The Project Gutenberg EBook of John Gabriel Borkman, by Henrik Ibsen

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: John Gabriel Borkman

Author: Henrik Ibsen

Translator: Odd Tangerud

Release Date: December 23, 2006 [EBook #20178]

Language: Esperanto

Character set encoding: UTF-8

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK JOHN GABRIEL BORKMAN ***




Produced by Andrew Sly and Will Wurzel





HENRIK IBSEN

JOHN GABRIEL BORKMAN

(1896)

Tradukis
1997
Odd Tangerud

ISBN 82-91707-59-6



JOHN GABRIEL BORKMAN

ROLOJ:

  JOHN GABRIEL BORKMAN, eksa bankestro.
  SINJORINO GUNHILD BORKMAN, lia edzino.
  ERHART BORKMAN, studento, ilia filo.
  FRAŬLINO ELLA RENTHEJM, ĝemelfratino de sinjorino Borkman.
  SINJORINO FANNY WILTON.
  VILHELM FOLDAL, kromoficisto en ministeria oficejo.
  FRIDA FOLDAL, lia filino.
  LA ĈAMBRISTINO de sinjorino Borkman.


(La dramo okazas iun vintran vesperon ekster la ĉefurbo en la
bieno de la familio Renthejm.)




UNUA AKTO


(La sidĉambro de _sinjorino Borkman_, ekipita de malnovmoda,
paliĝinta gloro. Malferma ŝovpordo kondukas malsupren en ĝardena
ĉambro kun fenestroj kaj vitra pordo en la fono. Tra ĝi estas
elvidaĵo al la ĝardeno, kie la neĝa vetero bloviĝas en la
krepusko. Sur la dekstre-flanka muro estas enireja pordo de la
antaŭĉambro. Pli antaŭe estas granda, malnova ferforno en kiu
estas ekbruligita. Maldekstre, iom pli malantaŭe, estas unu pli
malgranda pordo. Antaŭe en la sama flanko estas fenestro, kovrita de
dikaj kurtenoj. Inter la fenestro kaj la pordo estas kanapo kun
ĉevalhara kovraĵo kaj kun tapiŝkovrita tablo antaŭe. Sur la tablo
estas eklumigita lampo kun ŝirmilo. Apud la forno estas altdorsa
apogseĝo.)

(_Sinjorino Gunhild Borkman_ sidas sur la kanapo kun sia
kroĉtrikaĵo. Ŝi estas iom aĝa virino kun malvarma, distingita
aspekto, kun rigida staturo kaj neŝanĝiĝantaj vizaĝtrajtoj. Ŝia
densa hararo estas ege griza. La manoj maldikaj, diafanaj. Vestita en
dika, malhela silkvestaĵo, kiu origine estis eleganta, sed nun estas
uzita. Lana ŝalo sur la ŝultroj.)

(Ŝi sidas momenton rekta kaj senmova kun la kroĉaĵo. Jen
aŭdiĝas de ekstere sonorigado de preterpasanta sledo.)

SINJORINO BORKMAN
(ekaŭskultas; brilas ĝojo en ŝiaj okuloj, kaj senpere ŝi
flustras:) Erhart! Fine!

(Ŝi ekstaras kaj rigardas elen tra la kurteno. Aspektas
seniluziigita, kaj reen eksidas sur la kanapo por sia laboro.)

(La _ĉambristino_ iom poste envenas de la enireja ĉambro kun
vizitkarto sur pleto.)

SINJORINO BORKMAN
(rapide) Ĉu la studento tamen venis?

ĈAMBRISTINO
Ne, sinjorino. Sed ekstere estas sinjorino —

SINJORINO BORKMAN
(flankenmetas la kroĉaĵon) Nu, do sinjorino Wilton —

ĈAMBRISTINO
(proksimiĝas) Ne; estas _fremda_ sinjorino —

SINJORINO BORKMAN
(etendas manon por la karto) Ke mi vidu — (legas; rapide ekstaras
kaj rigardas la knabinon rigide) Ĉu vi estas certa, ke estas por
mi?

ĈAMBRISTINO
Jes, mi komprenis, ke estus por la sinjorino.

SINJORINO BORKMAN
Ĉu ŝi demandis por paroli kun sinjorino Borkman?

ĈAMBRISTINO
Jes ja, tion ŝi faris.

SINJORINO BORKMAN
(abrupte; decidite) Bone. Do diru ke mi estas hejme.

(La _ĉambristino_ malfermas la pordon por la fremda sinjorino kaj
mem eliras.)

(_Fraŭlino Ella Renthejm_ venas en la ĉambron. Ŝi similas al la
fratino laŭ ekstero; sed ŝia vizaĝo havas pli suferan ol akran
esprimon. Ĝi ankoraŭ portas stampon de granda, karakterplena beleco
de pasintaj jaroj. La riĉa hararo estas kombita en naturajn buklojn
de la frunto, kaj estas tute arĝentoblanka. Ŝi estas vestita en
nigra veluro kun ĉapelo kaj mantelo kun pelta subŝtofo el la sama
materialo.)

(Ambaŭ fratinoj staras momenton en silento, prove rigardantaj unu
la alian. Ĉiu el ili aspekte atendas, ke la alia parolu la unua.)

ELLA RENTHEJM
(kiu estas sin tenanta apud la pordo) Jes, vi certe rigardas min en
surprizo, vi, Gunhild.

SINJORINO BORKMAN
(staras senmova, rekta, inter la kanapo kaj la tablo, apogante la
fingropintojn sur la tapiŝo.) Ĉu vi ne iras erare? La administranto
ja loĝas en la flanka domo, vi scias.

ELLA RENTHEJM
Ne estas kun la administranto ke mi parolu hodiaŭ.

SINJORINO BORKMAN
Ĉu estas al mi, ke vi ion volas?

ELLA RENTHEJM
Jes. Mi devas paroli kelkajn vortojn kun vi.

SINJORINO BORKMAN
(venas antaŭen sur la planko) Nu, — do eksidu.

ELLA RENTHEJM
Dankon; mi bone povas stari dume.

SINJORINO BORKMAN
Tute kiel plaĉas al vi. Sed tamen iom malligu la
supervestaĵojn.

ELLA RENTHEJM
(malbutonumas la mantelon) Jes, estas tre varme ĉi tie —

SINJORINO BORKMAN
Mi ĉiam frostas.

ELLA RENTHEJM
(staras momenton ŝin rigardante, kun la brako ripozanta sur la dorso
de la brakseĝo) Jes, — Gunhild, estas nun baldaŭ ok jaroj post
kiam ni laste vidis unu la alian.

SINJORINO BORKMAN
(malvarme) Almenaŭ post kiam ni interparolis.

ELLA RENTHEJM
Ĝuste dirite, interparolis, jes. — Ĉar vi certe foje vidis min, —
kiam mi devis fari mian jaran vojaĝon ĉi tien al la administranto.

SINJORINO BORKMAN
Unu aŭ du fojojn, mi opinias.

ELLA RENTHEJM
Ankaŭ mi kelkajn fojojn ekvidetis vin. En la fenestro _tie_.

SINJORINO BORKMAN
Estus malantaŭ la kurtenoj. Vi havas bonajn okulojn, vi. (akre kaj
ŝire) Sed la lastan fojon kiun ni _kunparolis_, — tio okazis ĉi
tie en la ĉambro ĉe mi —

ELLA RENTHEJM
(deturnante) Jes, jes, mi scias, Gunhild!

SINJORINO BORKMAN
— la semajnon antaŭ ol li, — antaŭ ol li liberiĝis.

ELLA RENTHEJM
(iras trans la planko) Ho, ne tuŝu do _tion_!

