijn."

Hij woonde nog altijd in de straat de l'Homme-Armé, er niet toe
kunnende besluiten zich van de wijk te verwijderen waar Cosette woonde.

In den eersten tijd bleef hij slechts eenige minuten bij Cosette en
verwijderde zich dan.

Allengs nam hij de gewoonte aan, zijn bezoeken minder kort te
maken. Het was alsof hij gebruik maakte van de vergunning der langer
wordende dagen, hij kwam vroeger en ging later heen.

Op zekeren dag ontglipte Cosette het woord "vader."

Een straal van blijdschap schoot over 't oude somber gezicht van Jean
Valjean. Hij berispte haar:

"Zeg Jean."

"Ha! 't is waar," antwoordde zij luid lachend, "mijnheer Jean."

"Goed zoo!" zeide hij, en wendde zich om, opdat zij niet zou zien,
dat hij zijn oogen afwischte.







DERDE HOOFDSTUK.

ZIJ HERINNEREN ZICH DEN TUIN IN DE STRAAT PLUMET.


Het was de laatste maal. Na deze laatste flikkering was de verdooving
volkomen. Geen gemeenzaamheid, geen "goeden dag" met een kus meer,
nooit meer dit zoo innig zacht woord: "mijn vader!" hij was op zijn
verzoek en door zijn eigen toedoen achtereenvolgens uit al zijn
geluk verdreven; en hij had de ramp, dat, na Cosette in éénen dag
geheel te hebben verloren, hij haar vervolgens nog eens in gedeelten
moest verliezen.

Het oog gewent zich eindelijk aan het kelderlicht. Kortom, het was
voor hem voldoende dagelijks Cosette eens te zien. Zijn geheel leven
was in dat uur samengevat. Hij zette zich naast haar neer, aanschouwde
haar zwijgend, of sprak haar van vroegere jaren, van haar kindsheid,
van het klooster, van haar vriendinnetjes uit dien tijd.

Op een namiddag van een der eerste Aprildagen, die reeds warm,
maar nog frisch zijn, en waarin de zon haar grootste vroolijkheid
verspreidt, ontwaakten de tuinen, die de vensters van Marius en
van Cosette omringden, uit den winterslaap; de hagedoorn ontlook,
de violieren prijkten als juweelen op de oude muren, de rooskleurige
bloempjes staken hun kopjes uit de spleten der steenen, in het gras
zag men de knoppen van madeliefjes en goudsbloemen, de witte vlinders
vertoonden zich, de wind, deze speelman der eeuwige bruiloft, beproefde
in de boomen de eerste noten der groote dageraads symphonie, welke de
oude dichters de wedergeboorte noemden,--toen zeide Marius tot Cosette:

"Wij hebben gezegd, dat wij onzen tuin in de straat Plumet eens wilden
wederzien. Laat ons thans gaan. Men mag niet ondankbaar zijn."

Zij vlogen heen als twee zwaluwen naar de lente. Deze tuin in de
straat Plumet maakte een indruk op hen als de dageraad. Achter hen
in hun leven was reeds iets als de lente hunner liefde. Cosette had
nog huur aan het huis in de straat Plumet. Zij gingen naar dien tuin
en dat huis. Zij herinnerden zich alles en vergaten er alles.

Des avonds kwam Jean Valjean op het gewone uur in de straat des Filles
du Calvaire.

"Mevrouw is met mijnheer uitgegaan, en nog niet te huis gekomen,"
zei Basque. Hij zette zich zwijgend en wachtte een uur. Cosette kwam
niet. Hij boog het hoofd en ging heen.

Cosette was zoo verrukt over haar wandeling naar "hun tuin" en zoo
verblijd, een ganschen dag in haar verleden te hebben geleefd, dat
zij den volgenden dag van niets anders sprak. Zij dacht er niet aan,
dat zij Jean Valjean in 't geheel niet gezien had.

"Hoe zijt ge er heen gegaan?" vroeg Jean Valjean haar.

"Te voet."

"En hoe teruggekomen?"

"In huurrijtuig."

Sedert eenigen tijd merkte Jean Valjean het huiselijke leven op, dat
het jonge paar leidde. 't Werd hem een bekommering. De zuinigheid van
Marius was streng, en dit woord had voor Jean Valjean een volstrekten
zin. Hij waagde een vraag.

"Waarom houdt ge geen eigen rijtuig? Een fraaie coupé zou u niet meer
dan vijfhonderd francs 's maands kosten. Gij zijt rijk."

"Ik weet het niet," antwoordde Cosette.

"Zoo ook met vrouw Toussaint;" hernam Jean Valjean, "zij is
vertrokken. Gij hebt geen andere dienstbode in haar plaats
genomen. Waarom?"

"Nicolette is voldoende."

"Maar gij moet een kamenier hebben."

"Heb ik Marius niet?"

"Ge zoudt een eigen huis, dienstboden, een rijtuig, een loge in den
schouwburg moeten hebben. Er is niets te goed voor u. Waarom zoudt
ge geen gebruik van uw rijkdom maken? Rijkdom past bij geluk."

Cosette antwoordde niet.

De bezoeken van Jean Valjean verkortten zich niet. Verre van daar. 't
Valt moeielijk tegen de uitstroomingen des harten een dam te stellen.

Wanneer Jean Valjean zijn bezoek wilde verlengen, en het uur doen
vergeten, hield hij een lofrede op Marius; hij vond hem schoon,
edel, moedig, geestig, welsprekend, goed. Cosette bekrachtigde en
versterkte die lofspraak. Jean Valjean begon opnieuw. Men kon niet
uitscheiden. Marius, dit woord was onuitputtelijk; deze zes letters
bevatten boekdeelen. Derwijze slaagde Jean Valjean er in, lang te
blijven. 't Was voor hem zoo zoet, Cosette te zien en bij haar te
vergeten! 't Was de verbinding zijner wond. 't Gebeurde meermalen,
dat Basque bij herhaling kwam zeggen: "Mijnheer Gillenormand zendt
mij om mevrouw de barones te herinneren dat de tafel gereed is."

Alsdan keerde Jean Valjean in diepe gedachten naar huis.

Was er dan iets waars in de vergelijking met de larve, welke Marius
in den geest was gekomen? Was Jean Valjean werkelijk een larve,
die met volharding haar vlinder kwam opzoeken?

Zekeren dag bleef hij langer dan gewoonlijk. Den volgenden dag merkte
hij op, dat er geen vuur in den schoorsteen was. "Zie!" dacht
hij. "Geen vuur." En hij gaf zich deze verklaring: "'t Is
natuurlijk. Wij zijn in April. 't Is niet koud meer."

"Mijn Hemel! hoe koud is 't hier!" riep Cosette binnenkomende.

"Och neen," zei Jean Valjean.

"Hebt gij dan aan Basque gezegd geen vuur aan te leggen?"

"Ja. Wij hebben aanstonds Mei."

"Maar men stookt tot Juni. In dezen kelder heeft men het geheele jaar
vuur noodig."

"Ik dacht, dat het vuur onnoodig was."

"Dit is weder een van uwe denkbeelden!" hernam Cosette.

Den volgenden dag was er vuur. Maar de twee armstoelen waren aan het
andere einde der kamer bij de deur geplaatst.

"Wat moet dit beteekenen?" dacht Jean Valjean.

Hij zette de stoelen op hun gewone plaats bij den schoorsteen.

Het weder aangelegde vuur bemoedigde hem echter.

Zijn bezoek duurde dezen keer nog langer dan gewoonlijk. Toen hij
opstond om heen te gaan zeide Cosette hem:

"Gisteren heeft mijn man mij iets raars gezegd?"

"Wat dan?"

"Hij zeide mij: Cosette, wij hebben dertig duizend francs
rente. Zeven-en-twintig welke gij bezit, en drie, welke mijn grootvader
mij schenkt. Ik antwoordde: Dat maakt dertig. Toen hernam hij:
Zoudt gij den moed hebben van drieduizend te leven? Ik antwoordde:
Ja, van niets, mits het slechts met u zij. Daarop vroeg ik: Waarom
zegt ge mij dat? Hij antwoordde: Om het te weten."

Jean Valjean vond geen woorden. Cosette verwachtte waarschijnlijk
eenige ophelderingen van hem; hij luisterde met somber zwijgen. Toen
hij in de straat de l'Homme-Armé terugkwam, was hij zoo verdiept in
zijn gedachten, dat hij een andere deur voor de zijne nam en het
naburige huis binnentrad. Niet eerder dan toen hij op de tweede
verdieping was, bespeurde hij zijn vergissing en ging de trap weder af.

Zijn geest was door verschillende vermoedens geschokt. 't Was
duidelijk, dat Marius twijfel voedde nopens de herkomst dezer zesmaal
honderdduizend francs; dat hij wellicht een onzuivere bron vreesde;
dat hij misschien zelfs ontdekt had, dat dit geld van hem, Jean
Valjean, afkomstig was, dat hij voor dien verdachten rijkdom aarzelde
en geen lust had hem aan te nemen, dat hij liever met Cosette arm
wilde blijven, dan rijk door een verdachten rijkdom.

Bovendien begon Jean Valjean schemerend te gevoelen, dat men hem
allengs trachtte te verwijderen.

Den volgenden dag, toen hij de benedenkamer binnentrad, ontroerde
hij. De armstoelen waren verdwenen. Er was zelfs geen stoel meer.

"O!" riep Cosette binnentredend, "geen armstoelen! Waar zijn toch
de stoelen?"

"Zij zijn er niet meer," antwoordde Jean Valjean.

"Dat is raar!"

Jean Valjean stamelde:

"Ik heb aan Basque gezegd, dat hij ze zou wegnemen."

"Waarom?"

"Ik blijf heden maar een enkel oogenblik."

"Hoe kort ge ook blijft, is dit echter geen reden om te staan."

"Ik geloof, dat Basque de armstoelen voor het salon noodig had."

"Waarom?"

"Ge krijgt ongetwijfeld bezoek van avond."

"Niemand."

Jean Valjean wist geen woord meer te zeggen.

Cosette haalde de schouders op.

"De stoelen te doen wegnemen! Den vorigen dag laat ge het vuur
uitdooven. Ge zijt zonderling!"

"Vaarwel," mompelde Jean Valjean.

Hij zeide niet: Vaarwel, Cosette. Maar hij had ook de kracht niet te
zeggen: Vaarwel, mevrouw.

Geheel terneergedrukt ging hij heen.

Thans had hij de zaak begrepen.

Den volgenden dag kwam hij niet. Dit merkte Cosette eerst des
avonds op.

"Zie," zeide zij, "mijnheer Jean is er vandaag niet geweest."

't Was, alsof haar hart eenigszins beklemd werd, maar zij lette
er nauwelijks op, wijl zij er dadelijk door een kus van Marius van
werd afgetrokken.

Den volgenden dag kwam hij niet.

Cosette sloeg er geen acht op, bracht den avond door en sliep des
nachts als gewoonlijk, en dacht er niet aan dan toen zij ontwaakte. Zij
was zoo gelukkig! Haastig zond zij Nicolette naar mijnheer Jean, om
te vernemen of hij ziek was en waarom hij den vorigen dag niet was
gekomen. Nicolette bracht het antwoord van mijnheer Jean. Hij was
niet ziek. Hij had bezigheden. Hij zou welhaast komen. Zoo spoedig
hij kon. Overigens ging hij een kleine reis doen. Mevrouw moest
zich herinneren, dat hij gewoon was nu en dan op reis te gaan. Men
behoefde niet ongerust te zijn, niet aan hem te denken. Toen Nicolette
bij mijnheer Jean was gekomen, had zij hem de eigen woorden harer
meesteres herhaald. Dat mevrouw haar zond om te vernemen "waarom
mijnheer Jean den vorigen dag niet gekomen was."

"Ik ben er in twee dagen niet geweest," zei Jean Valjean op zachten
toon.

Maar Nicolette sloeg geen acht op deze aanmerking en bracht ze niet
aan Cosette over.







VIERDE HOOFDSTUK.

AANTREKKING EN UITDOOVING.


Gedurende de laatste maanden der lente en de eerste maanden van den
zomer van 1833, merkten de weinig talrijke voorbijgangers van den
Marais, de winkeliers, de nietsdoeners op hun stoepen, een net in 't
zwart gekleeden grijsaard op, die dagelijks op hetzelfde uur, tegen het
vallen van den avond, de straat de l'Homme-Armé verliet, aan de zijde
der straat Saint-Croix de la Bretonnerie, de Blancs-Manteaux voorbij,
de straat Culture-Sainte-Catherine inging en aan de Echarpe-straat
gekomen links de straat Saint-Louis insloeg.

Daar ging hij langzaam, met vooruitgestoken hoofd, niets ziende,
niets hoorende, het oog strak op hetzelfde punt gericht, dat een
ster voor hem scheen, en slechts de hoek der straat des Filles du
Calvaire was. Hoe nader hij bij dien hoek der straat kwam, des te
helderder werd zijn oog, een soort van vreugd blonk in zijn blik als
een inwendige dageraad; hij scheen als betooverd en verteederd; zijn
lippen bewogen zich alsof hij tot iemand sprak, dien hij niet zag; hij
glimlachte onwillekeurig en trad zoo langzaam hij kon voort. Men zou
gemeend hebben dat, hoewel hij wenschte aan te komen, hij echter het
oogenblik vreesde, dat hij er zijn zou. Toen nog slechts eenige huizen
tusschen hem en deze straat waren, welke hem scheen aan te trekken,
vertraagde hij zijn tred zoodanig, dat het op sommige oogenblikken
was, alsof hij in 't geheel niet ging. Het vooruitsteken van zijn
hoofd en de strakheid van zijn oogappels deden aan de kompasnaald
denken, die door de pool wordt aangetrokken. Hoe lang hij zijn
wandeling rekte, eindelijk moest hij toch aankomen, en de straat
des Filles du Calvaire bereiken; dan hield hij stil; hij beefde,
draaide zijn hoofd met een zweem van sombere beschroomdheid om den
hoek van het laatste huis en keek in die straat. In zijn treurigen
blik was iets, dat aan de verbijstering van het onmogelijke geleek
en de lichtweerkaatsing van een gesloten hemel. Dan rolde een traan,
die zich allengs in zijn oog vergaderd had, over zijn wang, en soms
tot aan zijn mond. De grijsaard proefde er den zilten smaak van. Zoo
bleef hij eenige oogenblikken als versteend staan; vervolgens keerde
hij langs denzelfden weg, met denzelfden tred terug, en naarmate hij
zich verwijderde werd zijn blik doffer.