SINJORINO BORKMAN
(firme sed mallaŭte) Estis la semajno antaŭ ol li, — la bankestro
denove liberiĝis.

ELLA RENTHEJM
(antaŭen sur la planko) Ho jes, jes, jes! Mi certe ne forgesas tiun
momenton! Sed pri tio pensi estas tro preme. Eĉ nur en pensoj resti
momenton je tio — oh!

SINJORINO BORKMAN
(obtuze) Kaj tamen la pensoj ne permesiĝas turniĝi ĉirkaŭ ion
alian! (ekdire; kunfrapante la manojn) Ne, mi ne komprenas! Neniam en
la mondo! Mi ne komprenas, ke tiaĵo, — io tiel terura povu trafi
solan familion! Kaj imagu, — _nian_ familion! Altrangan familion,
kiel la nian! Imagu ke tio trafis ĝuste _ĝin_!

ELLA RENTHEJM
Ho Gunhild, — estas ja pli, pli multaj ol _nia_ familio, kiujn tio
frapis.

SINJORINO BORKMAN
Nu jes; sed pri ĉiuj tiuj aliuloj mi ne multe atentas. Ĉar estis ja
nur iom da arĝento — aŭ kelkaj paperoj, — kiuj perdiĝis por
_ili_. Sed por ni —! Por mi! Kaj por Erhart! Infano kia li tiam
estis! (en kreskanta ekscito) La honto por ni du senkulpuloj! La
senhonorigo! La malbela, terura senhonorigo! Kaj aldone esti tute
ruinigata!

ELLA RENTHEJM
(singarde) Diru al mi, Gunhild, — kiel li portas tion?

SINJORINO BORKMAN
Erhart, vi aludas?

ELLA RENTHEJM
Ne, — li mem. Kiel li portas tion?

SINJORINO BORKMAN
(spirblovas moke) Ĉu vi imagas, ke mi demandas pri _tio_?

ELLA RENTHEJM
Demandas? Vi do ne bezonas demandi —

SINJORINO BORKMAN
(mire rigardas ŝin) Vi do ne kredas, ke mi interrilatas kun li?
Estas kune kun li? Foje serĉas lin?

ELLA RENTHEJM
Eĉ ne tio!

SINJORINO BORKMAN
(kiel antaŭe) _Li_, kiu devis sidi enŝlosata kvin jarojn! (frapas
la manojn antaŭ la vizaĝon) Ho, kia frakasanta honto! (ekrektigas
sin) Kaj imagu kiom la nomo John Gabriel Borkman signifis pasinte! —
Ne, ne, ne, — neniam plu vidi lin! — Neniam!

ELLA RENTHEJM
(rigardas ŝin momenton) Vi havas malmolan animon, Gunhild.

SINJORINO BORKMAN
Kontraŭ _li_, jes.

ELLA RENTHEJM
Li tamen estas via edzo.

SINJORINO BORKMAN
Ĉu li ne diris en la tribunalo, ke estis _mi_, kiu komencis ruinigi
lin? Ke mi disipis tro da mono —?

ELLA RENTHEJM
(singardeme) Sed ĉu ne _estis_ ia vero en tio?

SINJORINO BORKMAN
Sed ĉu ne estis li mem, kiu volis tion tiel havi! Ĉio devus ja esti
tiel sensence abunda —

ELLA RENTHEJM
Tion mi ja scias. Sed ĝuste tial vi estus devinta reteni. Kaj tion
vi ja ne faris.

SINJORINO BORKMAN
Ĉu mi tiam scius, ke ne estas lia propra mono, tiu kiun li donis al
mi por disponi? Kaj kiun li ankaŭ mem disponis? Dek fojojn pli
disipe ol mi!

ELLA RENTHEJM
(silente) Nu, tio sekvis de lia pozicio, mi pensas. _Grandparte_
tamen.

SINJORINO BORKMAN
(rikane) Jes, diriĝis ja ĉiam, ke ni devis “reprezenti”. Kaj sekve
li reprezentis kiel efikis! Veturis per kvar-jungitaro — kvazaŭ li
estus reĝo. Igis homojn kapklini kaj humilskrapi antaŭ li kvazaŭ
antaŭ reĝo. (ridas) Kaj ili nomis lin per antaŭnomo, — tra la
tuta lando — ĝuste kvazaŭ li estus la reĝo mem. “John Gabriel”,
“John Gabriel”. Ĉiuj sciis kia grandegulo “John Gabriel” estas!

ELLA RENTHEJM
(firme kaj varme) Tiam li ja _estis_ grandegulo.

SINJORINO BORKMAN
Jes, aspektis ja tiel. Sed neniam per unu sola vorto li informis min,
kia estas lia stato. Neniam li sugestis, el kio li prenis la
rimedojn.

ELLA RENTHEJM
Ne, ne, — tion scietis ankaŭ ne aliuloj.

SINJORINO BORKMAN
Ne gravis pri la aliuloj. Sed al _mi_ li devis diri la veron. Sed
tion li neniam faris! Li nur mensogis, — mensogis tiel senfunde por
mi —

ELLA RENTHEJM
(interrompante) Tion li certe ne faris, Gunhild! Li eble prisilentis.
Sed li certe ne mensogis.

SINJORINO BORKMAN
Nu jes, nomu tion kiel vi volas. Tio estas ja tute la sama. — Sed
fine renversiĝis la tuto. Ĉio. La tuta gloro.

ELLA RENTHEJM
(antaŭ si) Jes, ĉio renversiĝis — por _li_ — kaj por
aliuloj.

SINJORINO BORKMAN
(rektigas sin minace) Sed tion mi diras al vi, Ella, — mi ankoraŭ
ne cedas! Mi sciu havigi al mi rehonorigon. Pri tio vi konfidu!

ELLA RENTHEJM
(streĉita) Rehonorigon? Kion vi pensas pri _tio_?

SINJORINO BORKMAN
Rehonorigon por nomo kaj honoro kaj bonstato! Rehonorigon por mia
tuta mistraktita vivosorto, pri tio mi pensas! Mi havas iun rezerve,
mi, vi sciu. — Iun, kiu lavu _pura_ ĉion, kion — kion la bankestro
ĵetis en la koton.

ELLA RENTHEJM
Gunhild! Gunhild!

SINJORINO BORKMAN
(kreskante) Vivas venĝanto, sciu! Iu kiu rebonigos ĉion, pri kio
lia patro estas kulpa al mi!

ELLA RENTHEJM
Do Erhart.

SINJORINO BORKMAN
Jes, Erhart, — mia mirinda knabo! _Li_ scios restarigi la
parencaron, la domon, la nomon. Ĉion, kio _eblas_ restariĝi. —
eble ankoraŭ pli.

ELLA RENTHEJM
Kaj laŭ vi kiel _tio_ okazus?

SINJORINO BORKMAN
Tio venu kiel ĝi povos. Mi ne scias _kiel_ tio venos. Sed mi scias,
ke ĝi _venos_ kaj _devos_ iam veni. (rigardas ŝin demande) Ĉu —
Ella, — ĉu ne estas funde la sama, kion vi estas pripensadanta de
post kiam li estis etulo?

ELLA RENTHEJM
Ne, tion mi vere ne povas diri.

SINJORINO BORKMAN
Ĉu ne? Kial vi do zorgis pri li? Tiam kiam la ŝtormo estis
ekfuriozinta super — super ĉi tiu domo.

ELLA RENTHEJM
Tiam vi ja ne mem kapablis, Gunhild.

SINJORINO BORKMAN
Ho ne, — mi ja ne povis. Kaj lia patro, — li estis leĝe ekskuzita,
— tie kie li sidis, — tiel bone gardata —

ELLA RENTHEJM
(en ekscito) Ho, ke vi kapablas eldiri tiajn vortojn —! Vi!