Allengs hield deze grijsaard op tot aan den hoek der straat des Filles
du Calvaire te gaan, en ging slechts tot half in de straat Saint-Louis;
nu iets verder dan iets korter. Op zekeren dag bleef hij aan den hoek
der straat Culture-Sainte-Catherine en zag in de verte naar de straat
des Filles du Calvaire.

Toen schudde hij stil het hoofd, alsof hij zich zelven iets ontzegde,
en keerde denzelfden weg terug.

Spoedig ging hij zelfs niet meer tot aan de straat Saint-Louis. Hij
kwam tot aan de straat Pavée, schudde het hoofd en keerde terug;
vervolgens ging hij niet verder meer dan de straat des Trois-Pavillons;
toen niet meer voorbij de Blancs-Manteaux. Hij geleek een slinger,
welks bewegingen hoe langer hoe korter worden, tot zij geheel ophouden.

Dagelijks ging hij op hetzelfde uur uit, ondernam dezelfde wandeling,
maar bracht ze niet ten einde, en, zonder dat hij er misschien zelf
van bewust was, verkortte hij ze gestadig. Zijn geheel gelaat drukte
deze enkele gedachte uit: Waartoe dient het? Zijn oog was thans dof,
zonder glans. Ook de traan was opgedroogd en verzamelde zich niet
meer in zijn ooghoek; het peinzend oog was droog. Steeds was het
hoofd van den grijsaard vooruit gebogen; soms bewoog zich de kin;
de plooien van zijn mageren hals verwekten medelijden. Soms, wanneer
het slecht weder was, had hij een parapluie onder den arm, welke hij
niet opende. De moedertjes in de buurt zeiden: Hij is kindsch. De
kinderen liepen hem lachend na.







BOEK IX.

ZWAARSTE SCHADUW, HELDERST MORGENROOD.


EERSTE HOOFDSTUK.

MEDELIJDEN MET DE ONGELUKKIGEN, MAAR TOEGEVENDHEID VOOR DE GELUKKIGEN.


't Is iets verschrikkelijks gelukkig te zijn! Hoe stelt men er zich
meê tevreden! Hoe vindt men, dat dit genoeg is! Hoe spoedig vergeet
men,--in het bezit zijnde van het valsche doel des levens,--het
eigenlijk geluk, het ware, den plicht.

Wij moeten evenwel zeggen, dat men Marius ten onrechte zou
beschuldigen.

Marius,--wij hebben het gezegd--had vóór zijn huwelijk tot den heer
Fauchelevent geen vragen gericht, en later huiverde hij er Jean
Valjean te doen. Hij had de belofte betreurd, tot welke hij zich
had laten verleiden. Hij had dikwerf tot zich zelf gezegd, dat hij
ongelijk had gehad deze concessie aan de wanhoop te doen. Hij had er
zich bij bepaald, allengs Jean Valjean uit zijn huis te verwijderen
en hem zooveel mogelijk uit Cosettes geest te wisschen. Hij had
zich altijd eenigszins tusschen Cosette en Jean Valjean geplaatst,
verzekerd, dat zij hem op die wijze niet opmerken en niet aan hem
denken zou. 't Was meer dan uitwissching, 't was verduistering.

Marius deed wat hij noodig en billijk achtte. Hij meende, dat hij
ernstige redenen had, om Jean Valjean zonder hardheid, maar ook zonder
zwakheid, te verwijderen, welke redenen men gedeeltelijk reeds kent,
en nog verder later zien zal. Het toeval had hem bij een proces,
dat hij bezorgd had, in betrekking gebracht met een voormaligen
kantoorklerk van het huis Laffitte, en ten gevolge hiervan waren hem
ongezocht geheime inlichtingen bekend geworden, welke hij echter
niet nader had kunnen onderzoeken, zonder de geheimhouding, welke
hij beloofd had, te schenden en Jean Valjeans toestand in gevaar te
brengen. Hij meende thans een ernstigen plicht te moeten vervullen:
namelijk de teruggave van de zesmaal honderdduizend francs aan iemand,
dien hij zoo behoedzaam mogelijk zocht. Inmiddels vermeed hij, dit
geld aan te raken.

Cosette was met geen dezer geheimen bekend; 't zou evenwel hard zijn
ook haar te veroordeelen.

Marius had op haar een machtigen, magnetischen invloed, die haar
instinctmatig en schier werktuiglijk alles deed doen wat Marius
wenschte. Zij gevoelde, ten aanzien van "mijnheer Jean", den wil
van Marius, en daarnaar richtte zij zich. Haar man had haar niets
behoeven te zeggen; zij erkende den flauwen, maar duidelijken druk
zijner zwijgende bedoelingen, en gehoorzaamde blindelings. Haar
gehoorzaamheid bestond in zich niet te herinneren wat Marius
vergat. Daartoe behoefde zij geen moeite te doen. Zonder dat zij
zelve wist waarom, en zonder dat men haar deswege moet beschuldigen,
had haar ziel zich zoozeer naar die van haar echtgenoot gevormd,
dat hetgeen Marius' geest beschaduwde, ook den haren verduisterde.

Gaan wij echter niet te ver; ten aanzien van Jean Valjean waren deze
vergetelheid en terzijdestelling slechts oppervlakkig. Zij was eer
onbedachtzaam, dan vergeetachtig. In den grond beminde zij dengene,
die zij zoo lang vader had genoemd. Maar zij beminde haar man nog
meer. Dit had de balans van haar hart een weinig valsch gemaakt,
zoodat die nu naar één zijde overhelde.

Vaak gebeurde het, dat Cosette van Jean Valjean sprak en zich
verwonderde. Dan stelde Marius haar gerust: Hij is van huis, geloof
ik. Heeft hij niet gezegd, dat hij op reis ging?--'t Is waar,
dacht Cosette. Zulke afwezigheden waren bij hem gewoon. Maar niet
zoo lang. Twee of drie keeren zond zij Nicolette naar de straat de
l'Homme-Armé, om te vernemen of mijnheer Jean van zijn reis terug
was. Jean Valjean liet "neen" antwoorden.

Cosette vroeg niet verder, daar zij op de wereld slechts één behoefte
had: Marius.

Voegen wij hierbij, dat Marius en Cosette insgelijks afwezig waren
geweest. Zij waren naar Vernon gegaan, waar Marius Cosette naar het
graf van zijn vader had gevoerd.

Allengs had Marius Cosette aan Jean Valjean onttrokken. Cosette had
zich laten leiden.

't Geen men overigens, in sommige gevallen al te hard, de
ondankbaarheid der kinderen noemt, is niet altijd zulk een berispelijke
zaak, als men meent. 't Is de ondankbaarheid der natuur. De natuur,
wij hebben het elders gezegd, "ziet vooruit". De natuur verdeelt de
levende wezens in komenden en gaanden. De gaanden zijn naar de schaduw
gewend, de komenden naar het licht. Vandaar een verwijdering, die ten
opzichte der ouden ongelukkig, ten opzichte der jongen onwillekeurig
is. Deze verwijdering, eerst ongevoelig, neemt allengskens toe,
gelijk iedere scheiding van takken. De takken, zonder zich van den
stam los te maken, verwijderen er zich van. 't Is hun schuld niet. De
jeugd gaat naar den kant der vreugde, naar feesten, naar glans, naar
liefde. De ouderdom gaat naar het einde. Men verliest elkander niet
uit het oog, maar de gehechtheid vermindert. De jongelieden gevoelen
de verkoeling des levens; de grijsaards die van het graf. Beschuldigen
wij die arme kinderen niet.







TWEEDE HOOFDSTUK.

LAATSTE FLIKKERING DER LAMP ZONDER OLIE.


Op zekeren dag ging Jean Valjean zijn trap af, deed drie schreden op
de straat, zette zich op een straatpaal, op denzelfden straatpaal,
waar Gavroche hem in den nacht van 5 op 6 Juni peinzend had gevonden;
hij bleef er eenige minuten en ging toen weder naar boven. Dit was
de laatste beweging van den slinger. Den volgenden dag ging hij niet
uit. Den daarop volgenden dag verliet hij zijn bed niet.

Zijn portierster, die hem zijn sober maal bereidde, kool of eenige
aardappelen met een stukje spek, zag in den bruinaarden schotel
en riep:

"Maar, arme goede man, gij hebt gisteren niet gegeten."

"Jawel," antwoordde Jean Valjean.

"De schotel is nog vol."

"Bezie deze waterkruik. Zij is ledig."

"Dit bewijst, dat ge gedronken, maar niet, dat ge gegeten hebt."

"Nu," hernam Jean Valjean, "zoo ik alleen maar honger naar water
heb gehad?"

"Dit heet dorst, en wanneer men niet tevens eet, heet het koorts."

"Ik zal morgen eten."

"Wie weet! Waarom niet heden? Is dat een zeggen: Ik zal morgen
eten! Mijn schotel te laten staan zonder ze aan te raken! Het was
zoo lekker."

Jean Valjean nam de hand der oude vrouw.

"Ik beloof u het te eten," zeide hij met zijn goedmoedige stem.

"Ik ben ontevreden op u," antwoordde de portierster.

Jean Valjean zag nauwelijks een ander menschelijk wezen dan deze
goede vrouw. In Parijs zijn straten, waar niemand doorgaat, en huizen,
waarin niemand komt. Hij was in een dier straten en in een dier huizen.

In den tijd toen hij nog uitging, had hij voor eenige sous van een
koperslager een klein koperen kruisbeeldje gekocht, dat hij tegenover
zijn bed aan een spijker had gehangen. 't Is altijd goed, zulk een
teeken voor zijn oogen te hebben.

Een week verstreek, zonder dat Jean Valjean een tred in zijn kamer
deed. Hij bleef steeds te bed. De portierster zeide tot haar man:
"De oude man van boven staat niet meer op, hij eet niet meer; hij zal
't niet lang meer maken. Die man heeft verdriet. Men kan 't mij niet
uit het hoofd praten, dat zijn dochter ongelukkig getrouwd is."

De portier antwoordde op den toon der echtelijke souvereiniteit:

"Zoo hij rijk is, laat hij dan een dokter nemen. Is hij niet rijk,
dan kan hij 't niet doen. Zoo hij geen dokter neemt, zal hij sterven."

"En zoo hij er een neemt?"

"Zal hij ook sterven," zei de portier.

De portierster begon, met een oud mes het gras van tusschen de steenen
"harer straat" te krabben, terwijl zij mompelde:

"'t Is jammer. Zulk een net oud man. Hij is zoo blank als een hoen."

Aan het einde van de straat zag zij een dokter uit de buurt
voorbijgaan. Zij nam 't op zich, hem te verzoeken eens naar den zieke
te zien.

"'t Is op de tweede verdieping," zeide zij. "Ga maar binnen, want,
wijl de goede man niet meer van zijn bed komt, steekt de sleutel
altijd in de deur."

De geneesheer zag Jean Valjean en sprak hem. Toen hij weder naar
beneden ging, vroeg de portierster hem:

"Nu, dokter?"

"Uw zieke is zeer ziek."

"Wat deert hem?"

"Alles en niets. 't Is iemand, die, zoo 't schijnt, een zeer geliefd
persoon heeft verloren. Men kan daarvan sterven."

"Wat heeft hij u gezegd?"

"Hij heeft mij gezegd, dat hij welvarend was."

"Komt ge terug, dokter?"

"Ja," antwoordde de geneesheer; "maar 't ware beter, zoo een ander
dan ik terugkwam."







DERDE HOOFDSTUK.

EEN PEN IS ZWAAR VOOR DENGENE DIE DE KAR VAN FAUCHELEVENT OPLICHTTE.


Op zekeren avond had Jean Valjean moeite zich op den elleboog op te
richten; hij nam zijn hand, maar voelde geen pols; zijn ademhaling
was kort en afgebroken; hij erkende, dat hij zwakker was geworden, dan
hij ooit geweest was. Toen, ongetwijfeld door een of andere gewichtige
gedachte aangespoord, deed hij een poging op zich zelven, richtte zich
overeind en kleedde zich. Hij trok zijn oud arbeiderspak aan. Daar hij
niet meer uitging, had hij het weer in gebruik genomen en gaf het de
voorkeur. Hij moest onder 't kleeden eenige keeren rusten: alleen door
't aantrekken van het buis, kwam het zweet hem op 't gezicht.

Sinds hij alleen was, had hij zijn bed in de voorkamer geplaatst,
om zoo min mogelijk in het verlaten vertrek te zijn.

Hij opende het koffertje en nam er Cosettes kleederen uit.

Hij spreidde ze uit op zijn bed.

De kandelaars van den bisschop stonden op hun plaats, op den
schoorsteen. Hij nam uit een lade twee waskaarsen, en zette ze op de
kandelaars. Toen ontstak hij ze, hoewel 't nog helderlichte dag in den
zomer was. Dus ziet men soms op den dag brandende kaarsen in kamers,
waar dooden zijn. Iedere stap, dien hij van het eene naar het andere
meubelstuk deed, vermoeide hem, en hij was gedwongen te gaan zitten. 't
Was niet de gewone vermoeidheid, die de kracht verteert om haar te
hernieuwen; 't was het overblijfsel der nog mogelijke bewegingen,
't was het uitgeputte leven, dat verteert door zware inspanningen,
welke men niet weder kan beginnen.