SINJORINO BORKMAN
(kun venena esprimo) Kaj ke _vi_ povus decidigi vin zorgi pri iu, —
iu infano de John Gabriel! Tute kvazaŭ tiu infano estus via propra
— Forpreni ĝin de _mi_, — kaj vojaĝi hejmen kun ĝi. Kaj reteni
ĝin ĉe vi, jaron post jaro. Ĝis la knabo preskaŭ estis
plenkreska. (rigardas ŝin suspekte) Kial vi vere faris tion, Ella?
Kial vi retenis lin?

ELLA RENTHEJM
Okazis ke mi tre kore ŝatis lin —

SINJORINO BORKMAN
Pli ol mi, — lia patrino!

ELLA RENTHEJM
(evite) Tion mi ne scias. Kaj aldone Erhart estis malforteca dum la
kreskado —

SINJORINO BORKMAN
Erhart — malforteca!

ELLA RENTHEJM
Jes, ŝajnis al mi, — almenaŭ tiam. Kaj la aero tie fore ĉe la
okcidenta marbordo estas multe pli milda ol ĉi tie, vi ja scias.

SINJORINO BORKMAN
(ridetas amare) Hm. Ĉu? (interrompante) Jes, vi certe estas multe
farinta por Erhart, vi. (ŝanĝas tonon) Nu, estas ja kompreneble;
vi havas ja rimedojn por tio. (ridetas) Vi estis ja bonŝanca, vi,
Ella. Vi sukcesis savi tion, kio estis la via.

ELLA RENTHEJM
(ofendita) Por tio _mi_ ne faris paŝon, — povas mi certigi al vi.
Mi ne havis — antaŭ longe longe poste — iun suspekton, ke la
paperoj, kiuj estis en deponio en la banko por mia konto, — ke ili
estis netuŝitaj —

SINJORINO BORKMAN
Nu ja; tiaĵon mi ne komprenas! Mi nur diras, ke vi estis bonŝanca.
(rigardas ŝin demande) Sed kiam vi tiel meminiciate komencis
prizorgi Erhart por mi —? Kiu do estis via celo pri tio?

ELLA RENTHEJM
(rigardas ŝin) Mia celo —?

SINJORINO BORKMAN
Nu ja, intencon vi ja devus havi. Kia vi volis fari lin? Kion fari
el li, mi pensas?

ELLA RENTHEJM
(malrapide) Mi volis faciligi al Erhart la vojon por fariĝi feliĉa
homo en nia mondo.

SINJORINO BORKMAN
(spirblovas) Puh, — homoj en nia ekonomia stato havas sufiĉe por
pripensi ol pensi pri feliĉo.

ELLA RENTHEJM
Kion do, — vi pensas?

SINJORINO BORKMAN
(rigardas ŝin malferme kaj serioze) Erhart devas antaŭ ĉio atenti,
ke li estos lumanta tiel alte kaj tiel vaste, ke neniu homo en la
lando plu videtas la ombron, kiun lia patro ĵetis super min — kaj
super sian filon.

ELLA RENTHEJM
(esplore) Diru al mi, Gunhild, — ĉu _tio_ estas postulo, kiun
Erhart _mem_ metas por sia vivo —?

SINJORINO BORKMAN
(mire) Jes, tion ni do esperu!

ELLA RENTHEJM
— aŭ ĉu ĝi pli estas postulo, kiun _vi_ metas al li?

SINJORINO BORKMAN
(mallonge) Mi kaj Erhart ĉiam metas la samajn postulojn al ni
mem.

ELLA RENTHEJM
(peze kaj malrapide) Tiel certa vi do estas pri via knabo, vi,
Gunhild.

SINJORINO BORKMAN
(kaŝe triumfe) Jes, laŭdo kaj danko al Dio, — mi estas. Pri tio vi
fidu!

ELLA RENTHEJM
Vi sekve funde tamen devas senti vin feliĉa. Spite al ĉiuj
aliaĵoj.

SINJORINO BORKMAN
Mi ja faras. Pro tio. Sed jen, — ĉiun momenton, vidu, — venas
drivanta tiu aliaĵo kiel kruda vetero super min.

ELLA RENTHEJM
(kun ŝanĝita tono) Diru al mi —. Pli bone tuj. Ĉar vere estas pro
_tio_, ke mi venis ĉi tien al vi —

SINJORINO BORKMAN
Kion?

ELLA RENTHEJM
Ion pri kio mi opiniis, ke mi devas paroli kun vi, — Diru al mi,
Erhart ja ne plu loĝas ĉi tie ĉe — ĉe vi aliuloj.

SINJORINO BORKMAN
(malmole) Erhart ja ne _povas_ loĝi ĉi tie ĉe mi. Li devas loĝi
en la urbo —

ELLA RENTHEJM
Tion li skribis al mi.

SINJORINO BORKMAN
Tion li devas pro la studoj. Sed li vizitas min ioman tempon ĉiun
vesperon.

ELLA RENTHEJM
Jes, eble mi povus vidi lin? Kaj tuj paroli kun li?

SINJORINO BORKMAN
Li ankoraŭ ne venis. Sed mi atendas lin ĉiun momenton.

ELLA RENTHEJM
Jes, Gunhild, — li certe estas veninta. Ĉar mi aŭdas lin
supre.

SINJORINO BORKMAN
(kun rapida okulĵeto) Supre en la granda salono?

ELLA RENTHEJM
Jes. Mi ja aŭdas lin paŝadi tie supre de post kiam mi venis.

SINJORINO BORKMAN
(turnas la okulojn for de ŝi) Ne estas li, tio, Ella.

ELLA RENTHEJM
(surprize) Ĉu ne estas Erhart? (suspekte) Kiu tiu do _estas_?

SINJORINO BORKMAN
La bankestro.

ELLA RENTHEJM
(malrapide, en subpremita doloro) Borkman. John Gabriel Borkman!

SINJORINO BORKMAN
Tiel li paŝadas tien kaj reen. Antaŭen kaj malantaŭen. De mateno
al vespero. Tagon post tago.

ELLA RENTHEJM
Mi vere aŭdis iun aludeton pri io —

SINJORINO BORKMAN
Kredeblas. Aludiĝas certe ĉiaĵoj pri ni en la distrikto.

ELLA RENTHEJM
Erhart aludis pri tio. En la leteroj. Ke lia patro tenas sin pleje
ĉe si mem, — tie supre. Kaj vi ĉe vi mem ĉi tie malsupre.

SINJORINO BORKMAN
Jes, — tiel la stato estas estinta por ni, Ella. Tute de kiam ili
liberigis lin. Kaj sendis lin hejmen al mi. — Dum ĉiuj tiuj longaj
ok jaroj.

ELLA RENTHEJM
Sed mi neniam havis la penson, ke tio efektive povus esti vero. Ke
estus ebla —!

SINJORINO BORKMAN
(kapsignas) Estas vero. Kaj neniam povos fariĝi alimaniera.

ELLA RENTHEJM
(rigardas ŝin) Tio ĉi tamen estas terura vivo, Gunhild.

SINJORINO BORKMAN
Pli ol terura, sciu. Baldaŭ ne plu eltenebla.

ELLA RENTHEJM
Mi bone komprenas.

SINJORINO BORKMAN
Ĉiame aŭdi liajn paŝojn tie supre. Ek de la frua mateno ĝis
malfrue en la nokto. — Kaj tiel aŭdeble kiel estas ĉi tie
malsupre.

ELLA RENTHEJM
Jes, estas intense aŭdeble ĉi tie.

SINJORINO BORKMAN
Multfoje ŝajnas al mi, ke mi havas malsanan lupon paŝadanta en
kaĝo tie supre en la salono. Ĝuste rekte super mia kapo.
(aŭskultas kaj flustras) Aŭdu nur, vi! Aŭdu! Tien kaj reen, —
tien kaj reen iras la lupo.

ELLA RENTHEJM
(gardeme) Ĉu ne povus ŝanĝiĝi, Gunhild?

SINJORINO BORKMAN
(rifuzante) Li neniam faris alpaŝon por tio.

ELLA RENTHEJM
Sed ĉu vi ne povus fari la unuan paŝon?

SINJORINO BORKMAN
(ekagitiĝas) Mi! Post ĉio kion li pekis kontraŭ mi! — Ne dankon!
Prefere lasu la lupon daŭrigi sian paŝadon tie supre.

ELLA RENTHEJM
Fariĝas tro varme por mi nun. Mi tamen devas ekhavi permeson por
demeti la vestaĵojn.

SINJORINO BORKMAN
Jes, mi ja demandis al vi antaŭ —

(_Ella Renthejm_ demetas de si mantelon kaj ĉapelon sur seĝon
ĉe la enireja pordo.)

ELLA RENTHEJM
Ĉu vi neniam okaze renkontas lin ekstere de la domo?

SINJORINO BORKMAN
(ridas amare) En socia rondo, vi aludas?

ELLA RENTHEJM
Mi pensas kiam li eliras en la freŝan aeron. Ene sur la vojetoj en
la arbaro, aŭ —

SINJORINO BORKMAN
La bankestro neniam eliras.

ELLA RENTHEJM
Eĉ ne en la krepusko?

SINJORINO BORKMAN
Neniam.

ELLA RENTHEJM
(kortuŝata) Al tio li do ne povas devigi sin?

SINJORINO BORKMAN
Eble ne povas. Li havas sian grandan pelerinon pendanta en la
murŝranko. En la antaŭĉambro, vi scias —

ELLA RENTHEJM
(al si mem) — tiu ŝranko en kiu ni ludis, kiam ni estis etuloj —

SINJORINO BORKMAN
(kapsignas) Kaj foje, — malfrue vespere, — mi povas aŭdi lin
malsuprenveni — por vesti sin kaj eliri. Sed kutime li haltas meze
en la ŝtuparo, — kaj returnas. Kaj jen li reen supreniras al la
salono.

ELLA RENTHEJM
(silente) Ĉu neniam iu el liaj malnovaj amikoj venas supren tie por
viziti lin?

SINJORINO BORKMAN
Li _ne havas_ malnovajn amikojn.

ELLA RENTHEJM
Li do havis multajn — foje.

SINJORINO BORKMAN
Hm! De ili li ja bele kvitigis sin. Li fariĝis por siaj amikoj
multekosta amiko, — li, John Gabriel.

ELLA RENTHEJM
Nu jes, vi eble pravas en tio, Gunhild.

SINJORINO BORKMAN
(impete) Cetere mi devas diri, ke estas malnoble, fie, malvirte,
malgrandanime insisti tiom sur la perdo, kiun ili suferis pro li.
Estis ja nur mona perdo. Nenio alia.

ELLA RENTHEJM
(ne respondante) Kaj nun li do vivas tie supre tute sola. Tiel tute
sola.

SINJORINO BORKMAN
Jes, li eble tion faras. Efektive mi sciiĝas, ke maljuna kopiisto
aŭ kromskribisto foje venas supren al li.

ELLA RENTHEJM
Nu tiel; certe estas iu, kiu nomiĝas Foldal. Ĉar mi scias ke tiuj
du estis amikoj en la juneco.

SINJORINO BORKMAN
Jes, ili certe estis, mi kredas. Cetere mi ne scias ion pri li. Ĉar
li neniam kunvenis en nia socia rondo. Kiam ni iun _havis_ —

ELLA RENTHEJM
Sed _nun_ li do venas al Borkman?

SINJORINO BORKMAN
Jes, li ne estas pli selektema ol tia. Sed tio kompreniĝas; li nur
venas en la krepusko.

ELLA RENTHEJM
Tiu Foldal, — ankaŭ _li_ estis unu el tiuj, kiuj suferis perdojn,
je la bankroto.

SINJORINO BORKMAN
(pase rimarkante) Jes, ŝajnas al mi, ke mi memoras, ke li perdis iom
da mono, ankaŭ li. Sed certe estis tute bagatela —

ELLA RENTHEJM
(kun facila emfazo) Estis ĉio kion li posedis.

SINJORINO BORKMAN
(ridetas) Nu, sed pro Dio, — tio kion _li_ posedis, estis do certe
tiel sensignife malmulta, sciu. Nenio por priparoli.

ELLA RENTHEJM
Eĉ ne paroliĝis pri tio, — de Foldal, — dum la proceso.

SINJORINO BORKMAN
Kaj cetere, mi povas rakonti al vi, ke Erhart estas doninta abundan
rekompencon por tiu sensignifaĵo.

ELLA RENTHEJM
(mire) Ĉu Erhart? Kiel povus Erhart _tion_?

SINJORINO BORKMAN
Li zorgis pri la plej juna filino de Foldal. Li instruis ŝin, —
tiel ke ŝi eble povos _fariĝi_ io, kaj iam zorgi pri si mem. Vidu,
— _tio_ certe estas multe pli ol tio, kion la patro estus povinta
fari por ŝi.

ELLA RENTHEJM
Jes, la patro, li eble havas mizeran ekonomian staton, li, mi
opinias.

SINJORINO BORKMAN
Kaj Erhart ankaŭ aranĝis, ke ŝi povas lerni muzikon. Ŝi jam estas
tiel lerta, ke ŝi povas veni supren al — al li tie supre en la
salono, kaj ludi por li.

ELLA RENTHEJM
Do li daŭre ŝatas muzikon?

SINJORINO BORKMAN
Ho jes, li do faras. Li havas ja la pianon, kiun vi alsendis — kiam
li estis atendata —

ELLA RENTHEJM
Kaj sur tiu ŝi ludas por li?

SINJORINO BORKMAN
Jes, tiel foje. En la vesperoj. Ankaŭ tion Erhart aranĝis.

ELLA RENTHEJM
Sed ĉu la bedaŭrinda knabino devas iri tiun longan vojon ĉi tien?
Kaj poste hejmen al la urbo?

SINJORINO BORKMAN
Ne, tion ŝi ne bezonas. Erhart aranĝis, ke ŝi povas esti ĉe
sinjorino, kiu loĝas ĉi tie najbare. Estas iu sinjorino Wilton —

ELLA RENTHEJM
(vigle) Sinjorino Wilton!

SINJORINO BORKMAN
Iu tre riĉa sinjorino. Iu kiun vi ne konas.

ELLA RENTHEJM
Mi aŭdis la nomon. Sinjorino Fanny Wilton, mi kredas —

SINJORINO BORKMAN
Jes, tute ĝuste.

ELLA RENTHEJM
Erhart plurajn fojojn skribis pri ŝi. — Ĉu ŝi loĝas ĉi tie
nun?

SINJORINO BORKMAN
Jes, ŝi luprenis vilaon ĉi tie. Kaj nun ŝi transloĝis el la urbo
antaŭ iom da tempo.

ELLA RENTHEJM
(iom hezitante) Laŭ onidiro ŝi eksedziĝis.

SINJORINO BORKMAN
La edzo eble mortis antaŭ pluraj jaroj.

ELLA RENTHEJM
Jes, sed ili eksedziĝis —. Li lasis sin eksedziĝi —

SINJORINO BORKMAN
Li forvojaĝis de ŝi, tion li faris. La kulpo certe ne estis
ŝia.

ELLA RENTHEJM
Ĉu vi konas ŝin iom pli proksime, Gunhild?