Een der stoelen, waarop hij nederzeeg, stond voor den spiegel, die
zoo noodlottig voor hem, zoo gezegend voor Marius was geweest, waarin
hij het omgekeerde schrift op het vloeipapier van Cosette gelezen
had. Hij zag zich in dien spiegel, maar herkende zich niet. Hij scheen
tachtig jaar oud: vóór het huwelijk van Marius zou men hem niet ouder
dan vijftig jaar geschat hebben; dit jaar had voor dertig geteld. Wat
hij op het voorhoofd had, was niet meer de rimpel van den tijd, maar
het geheimzinnige merk des doods. Men gevoelde daar de groeve van
den onmeedoogenden nagel. Zijn wangen hingen slap; zijn gelaat had de
kleur, alsof er reeds aarde op ligt; de mondhoeken waren neergetrokken,
als bij die maskers, welke de ouden op hun grafsteenen beitelden;
met een zweem van verwijt staarde hij in het ledige. Men had hem voor
een dier groote tragische wezens kunnen houden, die zich over iemand
te beklagen hebben. Hij was in dien toestand, de laatste periode der
neerslachtigheid, wanneer de smart niet meer vloeit, waarin zij, om
zoo te spreken, verstijfd is; de ziel is dan door de wanhoop versteend.

De nacht was gedaald. Met moeite sleepte hij een tafel en den ouden
armstoel voor den schoorsteen, en legde op de tafel een pen, inkt
en papier.

Na dit gedaan te hebben, viel hij in onmacht. Toen hij zijn bewustzijn
herkreeg, had hij dorst. De waterkruik niet kunnende optillen, boog
hij ze met moeite naar zijn mond en dronk een teug.

Toen wendde hij zich naar het bed, en steeds zittend, want hij kon
niet staan, aanschouwde hij het zwarte jurkje en al deze dierbare
voorwerpen.

Dergelijke overpeinzingen duren uren, die minuten schijnen. Eensklaps
doorliep hem een huivering; hij voelde, dat de koude hem overweldigde;
hij leunde op de tafel, die door de kandelaars van den bisschop
verlicht werd, en nam de pen.

Wijl de pen en de inkt sinds lang niet gebruikt werden, waren de punten
der pen opgetrokken, en was de inkt verdroogd; hij moest opstaan om
eenige droppels water bij den inkt te doen, bij welke verrichting hij
twee of drie keeren moest rusten en gaan zitten; hij was verplicht
de pen 't achterste voor te houden om te schrijven. Nu en dan veegde
hij het zweet van zijn voorhoofd.

Zijn hand beefde. Hij schreef langzaam deze regels:


    "Cosette, ik zegen u. Ik zal u eene verklaring geven. Uw echtgenoot
    heeft gelijk gehad, mij te doen begrijpen, dat ik heen moest gaan;
    hij heeft zich echter eenigszins in zijn meening vergist, maar hij
    heeft gelijk gehad. Hij is een uitmuntend mensch. Bemin hem steeds,
    wanneer ik dood zal zijn. Mijnheer Pontmercy, bemin steeds mijn
    teergeliefd kind. Cosette, men zal dit papier vinden; dit wilde
    ik u zeggen; ge zult cijfers zien; zoo ik de kracht heb ze mij te
    herinneren. Luister, dit geld behoort u met alle recht. Ziehier de
    zaak: Het witte git komt uit Noorwegen, het zwarte git komt uit
    Engeland; de zwarte glaskralen komen uit Duitschland. Het git is
    lichter, kostbaarder en duurder. Men kan 't in Frankrijk evengoed
    als in Duitschland namaken. Men heeft er een aanbeeldje van twee
    vierkante duimen toe noodig en een spirituslamp om het verniswerk
    te maken. Eertijds werd het vernis gemaakt van hars en lampezwart,
    en kostte vier francs het pond. Ik heb uitgevonden het van gomlak
    en terpentijn te maken. Het kost dan slechts dertig sous en is veel
    beter. De oorringen worden gemaakt van een violetkleurig glaasje,
    dat men met dat vernis op een klein ijzeren plaatje hecht. Het glas
    moet violetkleurig voor ijzeren, en zwart voor gouden kleinoodiën
    zijn! Spanje koopt er veel. 't Is het land van git..."


Hier brak hij af met schrijven, de pen viel uit zijn vingers, hem
overviel een wanhopig gesnik, zooals nu en dan uit de diepte zijner
ziel oprees. De arme man nam zijn hoofd in beide handen en peinsde.

"Ach!" riep hij inwendig (erbarmelijke kreten, die God alleen hoort),
"'t is gedaan. Ik zal haar niet meer zien. 't Is een glimlach, die
over mij is gegaan. Ik zal den nacht ingaan, zonder haar zelfs weder
te zien. Ach! een minuut, een oogenblik haar stem te hooren, haar
kleed aan te raken, haar te aanschouwen, de engel, en dan sterven! 't
Is niets te sterven; maar 't is vreeselijk, te sterven zonder haar
te zien. Zij zou mij toelachen, mij een woord zeggen. Zou dit iemand
leed doen? Neen, 't is gedaan, voor immer. Nu ben ik alleen. Mijn God,
mijn God! ik zal haar niet wederzien."

In dit oogenblik werd aan de deur geklopt.







VIERDE HOOFDSTUK.

ZWARTE INKT DIE WIT MAAKT.


Dienzelfden dag, of liever gezegd, dienzelfden avond, had Basque
aan Marius, toen hij van tafel was opgestaan en zich naar zijn
schrijfkabinet begaf, om er te werken, een brief ter hand gesteld en
gezegd: de persoon, die den brief geschreven heeft, is in de voorkamer.

Cosette had den arm van den grootvader genomen en wandelde met hem
in den tuin.

Een brief kan, evenals een mensch, een slecht voorkomen hebben. Van
grof papier en slordig dichtgevouwen, mishagen sommige brieven op
het eerste gezicht. De brief, dien Basque had gebracht, behoorde tot
die soort.

Marius nam hem. Hij rook naar tabak. Niets wekt beter een herinnering
dan een geur. Marius herkende dien tabak. Hij bezag het opschrift:
"Aan mijnheer, mijnheer den baron Pommerci. In zijn hôtel." Na den
tabak herkend te hebben, herkende hij het schrift. Men zou kunnen
zeggen, dat de verbazing bliksems heeft. Marius werd als door een
dier bliksems verlicht.

De reuk, dit geheimzinnig herinneringsmiddel, deed een geheele wereld
in hem herleven. 't Was wel hetzelfde papier, dezelfde wijze van
toevouwing, dezelfde bleeke inkt; 't was wel het bekende schrift,
bovenal was het de tabak. Het verblijf van Jondrette verscheen
voor hem.

Alzoo--zonderlinge gril van het toeval--kwam zich vanzelf een der
beide sporen aanbieden, die hij zoo lang gezocht had, voor welke hij
onlangs nog zoovele pogingen had gedaan, en die hij meende voor altijd
verloren te hebben.

Nieuwsgierig brak hij den brief open en las:


    "Mijnheer de baron!


    "Indien het Opperwezen mij het talent er voor gegeven had, zou
    ik de baron Thénard kunnen geweest zijn, lid van het instituut
    (academie der wetenschappen), maar ik ben het niet. Ik draag
    slechts denzelfden naam als hij; en ik acht mij gelukkig zoo deze
    herinnering mij aan uw uitstekende goedheid aanbeveelt. De weldaad,
    waarmede gij mij zult vereeren, zal wederkeerig zijn. Ik ben in
    het bezit van een geheim, iemand betreffende. Die persoon gaat u
    aan. Ik houd het geheim te uwer beschikking, wenschende de eer
    te hebben u nuttig te zijn. Ik zal u het eenvoudig middel aan
    de hand doen, om uit uw zeer geachte familie dat individu weg te
    jagen, dat er geen recht toe heeft, wijl mevrouw de barones van
    hooge geboorte is. Het toonbeeld der deugd mag niet langer met
    de misdaad samenwonen, zonder zich zelf te schaden.

    "Ik wacht in uw voorkamer de bevelen van mijnheer den baron.


    "Met eerbied."


De brief was onderteekend: "Thénard."

Deze handteekening was niet valsch. Zij was slechts een weinig verkort.

Overigens benamen de hoogdravende stijl en de foutieve spelling
allen twijfel.

Marius was diep getroffen. Na een gewaarwording van verrassing,
gevoelde hij een opwelling van vreugd. Vond hij nu den anderen man,
dien hij zocht, dengene die hem, Marius, had gered; dan bleef hem
niets meer te wenschen over.

Hij opende een lade van zijn secretaire, nam er eenige bankbriefjes
uit, stak ze in zijn zak, sloot de secretaire weder en schelde. Basque
keek door de deur.

"Laat den man binnenkomen," zei Marius.

Basque diende aan:

"Mijnheer Thénard."

Een man trad binnen.

Nieuwe verrassing voor Marius. De man, die binnentrad, was hem
volkomen onbekend.

Deze, overigens oude man, had een dikken neus, de kin in de das,
een groene bril met groenzijden kleppen voor de oogen, glad, plat,
sluik neerhangend haar, gelijk de koetsierspruik van den engelschen
hoogen adel. Zijn haar was grijs. Van top tot teen was hij in 't
zwart gekleed, dat wel kaal, maar zindelijk was; een ketting met
zware cachetten, die uit zijn horlogezak te voorschijn kwam, deed er
een horloge in vermoeden. In zijn hand hield hij een ouden hoed. Hij
ging gebogen, en de kromming van zijn rug maakte zijn buiging bij
het binnentreden nog dieper. 't Viel bij den eersten blik in 't oog,
dat de rok van dit personage, hoewel zorgvuldig dichtgeknoopt, hem
veel te wijd was en niet voor hem gemaakt scheen. Hier is een enkel
woord ter opheldering noodig.

In dien tijd woonde te Parijs in een oud krot in de straat
Beautreillis, bij het Arsenaal, een schrandere jood, die het beroep
uitoefende, een schurk in een eerlijk man te herscheppen. Niet voor
langen tijd, want dit had voor den schurk gevaarlijk kunnen worden. De
verandering ontstond plotseling, voor een paar dagen, tegen dertig
sous per dag, door middel van een costuum, dat zooveel mogelijk de
eerlijkheid voor iedereen geleek. Deze costumen-verhuurder heette
"de Wisselaar"; de Parijsche gauwdieven hadden hem dien naam gegeven
en kenden hem onder geen anderen. Zijn verzameling kleedingstukken
was tamelijk volledig. De vodden, waarmede hij de lieden opschikte,
waren genoegzaam draagbaar. Hij had specialiteiten en categorieën;
aan iederen spijker van zijn magazijn hing, versleten en opgelapt,
een maatschappelijke stand; hier de rok van een gerechtspersoon,
daar die van een pastoor, ginds de rok van een bankier, in een hoek
de uniform van een gepensionneerd militair, elders de rok van den
geletterde, iets verder de rok van den staatsman. Dit wezen was
de costumier van het groote drama, 't welk de schelmerij te Parijs
speelt. Zijn krot was de coulisse, waaruit de diefstal ging en de
afzetting binnentrad. Een havelooze schurk kwam in dat kleerenmagazijn,
gaf dertig sous en koos, voor de rol, welke hij dien dag wilde spelen,
de kleeding die hem voegde; en de trap afgaande, had de schurk het
voorkomen van een eerlijk man. Den volgenden dag werd de kleeding trouw
teruggebracht, en de wisselaar, die alles aan de dieven toevertrouwde,
werd nooit bestolen. Maar deze kleedingstukken hadden een ongerief,
zij pasten niet altijd, wijl zij niet voor hen waren gemaakt, die
ze droegen. Zij waren voor den een te nauw, voor den ander te wijd,
en pasten eigenlijk niemand juist. Iedere gauwdief, die kleiner of
grooter dan de middelbare lengte was, vond zich in de costumes van
den wisselaar niet op zijn gemak. Men moest noch te dik noch te dun
zijn. De wisselaar had slechts op gewone menschen gerekend. Hij had de
maat genomen op den eersten den besten schurk, die noch te dik noch te
dun, noch te groot noch te klein was. Vandaar dat de klanten van den
wisselaar moeite hadden iets van pas te vinden, en zij zich moesten
behelpen zoo goed zij konden. Des te erger voor de uitzonderingen. De
kleeding van den staatsman, bij voorbeeld, van top tot teen zwart
en dus deftig, zou te wijd voor Pitt en te nauw voor Castelcicala
zijn geweest. De kleeding van den staatsman was volgenderwijs
in den catalogus van den wisselaar aangeduid; wij copieeren: "Een
zwartlakensche rok, een pantalon van zwart cuir de laine, een zijden
vest, laarzen en linnengoed." Daarnaast stond: "oud ambassadeur," en
eene noot, welke wij insgelijks overschrijven: "In een afzonderlijke
doos, een net gekrulde pruik, groene bril, horlogeketting en twee
kleine penneschachten, een duim lang, met katoen omwikkeld." Dit alles
behoorde tot den staatsman, oud-ambassadeur. Dit geheele costuum was
om zoo te zeggen afgedragen; de naden waren wit, een klein gaatje was
aan een der ellebogen zichtbaar; bovendien ontbrak aan den rok een
knoop op de borst; maar dit was slechts een kleinigheid; daar een
staatsman zijn hand steeds in den rok en aan het hart moet houden,
kon hij op die wijze den ontbrekenden knoop verbergen.

Indien Marius bekend was geweest met de verborgen instellingen van
Parijs, zou hij dadelijk op den rug van den bezoeker, dien Basque
binnen had geleid, den rok van den staatsman hebben herkend, afkomstig
van den kapstok des wisselaars.

De teleurstelling van Marius, toen hij een ander zag dan dien hij
verwachtte, veranderde in een soort van onwil voor den aangekomene. Hij
beschouwde hem van het hoofd tot de voeten, terwijl die persoon zich
onmatig diep bewoog, en vroeg hem kortaf:

"Wat wilt gij?"

De man antwoordde met een liefelijken grijns, waarvan de vleiende
glimlach van een krokodil een denkbeeld had kunnen geven:

"'t Komt mij onmogelijk voor, dat ik niet reeds de eer zou gehad
hebben mijnheer den baron in de groote wereld te zien. Ik meen zeker
hem voor eenige jaren dikwijls bij mevrouw de prinses Bagration en
in de salons van mijnheer den vicomte Dambray, Pair van Frankrijk,
te hebben ontmoet."

't Is altijd een goede tactiek in de schelmerij, den schijn aan te
nemen van iemand te herkennen, dien men niet kent.

Marius lette nauwkeurig op de woorden van den man. Hij bespiedde
zijn tongval en zijn gebaren; maar zijn teleurstelling nam toe; hij
sprak door den neus, geheel verschillend van de scherpe en ruwe stem,
welke hij verwacht had. Hij was geheel uit het veld geslagen.

"Ik ken noch mevrouw Bagration noch mijnheer Dambray," zeide hij. "Ik
heb van mijn leven geen voet noch bij de eene noch bij den ander
gezet."

Het antwoord was norsch. Het personage hernam desniettemin beleefd:

"Dan zal het bij Chateaubriand zijn geweest, dat ik mijnheer gezien
heb. Ik ben zeer bekend met Chateaubriand. Hij is heel minzaam. Hij
zegt mij dikwijls: Thénard, mijn vriend,... laat ons samen een glas
wijn drinken!"

Marius zag hoe langer hoe strenger.

"Ik heb nooit de eer gehad bij den heer Chateaubriand te zijn. Zeg
zonder omwegen wat uw begeerte is?"

Voor deze nog barscher stem boog de man dieper.

"Mijnheer de baron, verwaardig u mij aan te hooren. In Amerika, in
een land aan de kust van Panama, is een dorp la Joya genoemd. Dat dorp
bestaat uit een enkel huis. Een groot vierkant huis, drie verdiepingen
hoog, van in de zon gebakken steen; iedere zijde van het vierkant
is vijfhonderd voet lang, iedere verdieping loopt twaalf voet in,
zoodat iedere verdieping een terras van twaalf voet breed rondom
't geheele gebouw heeft; in het midden is een binnenplaats voor den
voorraad en de ammunitie; er zijn geen vensters, geen schietgaten,
geen deur, maar ladders, ladders om van de straat naar het eerste
terras te stijgen, en van het eerste naar het tweede, en van het
tweede naar het derde; ladders om op de binnenplaats af te klimmen,
geen deuren aan de kamers; geen trappen naar de kamers; maar ladders;
des avonds sluit men de valluiken; men trekt de ladders in, men stelt
donderbussen en buksen in de schietgaten; geen middel om binnen te
komen; 't is des daags een huis, des nachts een citadel; achthonderd
inwoners; ziedaar het dorp. Waarom zoo veel voorzorg? Omdat het een
gevaarlijk land is, vol menscheneters. Waarom gaat men daarheen? Omdat
het een wonderbaar land is; men vindt er goud."

"Waar wilt ge eigenlijk op neerkomen?" viel Marius hem in de rede,
wiens teleurstelling tot ongeduld overging.

"Hierop, mijnheer de baron. Ik ben een oud diplomaat, wien deze
betrekking verveelt. De oude beschaving heeft mij tot het uiterste
gebracht. Ik wil 't eens met de wilden beproeven."

"Verder?"

"Mijnheer de baron, de zelfzucht beheerscht de wereld. De arme boerin,
die als dagloonster werkt, keert zich om als de diligence voorbijrijdt;
de boerin-landbezitster, die op haar veld werkt, keert zich niet om. De
hond van den arme blaft tegen den rijke, de hond van den rijke blaft
tegen den arme. Ieder voor zich. Eigenbelang is 's menschen doel. Goud
is de magneet!"

"Verder? maak een einde."

"Ik zou mij te la Joya willen vestigen. Wij zijn met ons drieën. Ik
heb mijn echtgenoot en mijn dochter; een zeer schoon meisje. De reis
is lang en kostbaar. Ik heb een weinig geld noodig."

"Wat gaat mij dit aan?" zei Marius.

De onbekende stak de kin uit zijn das, een eigenaardige beweging van
den gier, en hernam met verdubbelden glimlach:

"Mijnheer de baron heeft dus mijn brief niet gelezen?"

Dat was eenigszins waarheid. De inhoud van den brief was op Marius
afgegleden. Hij had meer het geschrift gezien dan den brief
gelezen. Hij herinnerde zich den inhoud nauwelijks. Sedert een
oogenblik was hij door een nieuwen wenk oplettend geworden. Hij had
deze woorden opgemerkt: mijn echtgenoot en mijn dochter. Hij sloeg een
vorschenden blik op den onbekende. Een rechter van instructie zou niet
scherper gezien hebben. Hij bespiedde hem schier. Hij antwoordde enkel:

"Spreek duidelijk."

De onbekende stak zijn beide handen in zijn broekzakken, richtte het
hoofd op, zonder zijn ruggestreng recht te buigen, maar op zijn beurt
Marius met den groenen blik van zijn bril bespiedende.

"Goed, mijnheer de baron, ik zal duidelijk spreken. Ik wil u een
geheim verkoopen."

"Een geheim?"

"Een geheim."

"Dat mij betreft?"

"Eenigszins."

"Welk geheim?"

Terwijl hij luisterde, nam Marius den man meer en meer op.

"Ik begin voor niets," zei de onbekende. "Gij zult zien, dat ik
belangrijk word."

"Spreek."

"Mijnheer de baron, ge hebt in uw huis een dief en moordenaar."

Marius ontroerde.

"In mijn huis, neen," zeide hij.

De onbekende wreef bedaard zijn hoed met den elleboog en hernam:

"Moordenaar en dief. Wees zoo goed op te merken, mijnheer de baron,
dat ik hier niet van lang geleden, vergeten zaken spreek, die door
verjaring voor de wet en door berouw voor God uitgewischt kunnen
zijn. Ik spreek van nieuwe zaken, van onlangs gebeurde zaken, van
zaken waarmede de justitie tot hiertoe nog niet bekend is. Ik ga
verder. Deze man heeft zich in uw vertrouwen, schier in uw familie
gedrongen onder een valschen naam. Ik zal u zijn waren naam zeggen. Ik
zal hem u voor niets zeggen."

"Ik luister."

"Hij heet Jean Valjean."

"Ik weet het."

"Ik zal u, eveneens voor niets, zeggen, wat hij is."

"Spreek."

"Een voormalig galeiboef."

"Ik weet het."

"Gij weet het sedert ik de eer heb gehad 't u te zeggen."

"Neen, ik wist het vroeger."

De koele toon van Marius, dit dubbel antwoord, "ik weet het", zijn
kortheid, die het gesprek belemmerde, wekte bij den onbekende een
verborgen toorn. Hij sloeg van ter zijde op Marius een woedenden
blik, die echter dadelijk was verdoofd. Hoe snel deze blik was,
ontsnapte hij aan Marius niet. 't Was een derzulke, die men herkent
wanneer men ze eenmaal gezien heeft. Zekere vlammen kunnen slechts in
zekere zielen ontstaan; het oog, dat venster der ziel, brandt er door;
een bril verbergt niets;--zet eens een glasruit voor de hel!

De onbekende hernam glimlachend:

"Ik veroorloof mij niet, mijnheer den baron tegen te spreken. In
allen geval moet ge zien, dat ik goed onderricht ben. Wat ik u nu heb
mede te deelen, is alleen aan mij bekend. Het betreft het fortuin van
mevrouw de barones. 't Is een buitengewoon geheim. 't Is te koop. Ik
bied het u in de eerste plaats aan. Goedkoop. Twintig duizend francs."

"Ik ken dat geheim evenals de andere," zei Marius.

Het personage gevoelde de noodzakelijkheid om zijn prijs een weinig
af te slaan.

"Mijnheer de baron, zeg tien duizend francs en ik spreek."

"Ik herhaal, dat ge mij niets kunt berichten. Ik weet al wat ge mij
zeggen wilt."

In het oog van den man scheen een nieuwe vlam. Hij riep:

"Ik moet vandaag toch eten. 't Is een buitengewoon geheim, zeg ik u. Ik
zal spreken, mijnheer de baron. Ik spreek. Geef mij twintig francs."

Marius zag hem strak in het gezicht:

"Ik ken uw buitengewoon geheim, evengoed als ik den naam van Jean
Valjean kende, evengoed als ik uw naam ken."

"Mijn naam?"

"Ja."

"'t Is niet moeilijk, mijnheer de baron. Ik heb de eer gehad hem u
te schrijven en te zeggen. Thénard."

"Dier."

"Wat?"

"Thénardier."

"Wie? Hoe?"

In het gevaar verheft het stekelvarken zijn pennen, de kever houdt
zich dood, de oude garde vormt zich in carré; deze man lachte.

Vervolgens knipte hij een stofje van de mouw van zijn rok.

Marius hernam:

"Ge zijt ook de arbeider Jondrette, de comediant Fabantou, de dichter
Genflot, de Spanjaard don Alvarès, en vrouw Balizard."

"Vrouw? welke?"

"En ge hebt te Montfermeil een kroeg gehouden."

"Een kroeg! Nooit!"

"En ik zeg u, dat ge Thénardier zijt."

"Ik loochen het."

"En dat ge een schoft zijt. Ziedaar."

En Marius nam uit zijn zak een bankbriefje en wierp 't hem in
't gezicht.

"'k Dank u! Vergeef mij! Vijfhonderd francs! mijnheer de baron!"

En verward buigende, greep de man het biljet en beschouwde het.

"Vijfhonderd francs!" hernam hij verstomd. En halfluid stamelde hij:
"Een echt bankje!"

Toen riep hij plotseling:

"Nu, het zij zoo. Laten we 't ons gemakkelijk maken."

En met apengezwindheid zijn haar achteruit werpend, zijn bril
afrukkend, de beide penneschachten uit zijn neus halend, van welke
we straks en reeds vroeger gesproken hebben, en ze wegmoffelend,
nam hij zijn gezicht af, gelijk men zijn hoed afneemt.

Zijn oogen vlamden; zijn gerimpeld, hobbelig, leelijk voorhoofd streek
zich glad, zijn neus werd weder scherp als een snavel; het wreed en
sluw profiel van den roofmensch kwam weder te voorschijn.

"Mijnheer de baron is onfeilbaar," zeide hij, met een duidelijke stem,
waaruit alle neusklank was verdwenen, "ik ben Thénardier."

En hij richtte zijn gebogen rug op.

Thénardier, want hij was het werkelijk, was zonderling verrast;
hij zou verward zijn geweest, zoo dit bij hem mogelijk ware. Hij
had verbazing willen veroorzaken en werd zelf verbaasd. Voor deze
deemoediging werd hem vijfhonderd francs betaald, en, alles wel
beschouwd, nam hij ze aan; maar desniettemin was hij zeer verstomd.

Voor den eersten keer zag hij dezen baron Pontmercy, en in weerwil van
zijn vermomming, herkende deze baron Pontmercy hem in den grond. Niet
alleen wist deze baron alles van Thénardier, maar hij scheen ook alles
van Jean Valjean te weten. Wie was deze schier baardelooze jonge man,
die zoo koel, zoo edelmoedig was, die den naam der lieden, al hun
namen, kende en voor hen zijn beurs opende; die de schurken als een
rechter oordeelde en hen als een bedrogene betaalde?

Men herinnere zich, dat Thénardier, hoewel naast Marius gewoond
hebbende, dezen nooit gezien had, 't geen te Parijs niets zeldzaams is;
vroeger had hij terloops zijn dochters hooren spreken van een zeer arm
jongeling, Marius genaamd, die in het huis woonde. Hij had, zonder hem
te kennen, hem den bekenden brief geschreven. Volgens zijn gedachte
was er volstrekt geen betrekking tusschen dien Marius en mijnheer den
baron Pontmercy mogelijk. Overigens was hij door zijn dochter Azelma,
welke hij ter opsporing van het bruidspaar op den 16 Februari had
uitgezonden, en door zijn eigen navorschingen er in geslaagd veel te
vernemen, en uit de diepte zijner duisternis was het hem gelukt meer
dan één geheimzinnigen draad te vatten. Door allerlei sluwe praktijken,
of ten minste door gissingen, had hij òf ontdekt òf geraden, wie de man
was, dien hij op zekeren dag in het Groote Riool ontmoet had. Van den
man was hij gemakkelijk tot den naam gekomen. Hij wist, dat mevrouw
de barones Pontmercy Cosette was. Maar te haren aanzien wilde hij
geheimhoudend zijn. Wie was Cosette? Hij wist het zelf niet juist. Hij
vermoedde wel iets van onechtheid, want Fantines geschiedenis was
hem altijd verdacht voorgekomen; maar waartoe diende het ervan te
spreken? Om zich voor zijn geheimhouding te doen betalen? Hij had of
meende iets beter te hebben om te verkoopen. En waarschijnlijk zou
deze verklaring, zonder eenig bewijs, aan den baron Pontmercy gedaan:
"Uw vrouw is een onecht kind", geen andere uitkomst hebben gehad,
dan een schop van den echtgenoot voor den berichtgever.

Volgens Thénardiers meening was de onderhandeling met Marius nog
niet begonnen. Hij had zijn strategie moeten wijzigen, zijn stelling
verlaten, van front veranderen; maar niets gewichtigs was nog in
gevaar, en hij had vijfhonderd francs in zijn zak. Bovendien had hij
iets beslissends te zeggen, en zelfs tegenover dien baron Pontmercy,
die zoo goed ingelicht en zoo goed gewapend was, gevoelde hij zich
sterk. Voor lieden als Thénardier is ieder gesprek een gevecht. Hoe
was zijn toestand in dat, 't welk gevoerd zou worden? Hij wist
niet tot wien hij sprak, maar wel waarvan hij sprak. Schielijk nam
hij heimelijk zijn wapens in oogenschouw, en na gezegd te hebben:
"Ik ben Thénardier", wachtte hij.

Marius was in gedachten gebleven. Eindelijk had hij dan Thénardier voor
zich. De man, dien hij zoo vurig gewenscht had weder te vinden, was
er. Eindelijk kon hij de aanbeveling van den kolonel Pontmercy gevolg
geven. 't Was voor hem een verootmoediging, dat deze held iets aan
dezen schurk verschuldigd was, en dat de wisselbrief, dien zijn vader
uit zijn graf op hem, Marius, had getrokken, tot heden geprotesteerd
was. Ook meende hij in den zonderlingen toestand, waarin zijn geest
zich ten opzichte van Thénardier bevond, dat de kolonel gewroken moest
worden over het ongeluk, van door zulk een schurk gered te zijn. Hoe
het ook zij, hij was tevreden. Eindelijk zou hij de schim van den
kolonel van dezen schandelijken schuldeischer verlossen, en 't was hem
alsof hij de gedachtenis zijns vaders uit de gijzeling ging bevrijden.