SINJORINO BORKMAN
Ho jes, certe. Ŝi loĝas ja tute proksime. Kaj ŝi foje faras etajn
vizitojn.

ELLA RENTHEJM
Kaj vi eble iom ŝatas ŝin?

SINJORINO BORKMAN
Ŝi estas nekutime komprenema. Rimarkinde klara en sia juĝo.

ELLA RENTHEJM
En sia juĝo pri homoj, vi aludas?

SINJORINO BORKMAN
Jes, pleje pri homoj. Ŝi ja efektive studis Erhart. Tiel vere funde,
— la animon. Kaj tial ŝi vere adoras lin, — kiel kompreneble
estas.

ELLA RENTHEJM
(iom ruze) Do ŝi eble konas Erhart ankoraŭ pli bone ol ŝi konas
vin?

SINJORINO BORKMAN
Jes, Erhart ofte renkontis ŝin en la urbo. Antaŭ ol ŝi transloĝis
ĉi tien.

ELLA RENTHEJM
(senpripense) Kaj ŝi tamen transloĝis el la urbo?

SINJORINO BORKMAN
(ekmiras kaj rigardas ŝin akre) _Tamen!_ Kion vi pensas
pri tio?

ELLA RENTHEJM
(evite) Nu, Dio, — pensas —?

SINJORINO BORKMAN
Vi diris tion en iu stranga maniero. Estis io kion vi pripensis per
tio, Ella!

ELLA RENTHEJM
(rigardas ŝin firme en la okulojn) Jes, efektive estis, Gunhild.
Vere estis io, kion mi pensis pri tio.

SINJORINO BORKMAN
Nu, do diru malkaŝe!

ELLA RENTHEJM
Unue mi volas diri _tion_ al vi, ke mi trovas, ke ankaŭ _mi_ kvazaŭ
havas rajton al Erhart. Aŭ ĉu vi tion ne trovas?

SINJORINO BORKMAN
(rigardas aeren) Je Dio. Post la sumoj, kiujn vi pagis por li,
ja —

ELLA RENTHEJM
Ho, tute ne tial, Gunhild. Sed ĉar mi ŝatas lin —

SINJORINO BORKMAN
(ridetas moke) Mian filon? Ĉu vi povas? Vi? Spite el ĉio?

ELLA RENTHEJM
Jes, mi povas. Spite al ĉio. Kaj mi faras. Mi ŝatas Erhart. Tiom,
kiom _mi_ entute _povas_ ŝati homon — nuntempe. En mia aĝo.

SINJORINO BORKMAN
Nu jes, jes, tiel estu; sed —

ELLA RENTHEJM
Kaj tial, vidu, mi fariĝas maltrankvila, kiam mi rimarkas, ke io
minacas lin.

SINJORINO BORKMAN
Minacas Erhart! Jes, sed _kio_ minacas lin? Aŭ _kiu_ do minacas
lin?

ELLA RENTHEJM
Tion faras unue _vi_, — en _via_ maniero —

SINJORINO BORKMAN
(ekkrie) Mi!

ELLA RENTHEJM
— kaj jen ankaŭ tiu sinjorino Wilton, — mi timas.

SINJORINO BORKMAN
(momenton rigardas ŝin konsternite) Kaj tiaĵon vi povas kredi pri
Erhart! Pri mia propra filo! _Li_, kiu havas sian grandan mision por
plenumi!

ELLA RENTHEJM
(supraĵe pasante diri) Ho kion, mision —!

SINJORINO BORKMAN
(ekscitite) Kaj tion vi kuraĝas diri tiel moke!

ELLA RENTHEJM
Ĉu vi opinias ke juna homo en la aĝo de Erhart, — sana kaj ĝoja,
— ĉu vi opinias, ke _li_ akceptas oferi sin por tiaĵo kiel
“misio”!

SINJORINO BORKMAN
(forte kaj firme) Erhart faras! Tion mi certe scias!

ELLA RENTHEJM
(agitas la kapon) Vi nek scias nek kredas tion, Gunhild.

SINJORINO BORKMAN
Ĉu mi ne kredas!

ELLA RENTHEJM
Estas nur io, kion vi prirevadas. Ĉar se vi ne havis _tion_ por
alkroĉi vin, vi pensus certe ke vi tute malesperus.

SINJORINO BORKMAN
Jes, tiam mi vere devus malesperi. (impete) Kaj eble estas _tio_,
kion vi pleje atendus, vi, Ella!

ELLA RENTHEJM
(kun levita kapo) Jes, mi tion pleje atendus — se vi ne povas
liberigi vin alimaniere ol premegi Erhart per tio.

SINJORINO BORKMAN
(minace) Vi volas enpremi vin inter _ni_! Inter patrino kaj filo!
_Vi!_

ELLA RENTHEJM
Mi volas liberigi lin el via potenco, — via superrego.

SINJORINO BORKMAN
(triumfe) Tion vi ne plu povas! Vi havis lin en viaj retoj — Ĝis
lia dekkvina jaro. Sed nun mi regajnis lin, vidu!

ELLA RENTHEJM
Do mi volas regajni lin de vi! (raŭke; duone flustre) Ni du, ni
luktis antaŭe je vivo kaj morto pri homo, ni, Gunhild!

SINJORINO BORKMAN
(rigardas ŝin triumfe) Jes, kaj _mi_ venkis.

ELLA RENTHEJM
(mokride) Ĉu vi daŭre opinias, ke tiu venko fariĝis gajno por
vi?

SINJORINO BORKMAN
(sombre) Ne; — pri tio vi sange pravas.

ELLA RENTHEJM
Eĉ ne ĉi tiun fojon fariĝos gajno por vi.

SINJORINO BORKMAN
Ĉu neniu gajno, tio, gardi patrinan potencon super Erhart!

ELLA RENTHEJM
Ne; ĉar estas nur la _potenco_ super li, kiun vi volas havi!

SINJORINO BORKMAN
Kaj nun _vi!_

ELLA RENTHEJM
(varme) Mi volas havi lian internan animon, — lian menson, — lian
tutan koron —!

SINJORINO BORKMAN
(ekdire) Al tio vi neniam plu atingos en tiu ĉi mondo!

ELLA RENTHEJM
(rigardas ŝin) Ĉu vi eble prizorgis _tion?_

SINJORINO BORKMAN
(ridetas) Jes, tion mi efektive permesis al mi. Ĉu vi ne povis legi
tion el liaj leteroj?

ELLA RENTHEJM
(kapjesas malrapide) Jes. Vi tuta fine estis en liaj leteroj.

SINJORINO BORKMAN
(incite) Mi profitis de tiuj ĉi ok jaroj — kiam mi havis lin sub
miaj okuloj, vidu.

ELLA RENTHEJM
(sinrege) Kion vi diris al Erhart pri mi? Ĉu eblas rakonti tion al
mi?

SINJORINO BORKMAN
Jes, tio bone eblas.

ELLA RENTHEJM
Do faru!

SINJORINO BORKMAN
Mi nur diris al li tion, kio estas vero.

ELLA RENTHEJM
Nu?

SINJORINO BORKMAN
Mi ripete kaj ĉiame enplantis en li, ke li absolute memoru, ke estas
al vi ke ni povas danki, ke ni povas vivi tiel kontentige, kiel ni
faras. Ke ni entute _kapablas_ vivi.

ELLA RENTHEJM
Ne pli ol tio!

SINJORINO BORKMAN
Ho, tiaĵo mordas, sciu. Tion mi mem sentas.

ELLA RENTHEJM
Sed tio estas ja proksimume tio, kion li sciis antaŭe.

SINJORINO BORKMAN
Kiam li revenis hejmen al mi, li imagis, ke vi faris ĉion el bona
koro. (rigardas ŝin en malica ĝojo) Nun li ne plu kredas tion,
Ella.

ELLA RENTHEJM
Kion li do nun kredas?

SINJORINO BORKMAN
Li kredas tion, kio vera estas. Mi demandis lin, kiel li klarigas al
si, ke onklino Ella neniam vojaĝas ĉi tien por viziti nin —

ELLA RENTHEJM
(interrompante) Tion li sciis antaŭe!

SINJORINO BORKMAN
Li scias tion pli bone nun. Vi kredigis al li, ke estas por indulgi
min kaj — kaj tiun paŝadanton tie supre en la salono —

ELLA RENTHEJM
Tiel ankaŭ estis.

SINJORINO BORKMAN
El tio Erhart _nun_ ne kredas eron.

ELLA RENTHEJM
Kion vi do nun igis lin kredi pri mi?

SINJORINO BORKMAN
Li kredas tion, kio vera estas, ke vi hontas pri ni, malestimas nin.
Aŭ ĉu eble vi ne faras? Ĉu vi ne iam kovis penson tiri lin tute
for de mi? Pripensu nun, Ella. Vi certe memoras.

ELLA RENTHEJM
(repuŝante) Estis en la plej fia tempo de la skandalo. Kiam la afero
estis antaŭ la tribunalo. — Mi ne plu nutras tiujn pensojn.

SINJORINO BORKMAN
Eĉ ne utilus al vi. Ĉar kio alie restus el lia misio! Ho ne dankon
al vi! Estas _mi_, kiun Erhart bezonas, — ne _vi_. Ĉar tial li
estas kvazaŭ morta por _vi_! Kaj vi por li!

ELLA RENTHEJM
(malvarme, decide) Ni vidos. Ĉar nun mi restos ĉi tie.

SINJORINO BORKMAN
(fiksrigardas ŝin) Ĉi tie en la bieno?

ELLA RENTHEJM
Jes, ĉi tie.

SINJORINO BORKMAN
Ĉi tie — ĉe ni? Tute tranokte?

ELLA RENTHEJM
Ĉi tie mi pasigos la reston de miaj tagoj, se tiel estu.

SINJORINO BORKMAN
(regas sin) Jes, jes, Ella, — la bieno estas ja via.

ELLA RENTHEJM
Ho jeno —!

SINJORINO BORKMAN
Ĉio estas ja via. La seĝo sur kiu mi sidas, estas via. La lito en
kiu mi turnas min sendorma, ĝi apartenas al vi. La manĝaĵo kiun ni
manĝas, ĝin ni ricevas pere de vi.

ELLA RENTHEJM
Tio ne povas esti alimaniere aranĝita. Borkman ne povas havi propran
posedaĵon. Ĉar tuj iu venus forpreni ĝin de li.

SINJORINO BORKMAN
Mi ja scias. Ni devas rezignacii kaj vivi je via graco kaj
indulgo.

ELLA RENTHEJM
(malvarme) Mi ne povas malhelpi vin rigardi tion de tiu flanko,
Gunhild.

SINJORINO BORKMAN
Ne, tion vi ne povas. — Kiam vi deziros, ke ni forloĝiĝu?

ELLA RENTHEJM
(rigardas ŝin) Forloĝiĝu?

SINJORINO BORKMAN
(ekscitite) Jes, vi do neniam imagas al vi, ke mi volas resti
loĝanta sub la sama tegmento kiel vi! — Ne, do prefere al la
malriĉulejo aŭ eksteren sur la vojon!

ELLA RENTHEJM
Bone. Do sendu kun mi Erhart —

SINJORINO BORKMAN
Erhart! Mia propra filo! Mia infano!

ELLA RENTHEJM
Jes, — ĉar tiam mi tuj revojaĝos hejmen.

SINJORINO BORKMAN
(post mallonga pripensado, firme) Erhart mem elektu inter ni.

ELLA RENTHEJM
(rigardas ŝin dube kaj necerte) _Li_ elektu? Jes, — ĉu vi tion
_kuraĝas_, Gunhild?

SINJORINO BORKMAN
(kun malmola rido) Ĉu mi _kuraĝas_! Igi mian filon elekti inter sia
patrino kaj vi! Jes, tion mi efektive kuraĝas.

ELLA RENTHEJM
(aŭskultante) Ĉu iu venas? Ŝajnas al mi, ke mi aŭdas —

SINJORINO BORKMAN
Do certe estas Erhart —

(Iu frapas rapide sur la antaŭĉambra pordo, kiu poste senpere
malfermiĝas. _Sinjorino Wilton_, festene vestita kaj kun
supervestaĵoj, envenas. Malantaŭ ŝi la _ĉambristino_, kiu ne
ekhavis tempon por anonci, kaj aspektas iom konfuzita. La pordo
restas duone malferma. _Sinjorino Wilton_ estas iu frapante bela,
ŝvelbrusta sinjorino en la tridekaj jaroj. Larĝaj, ruĝaj, ridantaj
lipoj. Viglaj okuloj. Riĉa, malhela hararo.)

SINJORINO WILTON
Bonan vesperon, kara sinjorino Borkman!

SINJORINO BORKMAN
(iom seke) Bonan vesperon, sinjorino. (al la _ĉambristino_; montras
al la ĝardena ĉambro) Portu la lampon tien kaj eklumigu ĝin.
(La _ĉambristino_ serĉas la lampon kaj eliras kun ĝi.)

SINJORINO WILTON
(vidas _Ella Renthejm_) Ho, pardonu, — ĉeestas ja vizitanto —

(_Erhart Borkman_ forte malfermas la duone fermitan antaŭĉambran
pordon, kaj enkuras. Li estas juna homo kun helaj, bravaj okuloj.
Elegante vestita. Komence kreskantaj lipharoj.)

ERHART BORKMAN
(gaje sur la sojlo) Kio do! Ĉu onklino Ella venis? (al ŝi; kaptas
ŝiajn manojn) Onjo, onjo! Ĉu estas vero! Ĉu _vi ĉi tie?_

ELLA RENTHEJM
(ĉirkaŭbrakas lian kolon) Erhart! Mia kara bona knabo! Ho, kiel
granda vi fariĝis! Ho, kiel bone estas revidi vin!

SINJORINO BORKMAN
(akre) Kion tio signifu, Erhart, — ĉu vi staras vin kaŝante en la
antaŭa ĉambro?

SINJORINO WILTON
(rapide) Erhart — Borkman venis kune kun mi.

SINJORINO BORKMAN
(mezuras lin per la okuloj) Ĉu tiel, Erhart. Vi ne unue venas al via
patrino?

ERHART
Mi nur devis enrigardi momenton ĉe sinjorino Wilton, — por serĉi
etan Frida.

SINJORINO BORKMAN
Ĉu ankaŭ tiu fraŭlino Foldal kunestas?

SINJORINO WILTON
Jes, ŝi staras ekstere en la enirejo.

ERHART
(parolas eksteren tra la pordo) Vi nur iru supren, Frida.

(Paŭzo. _Ella Renthejm_ atente rigardas _Erhart_. Li aspektas
ĝenite kaj iom senpacience; lia vizaĝo alprenas streĉitan kaj pli
malvarman aspekton.)

(La _ĉambristino_ portas la lumigitan lampon en la ĝardenan
ĉambron, eliras kaj fermas la pordon post si.)

SINJORINO BORKMAN
(kun deviga ĝentileco) Jes, sinjorino Wilton, — se vi do volas
pasigi la vesperon ĉi tie, vi —

SINJORINO WILTON
Ne, mil dankojn, kara sinjorino. Tion mi tute ne intencas. Ni havas
alian inviton. Ni vizitos la advokaton Hinkels.