Behalve dezen plicht rustte een andere op hem, namelijk, zoo mogelijk,
de bron des fortuins van Cosette op te sporen. Daartoe scheen zich
de gelegenheid aan te bieden. Misschien wist Thénardier iets. 't Kon
nuttig zijn, dien man te doorgronden. Daarmede begon hij.

Thénardier had het "echte bankbriefje" in zijn zak doen verdwijnen
en aanschouwde Marius met schier teedere zachtheid.

Marius verbrak de stilte.

"Thénardier, ik heb u uw naam gezegd. Wilt ge nu, dat ik u het
geheim zegge, 't welk ge mij kwaamt mededeelen? Ook ik heb mijn
inlichtingen. Ge zult zien, dat ik meer weet dan gij. Jean Valjean
is, zooals ge gezegd hebt, een moordenaar en dief. Een dief, wijl hij
een rijk fabrikant heeft bestolen, wiens val hij heeft veroorzaakt,
den heer Madeleine. Een moordenaar, wijl hij den politieagent Javert
heeft vermoord."

"Ik begrijp u niet, mijnheer de baron," zei Thénardier.

"Ik zal mij begrijpelijk maken. Luister. In een arrondissement van
Pas-de-Calais was omstreeks het jaar 1822 een man, die vroeger
in aanraking met de justitie was geweest, en onder den naam van
Madeleine zich weer opgericht en gerehabiliteerd had. Deze man was
in de volle beteekenis van het woord een deugdzaam man geworden. Met
een industrie, de vervaardiging van zwart glaswerk, had hij een
geheele stad tot welvaart gebracht. Ook had hij zijn eigen fortuin
gemaakt, doch slechts in de tweede plaats en als toevallig. Hij
was de verzorger der armen. Hij stichtte hospitalen, opende scholen,
bezocht de kranken, gaf huwelijksgiften aan arme meisjes, ondersteunde
de weduwen, nam weezen aan; hij was als de voogd van het oord. Hij
had het ridderkruis geweigerd, men had hem tot maire benoemd. Een
in vrijheid gestelde galeiboef kende het geheim van een door dien
man vroeger ondergane straf; hij verklaagde hem, deed hem gevangen
nemen en maakte van deze gevangenneming gebruik om naar Parijs te
gaan en zich door den bankier Laffitte--ik heb dit van den kassier
zelven vernomen--door middel van een valsche handteekening, een som
van meer dan een half millioen, die aan den heer Madeleine behoorde,
te laten uitbetalen. Deze galeiboef, die den heer Madeleine heeft
bestolen, is Jean Valjean. Nopens het andere feit kunt ge mij evenmin
iets nieuws mededeelen. Jean Valjean heeft den agent Javert gedood;
hem met een pistoolschot gedood. Ik zelf was er bij tegenwoordig."

Thénardier sloeg op Marius een zegevierenden blik van een geslagen
man, die de hand weder op de overwinning legt en in één minuut het
terrein herwint, dat hij verloren had. Maar de glimlach keerde dadelijk
terug; de mindere moet tegenover den meerdere heimelijk zegevieren,
en Thénardier zeide niets anders tot Marius dan:

"Mijnheer de baron, wij zijn op een verkeerden weg."

En op deze woorden legde hij klem door aan zijn horlogeketting
veelbeteekenend te rammelen.

"Wat!" hernam Marius, "spreekt ge dit tegen? Het zijn feiten."

"'t Zijn hersenschimmen. Het vertrouwen, waarmede mijnheer de baron mij
vereert, maakt het mij tot plicht, hem dit te zeggen. Bovenal waarheid
en rechtvaardigheid. Ik zie niet gaarne, dat de lieden onrechtvaardig
beschuldigd worden. Mijnheer de baron, Jean Valjean heeft den heer
Madeleine niet bestolen, en Jean Valjean heeft Javert niet gedood."

"Dat is sterk! Hoe weet ge dit?"

"Om twee redenen."

"Welke? Spreek."

"De eerste is: hij heeft den heer Madeleine niet bestolen, aangezien
hij zelf, Jean Valjean, de heer Madeleine is."

"Wat vertelt ge mij toch?"

"De tweede is: hij heeft Javert niet vermoord, aangezien hij, die
Javert heeft gedood, Javert zelf is."

"Wat bedoelt ge?"

"Dat Javert een zelfmoord heeft gepleegd."

"Bewijs! bewijs!" riep Marius buiten zich zelven.

Thénardier hernam, op de lettergrepen drukkende, alsof hij een oud
Alexandrijnsch vers opzeide:

"De
politie-agent-Ja-vert-is-onder-een-schuit-bij-de-Pont-au-Change-verdronken-gevonden."

"Maar bewijs dit!"

Thénardier nam uit zijn zak een grooten grijzen omslag, waarin papieren
van verschillende grootte schenen bewaard te worden.

"Ik heb mijn aktestukken," zeide hij bedaard.

En hij voegde er bij:

"In uw belang, mijnheer de baron, heb ik Jean Valjean grondig willen
kennen. Ik zeg, dat Jean Valjean en Madeleine een en dezelfde persoon
zijn; en ik zeg, dat Javert geen anderen moordenaar heeft gehad
dan Javert, en 't geen ik zeg zal ik bewijzen. Geen schriftelijke
bewijzen, het geschrevene is verdacht, de pen is beleefd; maar
gedrukte bewijzen."

Dus sprekende nam Thénardier uit den omslag twee nummers van geel
geworden, gehavende en sterk naar tabak riekende dagbladen. Het eene
dezer bladen, versleten op de vouwen en in vierkante stukken vallende,
scheen veel ouder dan het andere.

"Twee feiten, twee bewijzen," zei Thénardier en reikte Marius de twee
opengeslagen bladen.

De lezer kent deze twee dagbladen. Het eene, het oudste, een nummer
van le Drapeau blanc van 25 Juli 1823, van 't welk men in het derde
deel van dit werk den tekst heeft gezien, bevestigde de identiteit
van den heer Madeleine en Jean Valjean. Het andere, een Moniteur van
15 juni 1832, bewees den zelfmoord van Javert, met de bijvoeging, dat
het uit een mondeling rapport van Javert aan den prefect van politie
bleek, dat, toen hij in de barricade van de Chanvreriestraat gevangen
was genomen, hij aan de edelmoedigheid van een opstandeling het leven
te danken had gehad, daar deze, toen hij hem onder zijn pistool had,
het in de lucht afschoot, in plaats van er hem mede door het hoofd
te schieten.

Marius las. 't Was iets stelligs, een bepaalde datum, een onwraakbaar
bewijs; beide dagbladen waren niet opzettelijk gedrukt om Thénardiers
gezegde te bevestigen: het in den Moniteur geplaatste bericht was
door de prefectuur van politie officiëel medegedeeld. Marius kon niet
twijfelen. De mededeelingen van den kassiers-klerk waren valsch, en
deze had zich zelf vergist. Jean Valjean, eensklaps groot geworden,
scheen als uit een wolk te komen. Marius kon een vreugdekreet niet
bedwingen:

"Welnu, dan is deze ongelukkige een bewonderenswaardig mensch! dat
geheele vermogen behoorde hem werkelijk! hij is Madeleine, de
voorzienigheid van een geheel gewest! hij is Jean Valjean, de redder
van Javert! hij is een held, een heilige!"

"Hij is noch een heilige noch een held," zei Thénardier. "Hij is een
moordenaar en dief."

En hij voegde er bij, op den toon van iemand, die gevoelt, dat hij
gezag begon te verkrijgen: "Laat ons bedaard zijn!"

Dief, moordenaar, deze woorden, welke Marius meende dat verdwenen
waren en nu terugkwamen, vielen als een stortbad van ijs op hem.

"Nog?" zeide hij.

"Altijd," hernam Thénardier. "Jean Valjean heeft Madeleine niet
bestolen, maar is toch een dief. Hij heeft Javert niet gedood, maar
is toch een moordenaar."

"Wilt ge," hernam Marius, "van dien ellendigen diefstal, van voor
veertig jaren spreken, die, zooals uit uw dagbladen zelve blijkt, door
een geheel leven van berouw, zelfverloochening en deugd geboet werd?"

"Ik zeg moord en diefstal, mijnheer de baron. En ik herhaal, dat ik
van werkelijke feiten spreek. Wat ik u te openbaren heb, is geheel en
al onbekend. 't Is niet gedrukt. En daar zult gij misschien de bron in
vinden van het fortuin, dat Jean Valjean zoo behendig aan mevrouw de
barones heeft geschonken. Ik zeg behendig, want door een dergelijke
gift in een achtenswaardig huis te sluipen, welks welvaart men zal
deelen, terwijl men tegelijkertijd zijn misdaad verbergt, genot van
zijn diefstal heeft, zijn naam begraaft en zich een familie schept,
dit is inderdaad niet dom."

"Ik zou u hierop iets kunnen antwoorden," merkte Marius aan, "maar
ga voort."

"Mijnheer de baron, ik zal alles zeggen en de belooning aan uw
edelmoedigheid overlaten. Dit geheim is goud waard. Ge zult tot mij
zeggen: Waarom hebt ge u niet tot Jean Valjean gewend? Om een zeer
eenvoudige reden: ik weet, dat hij het geld heeft afgestaan, en wel te
uwen gunste; de berekening is zeer schrander; maar hij bezit nu geen
centime meer, hij zou mij zijn ledige handen toonen, en wijl ik eenig
geld behoef voor mijn reis naar Joya, geef ik u, die alles bezit,
de voorkeur boven hem, die niets bezit. Ik ben eenigszins vermoeid,
veroorloof mij een stoel te nemen."

Marius zette zich en wenkte hem plaats te nemen.

Thénardier ging op een kussenstoel zitten, nam de beide dagbladen,
stak ze weder in den omslag, en mompelde, terwijl hij met de
nagels op de Drapeau blanc sloeg: "'t heeft mij moeite gekost dit te
krijgen." Toen sloeg hij de beenen over elkander en leunde met den rug
in den armstoel, welke houding te kennen geeft, dat men zeker is van
't geen men zegt; vervolgens ging hij tot de zaak over, ernstig en
op zijn woorden drukkende:

"Mijnheer de baron, den 6 Juni 1832, thans bijna een jaar geleden, op
den dag van het oproer, was een man in het Groote Riool van Parijs,
ter plaatse waar dat riool in de Seine uitloopt, tusschen de brug
der Invaliden en de brug van Jena."

Marius schoof eensklaps zijn stoel dicht bij dien van
Thénardier. Thénardier merkte deze beweging op, en sprak voort met
de langzaamheid van een redenaar, die zijn hoorder boeit, en de
hartklopping van zijn tegenstander onder zijn woorden voelt:

"Deze man, die gedwongen was zich te verbergen, om redenen, die
overigens aan de politiek vreemd zijn, had het riool tot verblijf
gekozen en bezat er een sleutel van. Ik herhaal, dat het op den 6 Juni
was; 't kon acht uren 's avonds zijn. De man hoorde gerucht in het
riool. Hoogst verwonderd drong hij zich in een hoek en loerde. 't Was
't gerucht van voetstappen, men ging in de duisternis, en men kwam
naar zijn kant. Een vreemd verschijnsel, dat in het riool nog een
ander man was dan hij. Het uitgangshek van het riool was niet ver. Een
weinig licht, dat er door viel, veroorloofde hem den nieuw gekomene
te herkennen en te zien, dat die man iets op den rug droeg. Hij ging
gebukt. De man, die gebukt ging, was een oude galeiboef, en wat hij
op den rug droeg was een lijk. Kan er een tastbaarder bewijs van
moord zijn dan dit. Wat den diefstal betreft, dit spreekt vanzelf,
men vermoordt niet iemand voor niets. Deze galeiboef ging het lijk in
de rivier werpen. Het verdient opmerking, dat deze galeiboef, vóór hij
aan het uitgangshek kwam, reeds zeer verre door het riool was gegaan,
en noodwendig een schrikkelijken modderpoel had ontmoet, waar hij
het lijk had kunnen achterlaten; doch dan zouden de rioolruimers
bij 't schoonmaken den volgenden dag terstond den vermoorden man
hebben gevonden, 't geen de moordenaar niet wilde. Hij torste zijn
last liever door den modderpoel heen, en dit moet hem vreeselijke
inspanning gekost hebben, want 't is onmogelijk grooter levensgevaar
te trotseeren; ik begrijp niet, hoe hij 't er levend heeft afgebracht."

Marius schoof zijn stoel nog dichter bij. Thénardier maakte er gebruik
van om in den adem te schieten. Daarna voer hij voort:

"Mijnheer de baron, een riool is niet het veld van Mars. Alles
ontbreekt er, zelfs ruimte. Wanneer er twee menschen in zijn,
moeten zij elkander ontmoeten. Dit gebeurde. De verblijfhouder en de
doorganger waren gedwongen elkander goedendag te zeggen, tot groot
leedwezen zoowel van den een als van den ander. De doorganger zei
tot den verblijfhouder: "Gij ziet, wat ik op mijn rug heb; ik moet
hieruit gaan, gij hebt den sleutel, geef hem mij." Deze galeiboef
was een vreeselijk sterk man; men durfde hem niets weigeren. Evenwel
onderhandelde de eigenaar van den sleutel een wijl, eeniglijk om tijd
te winnen. Hij beschouwde den doode, maar kon niets anders zien dan
dat hij jong en goed gekleed was, het voorkomen van een rijk man had
en geheel door bloed misvormd was. Onder 't gesprek vond hij middel
om een stuk van den rok des vermoorden af te scheuren, zonder dat
de moordenaar dat bemerkte. Gij begrijpt, 't was een bewijsstuk;
een middel om weder op 't spoor der zaak te komen en den schuldige
van de misdaad te overtuigen. Hij stak het bewijsstuk in zijn zak,
waarna hij het hek opende, den man met zijn last op den rug liet
uitgaan, het hek weder sloot en zich uit de voeten maakte, daar hij
volstrekt geen lust had verder in het avontuur gemengd te worden,
en vooral er niet bij tegenwoordig wilde zijn, wanneer de moordenaar
den vermoorde in het water wierp. Gij begrijpt dit licht? Degeen nu,
die het lijk droeg, was Jean Valjean; degeen die den sleutel had,
spreekt op dit oogenblik tot u, en het stuk van den rok..."