SINJORINO BORKMAN
(rigardas ŝin) _Ni?_ Pri kiuj _ni_ vi aludas?

SINJORINO WILTON
(ridetante) Nu, efektive mi nur pensas pri mi mem. Sed la sinjorinoj
de la domo petis min kune konduki la studenton Borkman, — se mi
okaze vidus lin.

SINJORINO BORKMAN
Kaj tion vi ja faris, kiel mi vidas.

SINJORINO WILTON
Jes, feliĉe. Ĉar li estis tiel bonvolema enrigardi ĉe mi, — pro
eta Frida.

SINJORINO BORKMAN
(seke) Vi Erhart, — mi cetere ne sciis, ke vi konas tiun familion,
— tiujn Hinkels.

ERHART
(incitita) Ne, efektive mi ne vere konas ilin. (aldonas iom
senpacience) Vi do mem pli bone scias, vi patrino, kiujn homojn mi
konas aŭ ne konas.

SINJORINO WILTON
Ho pa! En _tiu_ domo oni rapide konatiĝas! Ĝojaj, gajaj, gastamaj
homoj. Sufiĉe da junaj virinoj.

SINJORINO BORKMAN
(kun akcento) Se mi konas mian filon ĝuste, tio vere ne estas
societo por li, sinjorino Wilton.

SINJORINO WILTON
Sed bona Dio, kara sinjorino, li do estas juna ankaŭ li!

SINJORINO BORKMAN
Jes, feliĉe li estas juna. Ne estus bone alimaniere.

ERHART
Nu ja ja, patrino, — estas ja memkompreneble, ke mi ne iros al tiuj
Hinkels hodiaŭ vespere. Kompreneble mi restos ĉi tie ĉe vi kaj
onklino Ella.

SINJORINO BORKMAN
Mi ja certe sciis, mia kara Erhart.

ELLA RENTHEJM
Ne, Erhart, — pro _mi_ vi tamen ne rezignu —

ERHART
Jes, certe, kara onklino; ne estas demando pri io alia. (rigardas
necerte al _sinjorino Wilton_) Sed kiel vi tion aranĝu? Ĉu vere
konvenas? Vi ja jam respondis jes — en mia nomo.

SINJORINO WILTON
(gaje) Babilaĵo! Ĉu ne konvenus? Kiam mi envenos tien en la helajn,
festenajn salonojn, — sola kaj forlasita — pensu nur! jen mi
respondos ne — en via nomo.

ERHART
(longege) Jes, ĉar vi opinias, ke konvenas, mi —

SINJORINO WILTON
(facile kaj forviŝante) Mi ofte en bonaj okazaĵoj respondis kaj jes
kaj ne — en mia nomo. Kaj ĉu vi forlasus vian onklinon nun, kiam
ŝi ĵus venis? Fi do, _monsieur_ Erhart, — ĉu tio estus ago
konvena al filo?

SINJORINO BORKMAN
(malbone tuŝata) Filo?

SINJORINO WILTON
Nu, _eduka_ filo do, sinjorino Borkman.

SINJORINO BORKMAN
Jes, tion vi do devas aldoni.

SINJORINO WILTON
Ho, mi pensas, ke oni havas pli por danki al bona nutropatrino ol al
la propra, vera patrino.

SINJORINO BORKMAN
Ĉu vi mem spertis tion?

SINJORINO WILTON
Ho, je Dio, — mian patrinon mi malmulte konis. Sed se mi estus
havinta tian bonan nutropatrinon, ankaŭ mi, — mi eble ne estus
fariĝinta tiel — tiel malbonkonduta, kiel homoj diras, ke mi estas.
(turnas sin al _Erhart_) Do oni bele restas hejme ĉe panjo kaj onjo
— trinkante teon, sinjoro studento! (al la sinjorinoj) Adiaŭ,
adiaŭ, kara sinjorino! Adiaŭ, fraŭlino! (La sinjorinoj salutas
mute. Ŝi iras al la pordo.)

ERHART
(postiras) Ĉu mi ne akompanu vin ioman distancon —?

SINJORINO WILTON
(ĉe la pordo; averte) Eĉ ne paŝon vi akompanu min. Mi bone
kutimiĝis iri mian vojon sola. (haltas ĉe la pordo, rigardas lin
kaj kapsignas) Sed gardu vin nun, studento Borkman; — tion mi diras
al vi!

ERHART
Kial mi gardu min?

SINJORINO WILTON
(gaje) Jes, ĉar kiam mi iras malsupren laŭ la vojo, — sola kaj
forlasita, kiel dirite, — mi provos ĵeti runojn post vin.

ERHART
(ridas) Nu, tiel! Ĉu vi nun volas provi _tion_ denove.

SINJORINO WILTON
(duone serioze) Jes, gardu vin nun. Kiam mi nun iros malsupren, mi
diros interne, — vere el mia plej interna volo mi diros: Studento
Erhart Borkman, — prenu tuj vian ĉapelon!

SINJORINO BORKMAN
Kaj jen li ĝin prenos, vi kredas?

SINJORINO WILTON
(ridante) Jes, kompreneble; li tuj kaptos sian ĉapelon. Kaj jen mi
diros: Bele surtiru la surtuton sur vin, Erhart Borkman! Kaj la
galoŝojn! Je ĉio ne forgesu la galoŝojn! Kaj tiam postsekvu min!
Obee, obee, obee!

ERHART
(kun devigita ŝercemo) Jes, je tio fidu.

SINJORINO WILTON
(kun levita montrofingro) Obee! Obee! — Bonan nokton!

(Ŝi ridas kaj kapklinas al la sinjorinoj kaj fermas la pordon
post si.)

SINJORINO BORKMAN
Ĉu ŝi vere faradas tiajn sorĉaĵojn?

ERHART
Ho, fore de tio. Kiel vi povas kredi tion? Estas nur ŝerce.
(interrompe) Sed ni ne plu parolu pri sinjorino Wilton nun.

(Li devigas _Ella Renthejm_ eksidi en la apogseĝon ĉe la
forno.)

ERHART
(staras iomete ŝin rigardante) Ho, ke vi estas farinta tiun longan
vojaĝon, onklino Ella! Kaj tio nun en vintra tempo?

ELLA RENTHEJM
Fine fariĝis necese por mi nun, Erhart.

ERHART
Ĉu? Kial do?

ELLA RENTHEJM
Mi devis veni ĉi tien por fine paroli kun la kuracistoj.

ERHART
Nu, estas ja bone!

ELLA RENTHEJM
(ridetante) Ĉu vi trovas tion bona?

ERHART
Ke vi fine ekdecidis, mi pensas.

SINJORINO BORKMAN
(en la kanapo; malvarme) Ĉu vi estas malsana, Ella?

ELLA RENTHEJM
(rigardas ŝin akre) Tion vi ja bone scias, ke mi estas malsana.

SINJORINO BORKMAN
Nu jes tiel malsaneta, kiel vi estas estinta dum multaj jaroj —

ERHART
Dum la tempo kiam mi estis ĉe vi, mi ofte diris ke vi devus paroli
kun la doktoro.

ELLA RENTHEJM
Ho, tie en mia loko estas neniu, kiun mi povas vere fidi. Kaj cetere
ne sentiĝis tiel malbone tiam.

ERHART
Ĉu do estas pli malbone pri vi nun, onklino?

ELLA RENTHEJM
Ho jes, mia knabo; nun fariĝis iom pli malbone pri mi.

ERHART
Jes, sed do ne danĝere?

ELLA RENTHEJM
Ho, estas kiel oni prenas tion.

ERHART
(vigle) Jes, sed sciu, onklino Ella, — do vi ne devas revojaĝi
hejmen tiel frue.