Thénardier voleindde zijn zin met uit zijn zak een stuk zwart laken
te halen, dat gescheurd en met leelijke vlekken bedekt was; hij hield
het tusschen zijn duimen en wijsvingers voor zijn oogen.

Marius, bleek, nauwelijks ademend, met het oog op het stuk zwart
laken gericht, was opgestaan, en zonder een woord te spreken, zonder
zijn blik van die lap te wenden, trad hij achteruit naar den muur,
en zijn rechterhand achter zich uitstekende, zocht hij tastend naar
den sleutel, die in het slot van een wandkast bij den schoorsteen
stak. Hij vond dien sleutel, opende de kast, en zonder er naar te zien,
zonder dat zijn verbaasd oog zich van de lap wendde, die Thénardier
hem voorhield, stak hij zijn arm in de kast.

Ondertusschen voer Thénardier voort:

"Mijnheer de baron, ik heb de grootste redenen om te gelooven dat de
vermoorde jonge man een rijke vreemdeling was, dien Jean Valjean in
een valstrik had gelokt, en dat hij een aanzienlijke som bij zich had."

"Deze jonge man was ik, en ziehier den rok!" riep Marius, terwijl
hij een ouden zwarten, geheel bebloeden rok op den grond wierp.

Daarop rukte hij de lap uit Thénardiers handen, knielde bij den rok,
en hield de afgescheurde lap bij het pand van den rok, waar het
ontbrak. De lap paste volkomen en bracht den rok weder in zijn geheel.

Thénardier was als versteend. Hij dacht: ik ben er in geloopen.

Bevend, buiten zich zelven, met gloeiende oogen richtte Marius zich
op. Hij tastte in zijn zak, trad woedend op Thénardier toe, en drukte
hem schier zijn met bankbriefjes van vijfhonderd en duizend francs
gevulde vuist op 't gezicht.

"Ge zijt een eerlooze, ge zijt een leugenaar, een lasteraar, een
schurk. Ge kwaamt dien man beschuldigen, ge hebt hem gerechtvaardigd;
ge wildet hem in 't verderf storten, en gij hebt hem verheerlijkt. Maar
gij zijt een dief. Gij zijt een moordenaar! Ik heb u gezien, Thénardier
Jondrette, in het vervallen huis op den boulevard de l'Hopital. Ik
weet genoeg van u om u naar het bagno te zenden, en zelfs verder,
zoo ik wilde. Ziedaar hebt ge duizend francs, spitsboef die ge zijt."

En hij wierp Thénardier een bankbiljet van duizend francs toe.

"Ha! Jondrette Thénardier, lage schurk, dat u dit tot les strekke,
verkooper van geheimen, zwendelaar in verborgenheden, ellendeling,
die in de duisternissen wroet. Neem deze vijfhonderd francs en scheer
u weg! Waterloo beschermt u."

"Waterloo!" mompelde Thénardier, terwijl hij de vijfhonderd francs
met de duizend in zijn zak stak.

"Ja, moordenaar! ge hebt er het leven van een kolonel gered...."

"Van een generaal," zei Thénardier het hoofd opheffend.

"Van een kolonel!" hernam Marius driftig. "Ik zou geen cent voor een
generaal geven. En ge kwaamt hier schandelijkheden uitvoeren! Ik zeg
u, dat ge allerlei misdaden hebt gepleegd. Vertrek! verdwijn! 't Ga u
wel, dat is al wat ik u wensch. Ha! monster! Ziedaar nog drieduizend
francs. Neem ze! Vertrek morgen met uw dochter naar Amerika; want
uw vrouw is dood, schandelijke leugenaar. Ik zal 't oog houden over
uw vertrek, bandiet, en ik zal u alsdan nog twintigduizend francs
geven. Laat u elders hangen!"

"Mijnheer de baron," antwoordde Thénardier tot den grond buigend,
"eeuwige dankbaarheid."

Thénardier ging, niets ervan begrijpende, en verrukt over die zachte
verplettering onder zakken met goud en dien schitterenden bliksem
van bankbiljetten boven zijn hoofd.

Hij was verbaasd, maar tevens verheugd; en 't zou hem zeer gespeten
hebben, een afleider tegen dien bliksem te hebben.

Laat ons aanstonds met dezen man eindigen. Twee dagen na de
gebeurtenissen, welke wij op dit oogenblik verhalen, vertrok hij, door
Marius' bemoeiing, naar Amerika, onder een valschen naam en voorzien
van een wissel van twintigduizend francs op New-York, met zijn dochter
Azelma. De zedelijke ellende van Thénardier, den mislukten burger,
was onherstelbaar; hij was in Amerika dezelfde als in Europa. De
aanraking van een slecht mensch is soms voldoende om een goede daad
te bederven en er iets slechts uit te doen voortkomen. Met het geld
van Marius werd Thénardier slavenhandelaar.

Zoodra Thénardier vertrokken was, ijlde Marius naar den tuin waar
Cosette nog wandelde:

"Cosette! Cosette!" riep hij "kom, kom gauw. Laat ons gaan! Basque,
een rijtuig! Cosette, kom. Ach, mijn God! Hij heeft mij het leven
gered. Verliezen wij geen minuut. Doe uw shawl om!"

Cosette meende, dat hij zinneloos was geworden en gehoorzaamde.

Hij kon nauwelijks ademen en legde de hand aan zijn hart om de klopping
ervan te bedwingen. Hij liep met groote stappen heen en weder, hij
omhelsde Cosette, zeggende: "Ach, Cosette, ik ben een ongelukkige!"

Marius was in de uiterste verwarring. In dien Jean Valjean begon
hij een edel, verheven wezen te vermoeden. Een ongehoorde groote,
stille deugd, die nederig in haar grootheid was, verscheen voor
hem. De galeiboef veranderde zich in een Christus. Marius werd als
verblind door dit wonder. Hij wist niet juist wat hij zag, maar
't was iets grootsch.

In een oogenblik stond een huurrijtuig voor de deur.

Marius hielp Cosette instijgen en sprong er zelf in.

"Koetsier," zeide hij, "naar de straat de l'Homme-Armé No. 7."

Het rijtuig vertrok.

"Ha! welk een geluk!" riep Cosette, "naar de straat de l'Homme-Armé. Ik
durfde er u niet meer van spreken. Wij gaan mijnheer Jean bezoeken."

"Uw vader! Cosette, meer dan ooit uw vader. Cosette, ik begrijp het
thans. Ge hebt mij gezegd, dat ge nooit den brief had ontvangen,
dien ik u door Gavroche gezonden had. Hij zal in zijn handen
zijn gevallen. Cosette, hij is naar de barricade gegaan om mij te
redden. Wijl het een behoefte voor hem is een engel te zijn, heeft
hij terloops ook nog anderen gered; hij heeft Javert gered. Hij
heeft mij uit dien poel getrokken om mij aan u te geven. In dat
schrikkelijk riool heeft hij mij op zijn rug gedragen. Ach! ik ben
een gedrochtelijke ondankbare. Cosette, na uwe voorzienigheid te zijn
geweest, is hij de mijne geworden. Verbeeld u een schrikkelijken
modderpoel, waarin men honderd malen kon verdrinken, in het slijk
verdrinken. Cosette, hij heeft er mij doorgeworsteld. Ik was buiten
kennis; ik zag, hoorde niets, ik kon niets van mijn eigen lot
bevroeden. Wij zullen hem terughalen, medenemen; hij moge willen of
niet, hij zal ons niet meer verlaten. Zoo hij maar te huis is! zoo wij
hem maar vinden! Mijn geheele leven zal ik hem vereeren en dankbaar
zijn. Ja, zoo zal 't geweest zijn, Cosette. Gavroche zal mijn brief
hem hebben overhandigd. Alles verklaart zich. Gij begrijpt 't nu."

Cosette begreep niets.

"Gij hebt gelijk," zeide zij.

Ondertusschen reed het rijtuig voort.







VIJFDE HOOFDSTUK.

NACHT, WAARACHTER DE DAG IS.


Toen Jean Valjean aan zijn deur hoorde kloppen, wendde hij zich om.

"Binnen," riep hij zwak.

De deur opende zich. Cosette en Marius verschenen.

Cosette vloog de kamer binnen. Marius bleef op den drempel tegen den
deurpost staan.

"Cosette!" zei Jean Valjean, en hij richtte zich in zijn stoel op, met
open, bevende armen, verwilderd, bleek, akelig, en met een oneindige
blijdschap in de oogen.

Cosette, van aandoening stikkend, zonk aan de borst van Jean Valjean.

"Vader!" zeide zij.

Geheel ontroerd stamelde Jean Valjean:

"Cosette! Zijt gij 't, mevrouw! Zijt gij 't. O, mijn God!"

En in Cosettes armen geklemd, riep hij:

"Gij! gij zijt hier! gij vergeeft mij dus!"

Marius, die de oogleden sloot, om niet te weenen, naderde een schrede
en mompelde tusschen zijn krampachtig saamgedrukte lippen om zijn
gesnik te bedekken:

"Mijn vader!"

"En ook gij vergeeft mij!" zei Jean Valjean.

Marius kon geen woorden vinden en Jean Valjean voegde er bij:
"Heb dank."

Cosette sloeg haar shawl af en wierp haar hoed op het bed.

"Dit hindert mij," zeide zij.

Toen zette zij zich op de knieën van den grijsaard, streek met een
bekoorlijke beweging zijn wit haar weg en kuste zijn voorhoofd.

Ontroerd liet Jean Valjean alles geschieden.

Cosette, die slechts onduidelijk begreep, verdubbelde haar liefkoozen,
alsof zij de schuld van Marius wilde voldoen.

Jean Valjean mompelde:

"Hoe dom is men! Ik dacht dat ik haar niet weer zou zien. Verbeeld
u, mijnheer Pontmercy, dat, juist toen gij binnenkwaamt, ik bij mij
zelven zeide: 't Is gedaan. Ziedaar haar jurkje; ik ben een ellendig
mensch; ik zal Cosette niet wederzien; dit zeide ik op het oogenblik,
dat gij de trap opgingt.

Hoe dwaas was ik! Zoo dwaas kan men zijn! maar men rekent niet op
den goeden God. De goede God zegt: "Gij verbeeldt u, dat men u zal
verlaten! Neen. Neen, zoo zal 't niet gebeuren. Kom, er is daar een arm
oud man, die een engel noodig heeft." En de engel komt; en men ziet
zijn Cosette weder! en men ziet zijn kleine Cosetje weder. Ach! ik
was zeer ongelukkig."

Hij was een oogenblik zonder te kunnen spreken; toen hernam hij:

"Ik had waarlijk behoefte, Cosette nu en dan even weder te zien. Een
hart wil toch wel iets ter bevrediging. Evenwel gevoelde ik, dat ik
er te veel was. Ik gaf mij deze redenen: Zij hebben u niet noodig,
blijf in uw hoek; men heeft geen recht zich altijd op te dringen. Ha,
Goddank, ik zie haar weder! Weet ge, Cosette, dat uw man zeer schoon
is? Ha, goed, ge hebt een fraai geborduurd kraagje om. Ik houd van
dat patroon. Uw man heeft het gekozen, niet waar? Maar ge moet nog
shawls hebben. Mijnheer Pontmercy, laat mij als vroeger tot haar
spreken. 't Zal niet lang meer duren."

En Cosette zeide, hem berispend:

"Hoe ondeugend van u, zoo lang van ons afwezend te zijn. Waar zijt ge
toch geweest? Waarom zoo lang weg te zijn? Uw reizen duurden vroeger
niet langer dan drie of vier dagen. Ik heb Nicolette gezonden; men
antwoordde altijd: Hij is afwezend. Sinds wanneer zijt ge terug? Waarom
hebt ge 't ons niet laten weten? Weet ge wel, dat ge zeer veranderd
zijt. O, ondeugende vader. Gij zijt ziek geweest en wij hebben er
niets van geweten! Zie, Marius, voel zijn hand, hoe koud zij is!"

"Gij zijt dus ook hier! mijnheer Pontmercy? Gij vergeeft
mij!" herhaalde Jean Valjean.

Bij deze woorden, welke Jean Valjean herhaald had, kon Marius zijn
gevoel niet langer bedwingen, en zijn opgekropt hart lucht gevende,
barstte hij uit:

"Cosette, hoort ge wat hij zegt? Hij vraagt mij vergeving! En weet
gij, wat hij voor mij gedaan heeft, Cosette? Hij heeft mij het leven
gered. Hij heeft meer gedaan. Hij heeft u aan mij geschonken. En na mij
gered en na mij u geschonken te hebben, Cosette, wat heeft hij voor
zich zelven gedaan? Hij heeft zich opgeofferd. Ziedaar den man. En
mij, ondankbare, onmeedoogende, schuldige, zegt hij dank! Cosette,
mijn geheel leven aan de voeten van dien man doorgebracht, zou te
weinig zijn. Deze barricade, dat riool, dezen gloeienden oven, dien
modderpoel, alles heeft hij voor mij, voor u, Cosette, doorgestaan! Hij
heeft mij door allerlei doodsgevaren heen gedragen, welke hij van
mij wendde en zelf op zich nam. Hij bezit allen moed, alle deugden,
allen heldenzin, alle heiligheid. Cosette, deze man is een engel!"

"Stil, stil!" zei Jean Valjean zacht. "Waarom van dat alles te
spreken?"

"Maar gij!" riep Marius met een verstoordheid, waarin vereering lag,
"waarom hebt gij het niet gezegd? 't Is ook uw schuld. Gij redt
den menschen het leven en verbergt het hun! Gij doet meer, onder
voorwendsel u te ontmaskeren, lastert ge u zelven. 't Is ongehoord!"

"Ik heb de waarheid gezegd," antwoordde Jean Valjean.

"Neen," hernam Marius, "waarheid is de geheele waarheid, en die
hebt gij niet gezegd. Gij waart de heer Madeleine; waarom het niet
gezegd? Gij hadt Javert gered; waarom het niet gezegd? Ik had u het
leven te danken, waarom het niet gezegd?"

"Wijl ik even als gij dacht. Ik vond dat gij gelijk hadt. Ik moest
heengaan. Zoo u de zaak van het riool bekend was geweest, zoudt ge mij
bij u hebben doen blijven. Ik moest dus zwijgen. Indien ik gesproken
had, zou ik u maar hinderlijk zijn geweest."

"Hinderlijk! wat! wie, hinderlijk!" hernam Marius. "Denkt ge dan, dat
ge hier zult blijven? Wij nemen u mede. Ach, mijn God! als ik denk,
dat ik dit alles toevallig heb vernomen! Wij nemen u mede. Gij zijt
een deel van ons zelven. Gij zijt haar vader en de mijne. Geen dag
langer zult ge in dit akelig huis blijven. Verbeeld u niet, dat ge
morgen nog hier zijt."

"Morgen," zei Jean Valjean, "zal ik niet hier zijn, maar ook niet
bij u."

"Wat bedoelt ge?" vroeg Marius. "O, wij geven u geen verlof tot
reizen meer. Gij verlaat ons niet meer. Gij behoort ons. Wij laten
u niet los."

"Ditmaal is het ernst," voegde Cosette er bij. "We hebben beneden
een rijtuig. Ik schaak u. Zoo het noodig is, zal ik geweld gebruiken."

En glimlachend maakte zij een beweging, als wilde zij den grijsaard
in haar armen optillen.

"In ons huis is nog altijd uw kamer," vervolgde zij. "Ge moest eens
weten hoe fraai onze tuin op dit oogenblik is. De azaleën komen
goed uit. De paden zijn met wit zand bestrooid, met kleine schulpjes
vermengd. Ge zult mijn aardbeziën proeven. Ik begiet ze zelf. En geen
mevrouw, geen mijnheer Jean meer; wij leven in een republiek, niet
waar, Marius? Het programma is veranderd. Zoo ge wist, vader, welk een
verdriet ik heb gehad; een roodborstje had in een gat van den muur
zijn nestje gebouwd, en een leelijke kat heeft het opgegeten. Mijn
arm klein roodborstje, dat zijn kopje uit zijn venstertje stak
en mij aankeek! Ik heb er om geweend. Ik zou de kat hebben kunnen
vermoorden. Maar nu weent niemand meer. Iedereen lacht, allen zijn
gelukkig. Ge gaat met ons mede. Hoe tevreden zal grootvader zijn! Ge
zult uw aardbeziënbed in den tuin hebben om het te beplanten, en wij
zullen zien of uw vruchten even schoon als de mijne zijn. Vervolgens
zal ik alles doen wat ge wilt, en gij zult mij wel gehoorzamen."

Jean Valjean luisterde zonder haar te begrijpen. Hij hoorde veeleer de
muziek harer stem dan den zin harer woorden; een dier groote tranen,
welke de treurige paarlen der ziel zijn, welde langzaam in zijn oog
op. Hij prevelde:

"Haar komst hier is het bewijs, dat God goed is."

"Mijn vader," zei Cosette.

Jean Valjean hernam:

"'t Is waar, 't zou aangenaam zijn samen te leven. Zij hebben boomen
vol vogels. Ik zou met Cosette wandelen. 't Is zoet tot levende wezens
te behooren, die elkander goedendag zeggen, die elkander in den
tuin roepen. Men ziet elkander van 's morgens af. Wij zouden ieder
een hoekje gronds verzorgen. Zij zou mij haar aardbeziën doen eten,
ik zou haar mijn rozen doen plukken. 't Zou bekoorlijk zijn. Maar..."

Hij brak zijn woorden af en zeide zacht:

"'t Is jammer."

De traan viel niet, hij trok zich terug, en Jean Valjean verving hem
door een glimlach.

Cosette nam beide handen van den grijsaard in de hare.

"Mijn God," zeide zij, "uw handen zijn nog kouder. Zijt gij ziek? Deert
u iets?"

"Ik? neen," antwoordde Jean Valjean, "ik ben zeer wèl, maar..."

Hij zweeg.

"Maar, wat?"

"Ik zal spoedig sterven."

Cosette en Marius huiverden.

"Sterven!" riep Marius.

"Ja, maar dat is niets," zei Jean Valjean.

Hij haalde adem, glimlachte en hernam:

"Gij spraakt tot mij, Cosette, ga voort. Spreek nog, uw roodborstje
is dan dood; spreek, laat mij uw stem hooren."

Marius staarde als versteend den grijsaard aan. Cosette slaakte een
hartverscheurenden kreet.

"Vader, mijn vader! gij zult leven. Gij moet leven. Ik wil dat ge
leeft, hoort ge!"

Jean Valjean richtte liefderijk het hoofd tot haar op:

"O ja, verbied mij te sterven. Wie weet? Ik zal misschien
gehoorzamen. Ik was bezig te sterven, toen ge kwaamt. Dat heeft mij
belet. 't Kwam mij voor, dat ik herleefde."

"Ge zijt vol kracht en leven," riep Marius. "Verbeeldt ge u, dat men
zóó sterft? Ge hebt verdriet gehad, ge zult het niet meer hebben. Ik
vraag u vergiffenis, en wel op mijn knieën. Ge zult leven, met ons
leven, lang leven. Wij nemen u mede. Wij beiden, Cosette en ik,
zullen voortaan slechts ééne gedachte hebben, uw geluk!"

"Ge hoort immers," hernam Cosette, in tranen wegsmeltende, "dat Marius
zegt, dat ge niet zult sterven."

"Zoo ge mij medenaamt, mijnheer Pontmercy, zou ik dan een andere zijn
dan ik ben? Neen. God heeft gedacht, zooals gij en ik, en verandert
niet van meening; 't is noodzakelijk dat ik heenga. De dood is een
goede schikking. God weet beter dan wij, wat wij behoeven. Dat gij
gelukkig zijt, dat mijnheer Pontmercy Cosette hebbe, dat de jeugd den
ochtend huwe, dat u, mijn kinderen, seringen en nachtegalen omgeven,
dat uw leven een schoon grasperk met zonneschijn zij, dat alle
verrukkingen des hemels uwe ziel vervullen en dat eindelijk ik, die
tot niets meer dien, sterve; dat alles is stellig goed. Ziet ge, laat
ons verstandig zijn, er is niets meer aan te doen, ik gevoel volkomen,
dat het met mij gedaan is. Een uur geleden viel ik in onmacht. En
dezen nacht heb ik deze kruik water geheel uitgedronken. Hoe goed is
uw echtgenoot, Cosette. Ge zijt beter bij hem, dan bij mij."

De deur kraakte. 't Was de dokter, die binnentrad.

"Goedendag en vaarwel, dokter," zei Jean Valjean. "Ziehier mijn
arme kinderen."

Marius naderde den dokter. Hij richtte tot hem alleen dit woord:
mijnheer?.. maar in de wijze, waarop hij het uitsprak, lag een
volledige vraag.

De geneesheer beantwoordde de vraag met een veelbeteekenenden blik.

"Omdat de dingen ons onaangenaam zijn," zei Jean Valjean, "is dit
geen reden om onbillijk jegens God te wezen."

Er ontstond stilte. Aller borsten waren bekneld. Jean Valjean wendde
zich tot Cosette. Hij aanschouwde haar, als wilde hij haar beeld
in de eeuwigheid medenemen. In de diepe schaduw, waarin hij reeds
verzonken was, was in de aanschouwing van Cosette voor hem nog
verrukking mogelijk.

De glans van haar zacht gelaat verhelderde zijn bleeke trekken. Het
graf kan ook zijn flikkering hebben.

De dokter voelde hem den pols.

"Ha, gij zijt het, welke hij behoefde!" mompelde hij, Cosette en
Marius aanziende.

En zich tot Marius' oor buigende, voegde hij er zeer zacht bij:

"Te laat."

Jean Valjean aanschouwde Marius en den geneesheer met blijmoedigen
blik, zonder echter op te houden Cosette aan te zien. Men hoorde uit
zijn mond deze nauwelijks verstaanbare woorden komen:

"'t Is niets te sterven, maar 't is vreeselijk, niet te leven."

Eensklaps richtte hij zich op. Zulk een terugkeer der krachten is
dikwerf een voorteeken van den doodsstrijd. Met vasten tred naderde hij
den wand, wees Marius en den dokter af, die hem wilden ondersteunen,
nam het koperen kruisbeeld van den wand, ging weder zitten met de
gemakkelijkheid van een volkomen gezonde, en sprak met luide stem,
het kruisbeeld op de tafel zettende:

"Ziedaar den grooten lijder!"

Toen zonk zijn borst ineen, zijn hoofd waggelde, als werd hij door
de bedwelming des doods bevangen en zijn beide handen, op zijn knieën
rustende, krabden krampachtig met de nagels op de stof van zijn broek.

Cosette hield hem bij de schouders vast, weende, en poogde
tot hem te spreken, zonder dit te vermogen. Men onderscheidde,
temidden der woorden, die onder haar snikken en schreien versmoorden:
"Vader! verlaat ons niet. Is 't mogelijk, dat wij u slechts wedervinden
om u te verliezen?"

Men zou kunnen zeggen, dat de doodsstrijd zich kronkelt. Hij komt en
gaat, nadert het graf en keert tot het leven terug. In het sterven
ligt een zekere rondtasting.

Na deze halve bezwijming, herstelde zich Jean Valjean weder, schudde
zijn hoofd als om de duisternis te verdrijven, en kwam schier geheel
bij. Hij nam een strook van Cosettes mouw en kuste ze.

"Hij komt weder bij, dokter, hij komt weder bij!" riep Marius.

"Ge zijt beiden goed," zei Jean Valjean. "Ik zal u zeggen, wat mij
smartelijk is geweest. Het heeft mij gesmart, mijnheer Pontmercy,
dat ge dat geld niet hebt willen aanraken. Dat geld behoort wel
deugdelijk uw vrouw. Ik zal 't u verklaren, mijn kinderen, en juist
daarom doet het mij genoegen u te zien. Het zwarte git komt uit
Engeland, het witte git komt uit Noorwegen. Dat alles staat hier, op
dit papier, dat ge lezen zult. Voor de armbanden heb ik in plaats der
blikken gesoldeerde slootjes, slootjes van één stuk uitgevonden. 't
Is fraaier, beter en goedkooper. Nu begrijpt gij, hoeveel geld men
daarmeê verdienen kan. Cosettes vermogen behoort haar alzoo. Ik deel
u deze bijzonderheden mede, opdat uw geweten gerust zij."

De portierster was naar boven gekomen en zag door de half openstaande
deur. De dokter zond haar weg, maar kon niet beletten, dat de goede
vrouw, vóór ze ging, in haar godsdienstijver, den stervende toeriep:

"Wilt ge een priester?"

"Ik heb er een," antwoordde Jean Valjean.

En met den vinger scheen hij naar een punt boven zijn hoofd te wijzen,
waar men zou gezegd hebben, dat hij iets zag.

't Is waarschijnlijk, dat de bisschop werkelijk bij dit sterven
tegenwoordig was.

Zacht schoof Cosette een oorkussen onder zijn lendenen.

Jean Valjean hernam:

"Ik bezweer u, mijnheer Pontmercy, heb geen bezwaar. De zesmaal
honderd duizend francs behooren deugdelijk aan Cosette. Mijn leven zou
verloren zijn, zoo gij ze niet aannaamt. Wij waren er in geslaagd dat
glaswerk zeer goed te vervaardigen. Wij wedijverden met hetgeen men de
zoogenaamde Berlijnsche juweelen noemt. Maar men kan, bij voorbeeld,
het zwarte Duitsche glas niet evenaren. Een gros van twaalfhonderd
zeer goed geslepen kralen kost slechts drie francs."

Wanneer een wezen, dat ons dierbaar is, sterft, staart men het met
een blik aan, die zich aan hem vastklemt en hem zou willen tegenhouden.

Beiden, sprakeloos van angst, niet wetende wat tegen den dood te
zeggen, wanhopend en bevend, stonden Cosette en Marius voor hem,
elkander de hand gevende.

Jean Valjean nam ziender oogen af. Hij daalde; hij naderde den donkeren
horizont. Zijn adem stokte bij tusschenpoozen, en werd door gereutel
afgebroken. Met moeite kon hij zijn voorarm verplaatsen, zijn beenen
waren stijf geworden, doch terzelfder tijd dat zijn lichaam afnam,
vertoonde en ontvouwde zich op zijn voorhoofd de geheele majesteit der
ziel. Het licht der onbekende wereld was reeds in zijn oogen zichtbaar.

Zijn gelaat verbleekte en glimlachte tegelijk. Het leven was er niet
meer, er was iets anders. Zijn ademhaling werd korter, zijn blik werd
grooter. 't Was een lijk, waaraan men vleugels vermoedde.

Hij wenkte Cosette om te naderen, daarna Marius. 't Was blijkbaar
de laatste minuut van het laatste uur; en hij sprak tot hen met zulk
een flauwe stem, dat zij van verren afstand scheen te komen, en men
zou gezegd hebben, dat nu reeds een muur tusschen hen en hem bestond.

"Nader, nadert beiden. Ik bemin u zeer. O, 't is zoet zóó te
sterven. Ook gij, Cosette, bemint mij. Ik wist wel, dat gij steeds
vriendschap voor den ouden goeden man hadt. Hoe lief zijt gij,
mij een kussen onder de lendenen te hebben gelegd! Ge zult mij
een weinig betreuren, niet waar? Niet te veel; ik wil niet, dat ge
werkelijk verdriet hebt. Ge moet uw geluk genieten, mijn kinderen. Ik
heb vergeten u te zeggen, dat men op de gespen zonder tongen meer
verdiende dan op al het overige. Het gros, de twaalf dozijn, kwam op
tien francs en werd voor zestig verkocht. 't Was voorwaar een goede
handel. Gij moet u dus over de zesmaal honderdduizend francs niet
verwonderen, mijnheer de Pontmercy. 't Is eerlijk gewonnen geld. Ge
moogt gerust rijk zijn. Ge moet rijtuig houden, nu en dan een loge
in den schouwburg, fraaie kleederen hebben, mijn Cosette, en uw
vrienden diners geven; ge moet zeer gelukkig zijn. Straks schreef
ik aan Cosette. Zij zal mijn brief vinden. Aan haar vermaak ik de
twee kandelaars, die op den schoorsteen staan. Zij zijn van zilver;
maar voor mij zijn zij van goud, van diamant; zij veranderen de
waskaarsen, die men er op zet, in gewijde kaarsen. Ik weet niet of
hij, die ze mij gegeven heeft, hierboven over mij tevreden is. Ik
heb gedaan wat ik kon. Mijn kinderen, vergeet niet, dat ik een arm
mensch ben; laat mij in een afgelegen hoekje begraven, onder een
steen om de plaats aan te duiden. Dat is mijn wil. Geen naam op den
steen. Zoo Cosette nu en dan daarheen wil gaan, zal 't mij genoegen
doen. Ook gij, mijnheer Pontmercy. Ik moet u bekennen, dat ik u
niet altijd bemind heb; ik vraag er u vergiffenis voor. Thans zijt
gij en zij slechts één voor mij. Ik ben u zeer dankbaar. Ik gevoel
dat gij Cosette gelukkig maakt. Zoo ge wist, mijnheer Pontmercy,
hoe haar schoone rozenwangen mij verheugden; wanneer ik haar bleek
zag, was ik treurig. In de tafel ligt een bankbiljet van vijfhonderd
francs. Ik heb er niet aangeraakt. 't Is voor de armen. Cosette, ziet
ge uw jurkje, dáár, op het bed? herkent ge het? 't Is echter niet
langer dan tien jaren geleden. Hoe snel verloopt de tijd. Wij zijn
zeer gelukkig geweest. 't Is nu gedaan. Weent niet, mijn kinderen,
ik ga niet ver, ik zal u van dààr zien. Ge behoeft slechts des nachts
op te zien, en ge zult mij zien glimlachen. Cosette, herinnert ge u
Montfermeil? Ge waart in het bosch en zeer bevreesd; herinnert ge u,
dat ik het hengsel van den emmer nam? 't Was de eerste keer, dat ik uw
arm klein handje raakte. 't Was zoo koud. O, destijds waren uw handjes
zeer rood, thans zijn zij zeer blank. En de groote pop! herinnert ge
u haar? Ge noemdet haar Kaatje. Het speet u ze niet naar het klooster
te hebben medegenomen! Hoe dikwijls hebt gij mij doen lachen, mijn
lieve engel! Wanneer het geregend had, liet ge in de goten stroohalmen
drijven en oogdet ze na. Op een dag gaf ik u een raket en een bal
met gele, blauwe en groene veeren. Ge zijt het zeker vergeten. Gij
waart zulk een aardig meisje, toen ge jong waart. Ge speeldet. Ge
deedt kersen in de ooren. Dat zijn herinneringen uit het verledene. De
bosschen, welke men met zijn kind is doorgegaan, het geboomte waaronder
men gewandeld, de kloosters waarin men zich verborgen heeft, de
spelen, het vroolijk kindergelach, dat alles is schaduw. Ik heb mij
verbeeld, dat mij dit alleen behoorde. Zoo dom was ik. De Thénardiers
waren zeer ondeugend. Men moet hun vergeven. Cosette, thans is 't
oogenblik gekomen om u den naam uwer moeder te zeggen. Zij heette
Fantine. Onthoud dien naam: Fantine. Kniel, telkens wanneer ge hem
uitspreekt. Zij heeft veel geleden. Zij heeft u innig bemind. Zij
heeft evenveel rampen gehad, als gij geluk gehad hebt. Dit zijn de
beschikkingen Gods. Hij is hierboven. Hij ziet ons allen en weet
wat Hij temidden zijner oneindige wereldbollen doet. Ik ga heen,
mijn kinderen. Bemint elkander steeds. Op de wereld is niets van
meer belang dan dit: elkander te beminnen. Ge zult somwijlen aan
den armen, ouden man denken, die hier gestorven is. O, mijn Cosette,
't is mijn schuld niet, ik verzeker 't u, dat ik u in al deze dagen
niet gezien heb; 't verscheurde mijn hart; ik ging tot aan den hoek
der straat, en moest een vreemde vertooning maken voor de menschen,
die mij voorbij zagen gaan; ik was als zinneloos; eenmaal ging ik
zonder hoed uit. Mijn kinderen, nu zie ik niet helder meer; ik had
u nog een en ander te zeggen, maar het zij zoo. Denk nu en dan aan
mij. Gij zijt gezegende wezens. Ik weet niet, wat het is; maar ik zie
licht. Nadert nog dichter. Ik sterf gelukkig. Geef mij uw veelgeliefde
hoofden, dat ik er mijn handen oplegge."

Cosette en Marius knielden hevig bewogen, in hun tranen stikkend,
en bogen zich elk op een hand van Jean Valjean. Zijn handen bewogen
zich niet meer.

Hij lag achterover, beschenen door het licht der twee waskaarsen;
zijn bleek gezicht aanschouwde den hemel, hij liet Cosette en Marius
zijn handen met kussen bedekken; hij was dood.

De nacht was zonder sterren, en stikdonker. Ongetwijfeld stond in
de schaduw een groote engel met uitgebreide vleugelen, die de ziel
wachtte.







ZESDE HOOFDSTUK.

HET GRAS VERBERGT EN DE REGEN WISCHT UIT.


Op het kerkhof van Père-Lachaise, nabij de algemeene begraafplaats,
ver van de sierlijke wijk dezer doodenstad, ver van al die weidsche
grafgestichten, welke in 't gezicht der eeuwigheid de stuitende modes
van den dood ten toon spreiden, in een eenzamen hoek, bezijden een
ouden muur, onder een grooten ijpeboom, om welken zich het klimop
slingert, onder hondsgras en mos, ligt een steen. Deze steen is evenmin
als andere steenen tegen den tand des tijds, schimmel, mos en vogeldrek
beveiligd. Het vocht maakt hem groen, de lucht zwart. Hij ligt niet in
de nabijheid van eenig pad, en men gaat niet gaarne in deze richting,
wijl het gras er hoog is en men dadelijk natte voeten heeft. Wanneer
de zon even schijnt, komen er hagedissen. In de geheele omgeving
heerscht een geritsel van wilde haverhalmen. In de lente zingen de
vogels er in de boomen.

De steen is geheel glad. Toen men hem beitelde, heeft men slechts aan
de volstrekte behoefte van het graf gedacht, en voor niets anders
gezorgd dan om dien steen lang en smal genoeg te maken om een lijk
te dekken.

Men leest er geen naam op.

Maar reeds vele jaren geleden, schreef een hand met een potlood deze
vier regels er op, welke allengs door den regen en het stof onleesbaar
zijn geworden en waarschijnlijk thans uitgewischt zijn.


        Il dort. Quoique le sort fût pour lui bien étrange,
        Il vivait. Il mourut quand il n'eut plus son ange,
        La chose simplement d'elle-même arriva,
        Comme la nuit se fait lorsque le jour s'en va. [12]



                 EINDE VAN HET VIJFDE EN LAATSTE DEEL.







INHOUD.


Boek I.

De oorlog tusschen vier muren.

                                                                  Bladz.

       I. De Charybdis der voorstad St. Antoine en de Scylla
          der voorstad van den Tempel                                 7
      II. Wat kan men anders in den afgrond doen dan praten          14
     III. Verlichting en verduistering                               17
      IV. Vijf minder, een meer                                      19
       V. Welken horizont men van de kruin der barricade ziet        25
      VI. Marius verwilderd, Javert laconisch                        29
     VII. De toestand wordt erger                                    30
    VIII. De artilleristen nemen het ernstig op                      34
      IX. Aanwending van het oude wildstrooperstalent en van het
          onfeilbaar schot, dat op de veroordeeling van 1796 van
          invloed is geweest                                         37
       X. De dageraad                                                38
      XI. Het geweerschot dat niets mist en niemand doodt            41
     XII. De wanorde als handlanger der orde                         43
    XIII. Voorbijgaande flikkeringen                                 46
     XIV. Waarin men den naam van Enjolras' geliefde lezen zal       47
      XV. Gavroche buiten                                            49
     XVI. Hoe men van broeder vader wordt                            53
    XVII. De doode vader wacht den stervenden zoon                   60
   XVIII. De gier prooi geworden                                     62
     XIX. Jean Valjean wreekt zich                                   66
      XX. De dooden hebben gelijk en de levenden geen ongelijk       68
     XXI. De helden                                                  77
    XXII. Voet voor voet                                             80
   XXIII. Orestes nuchter en Pylades dronken                         83
    XXIV. Gevangene                                                  86


Boek II.

De ingewanden van den Leviathan.

       I. De aarde door de zee verarmd                               91
      II. De oude geschiedenis der riolen                            94
     III. Bruneseau                                                  97
      IV. Onbekende bijzonderheden                                   99
       V. Tegenwoordige vooruitgang                                 102
      VI. Toekomstige vooruitgang                                   103


Boek III.

Slijk, echter ziel.

       I. Het riool en zijn verrassingen                            109
      II. Verklaring                                                114
     III. De vervolgde man                                          116
      IV. Ook hij draagt zijn kruis                                 120
       V. Zoowel voor het zand als voor de vrouw is er een
          verraderlijke fijnheid                                    123
      VI. De modderwel                                              126
     VII. De uiterste nood                                          128
    VIII. Het afgescheurde rokspand                                 130
      IX. Marius schijnt dood voor iemand die er verstand van
          heeft                                                     135
       X. Terugkeer van den verloren zoon tot het leven             139
      XI. Verbazing                                                 140
     XII. De grootvader                                             142


Boek IV.

Javert uit het spoor.

          Javert uit het spoor                                      151


Boek V.

De kleinzoon en de grootvader.

       I. Men ziet den boom weder met den zinkpleister              165
      II. Marius uit den burgeroorlog gekomen, bereidt zich tot
          den huiselijken oorlog                                    168
     III. Marius' aanval                                            173
      IV. Mejuffrouw Gillenormand vindt het eindelijk niet kwaad
          meer, dat mijnheer Fauchelevent iets onder den arm
          medebracht                                                175
       V. Men belegge zijn geld liever in een bosch dan bij een
          notaris                                                   180
      VI. De beide oude lieden doen, ieder op zijn wijze, alles
          om Cosette gelukkig te maken                              181
     VII. De uitwerksels van den droom op het geluk                 189
    VIII. Twee onmogelijk weder te vinden mannen                    191


Boek VI.

De slapelooze nacht.

       I. De 16 Februari 1833                                       197
      II. Jean Valjean draagt steeds den arm in een lichter         205
     III. De onafscheidbare                                         213
      IV. Immortale jecur                                           215


Boek VII.

De laatste teug uit den beker.

       I. De zevende cirkel en de achtste hemel                     223
      II. De duisterheden, welke een openbaring kan bevatten        238


Boek VIII.

De afneming der duisternis.

       I. De benedenkamer                                           249
      II. Andere schreden achterwaarts                              253
     III. Zij herinneren zich den tuin in de straat Plumet          256
      IV. Aantrekking en uitdooving                                 260


Boek IX.

Zwaarste schaduw, helderst morgenrood.

       I. Medelijden met de ongelukkigen, maar toegevendheid voor
          de gelukkigen                                             265
      II. Laatste flikkeringen der lamp zonder olie                 267
     III. Een pen is zwaar voor dengene, die de kar van
          Fauchelevent oplichtte                                    269
      IV. Zwarte inkt die wit maakt                                 271
       V. Nacht, waarachter de dag is                               288
      VI. Het gras verbergt en de regen wischt uit                  297







AANTEEKENINGEN


[1] Te Nanterre is men leelijk, dat is de schuld van Voltaire, te
Palaiseau is men dom, dat is de schuld van Rousseau.

[2] Ik ben geen notaris, dat is de schuld van Voltaire, ik ben een
klein vogeltje, dat is de schuld van Rousseau.

[3] Ik ben vroolijk van aard, dat is de schuld van Voltaire, armoede
is mijn geboortegift, dat is de schuld van Rousseau.

[4] Ik viel ter aarde, dat is de schuld van Voltaire; met den neus
in de goot, dit is de schuld van....

[5] Zij vonden het kind in doeken gewikkeld.

[6] Wie zou de zon verkeerd durven noemen?

[7] Mortuus pater filium moriturum expectat.

[8] Jeannette is geboren te Fougère, 't geen een echt herderinnennest
is; ik aanbid haar schalksch rokje. Gij leeft in haar, o liefde; want
in haar oogen ligt uw pijlenkoker, gij schalk. Ik bezing haar en bemin
meer dan Diana zelve, Jeannette en haar frissche Bretonsche borsten.

[9] 't Is dus waar, Alcippus, dat gij een einde aan uw droomerijen
wilt maken, en binnenkort gaat trouwen.

[10] In 't Fransch: "mémoire antique."

[11] Triton reed vooraan en lokte uit zijn zeeschulp zulke bekoorlijke
klanken, dat hij iedereen verrukte!

[12]    Hoe vreemd het lot hem was, hij leefde.
        Deez' steen dekt thans zijn asch. Hij sneefde,
          Toen hij zijn Engel niet meer zag.
        De dood kwam zachtkens hem bevrijden,
        En volgde op zijn maatloos lijden,
          Zooals de nacht wijkt voor den dag.






End of Project Gutenberg's De Ellendigen (Deel 5 van 5), by Victor Hugo

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK DE ELLENDIGEN (DEEL 5 VAN 5) ***

***** This file should be named 38163-8.txt or 38163-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        https://www.gutenberg.org/3/8/1/6/38163/

Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project
Gutenberg.


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
https://gutenberg.org/license).


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at https://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org


Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit https://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.


Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.


Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     https://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.