ELLA RENTHEJM
Ne, tion mi do certe ne faros.

ERHART
Vi devas resti ĉi tie en la urbo. Ĉar ĉi tie vi ja povas elekti
inter la plej bonaj kuracistoj.

ELLA RENTHEJM
Jes, estis mia penso, kiam mi forvojaĝis de hejme.

ERHART
Kaj vi ankaŭ devas trovi vere bonan loĝejon, — iun hejmecan,
trankvilan pensionon.

ELLA RENTHEJM
Mi enloĝiĝis ĉi-matene en la malnovan, kie mi antaŭe loĝis.

ERHART
Nu jes, _tie_ estos hejmece por vi.

ELLA RENTHEJM
Jes, sed mi tamen ne restos tie.

ERHART
Ĉu? Kial ne?

ELLA RENTHEJM
Ne, mi redecidiĝis, kiam mi venis ĉi tien.

ERHART
(mire) Ĉu —? Redecidiĝis —?

SINJORINO BORKMAN
(kroĉas; ne ekrigardas) Via onklino volas loĝi ĉi tie en sia
bieno, Erhart.

ERHART
(rigardas ilin ambaŭ laŭvice) Ĉi tie! Ĉe ni! Ĉe ni aliuloj! —
Ĉu estas vero, onklino?

ELLA RENTHEJM
Jes, mi nun faris la decidon.

SINJORINO BORKMAN
(kiel antaŭe) Ĉio ja apartenas al via onklino, vi scias.

ELLA RENTHEJM
Kaj mi restos ĉi tie, Erhart. Unue do. Ĝis plue. Mi instalos min
por mi mem. Tie en la administra alo —

ERHART
Jes, en tio vi ĝustas. Tie vi ja ĉiam havas ĉambrojn pretaj.
(subite vigle) Tamen ĉu ne, onklino, — ke vi estas tre laca post la
vojaĝo?

ELLA RENTHEJM
Ho, iom laca mi ja estas.

ERHART
Nu, kaj mi opinias, ke vi devus enlitiĝi frue.

ELLA RENTHEJM
(rigardas lin ridetante) Mi ja faros.

ERHART
(vigle) Ĉar tiel ni povus ja interparoli pli proksime morgaŭ — aŭ
iun alian tagon, vidu. Pri ĉio kaj kio ajn. Pri ĉio ajn. Vi kaj
panjo kaj mi. Ĉu tio ne estus multe pli bona, onjo Ella?

SINJORINO BORKMAN
(ekblove; ekstaras de la kanapo) Erhart, — laŭ aspekto mi vidas, ke
vi volas foriri de mi!

ERHART
(ekskuiĝas) Al kio vi aludas!

SINJORINO BORKMAN
Vi volas iri al — al advokato Hinkels!

ERHART
(senpere) Nu tiel! (sinrege) Jes, ĉu vi do opiniis, ke mi sidu ĉi
tie tenante onklinon Ella vekita ĝis malfrue en la nokto? Ŝi kiu
estas malsana, panjo. Pensu pri tio.

SINJORINO BORKMAN
Vi volas viziti Hinkels, Erhart!

ERHART
(senpacience) Jes, tamen je Dio, panjo, — ŝajnas al mi, ke mi ne
povas rezigni. Aŭ kion _vi_ diras, onjo?

ELLA RENTHEJM
Vi agu prefere en plena libereco, Erhart.

SINJORINO BORKMAN
(minace al ŝi) Vi volas disigi lin de mi!

ELLA RENTHEJM
(ekstaras) Jes, se mi vere tion povus, Gunhild!

(Muziko aŭdiĝas de supre.)

ERHART
(tordas sin kvazaŭ en veo) Ho, mi ne eltenas tion ĉi!
(ĉirkaŭrigardas) Kie estas mia ĉapelo? (al _Ella_) Ĉu vi konas
tiun muzikon tie supre en la salono?

ELLA RENTHEJM
Ne. Kiu tiu estas?

ERHART
_Danse macabre_ ĝi estas. La danco de la mortintoj. Ĉu vi ne konas
la dancon de la mortintoj, onklino?

ELLA RENTHEJM
(ridetas peze) Ankoraŭ ne, Erhart.

ERHART
(al _sinjorino Borkman_) Panjo, — mi petas vin bele — permesu al mi
iri!

SINJORINO BORKMAN
(rigardas lin malmole) De via patrino? Vi tion do volas?

ERHART
Mi revenos ĉi tien — eble morgaŭ!

SINJORINO BORKMAN
(pasie ekscitita) Vi volas for de mi! Volas esti kune kun la fremdaj
homoj! Ĉe — ĉe —; ne, mi eĉ ne volas pensi tion!

ERHART
Tie estas eklumigitaj lampoj. Kaj junaj, ĝojaj vizaĝoj. Kaj tie
estas muziko, panjo!

SINJORINO BORKMAN
(montras supren al la plafono) Ankaŭ tie supre estas muziko,
Erhart.

ERHART
Jes, ĝuste _jena_ muziko, — estas tiu, kiu pelas min el la
domo.

ELLA RENTHEJM
Ĉu vi ne malenvias al via patro tiun iometon de memforgeso?

ERHART
Jes, mi faras. Milfoje mi malenvias ĝin al li. Se mi nur mem evitas
aŭskulti ĝin.

SINJORINO BORKMAN
(rigardas lin riproĉe) Estu forta, Erhart! Forta, mia knabo! Neniam
forgesu, ke vi havas vian grandan mision!

ERHART
Ho, patrino, — ne elbuŝu tiujn parolmanierojn! Mi ne estas kreita
por esti misiisto. Bonan nokton, kara onklino! Bonan nokton panjo!
(Li iras rapide tra la antaŭa ĉambro.)

SINJORINO BORKMAN
(post mallonga silento) Vi tamen baldaŭ estos lin repreninta, vi,
Ella.

ELLA RENTHEJM
Dio donu ke mi povus kredi tion.

SINJORINO BORKMAN
Sed vi ne longe retenos lin, vi vidos.

ELLA RENTHEJM
Pro vi, vi pensas?

SINJORINO BORKMAN
Pro mi aŭ — pro ŝi, la alia.

ELLA RENTHEJM
Do prefere ŝi ol vi?

SINJORINO BORKMAN
(kapsignas malrapide) Tion mi komprenas. Mi diras la samon. Prefere
ŝi ol vi.

ELLA RENTHEJM
Neniel konsiderante kien li fine portiĝos —

SINJORINO BORKMAN
Ŝajnas al mi, ke tio estus indiferenta.

ELLA RENTHEJM
(prenas siajn supervestaĵojn sur la brakon) La unuan fojon kiam ni
du ĝemelfratinoj samopinias. — Bonan nokton, Gunhild. (Ŝi eliras
tra la antaŭa ĉambro.)

(La muziko aŭdiĝas pli forte de supre en la salono.)

SINJORINO BORKMAN
(staras momenton trankvile, skuiĝas, ŝrumpiĝas kaj flustras
senpere.) La lupo denove hurlas. — La malsana lupo. (Ŝi staras
momenton, kaj jen ĵetas sin sur la planktapiŝon, tordas sin vee kaj
flustras plende:) Erhart! Erhart, — estu fidela al mi! Ho, revenu
hejmen, kaj helpu vian patrinon! Ĉar mi ne plu toleras ĉi tiun
vivon!




DUA AKTO


(La granda festsalono de pasinta tempo en la domo de la
Renthejmoj. Sur la muroj pendas antikvaj teksitaj tapiŝoj,
montrantaj ĉas-scenojn kun paŝtistoj kaj paŝtistinoj, ĉio pale
senkolorigita. Sur la muro maldekstre estas duflugila pordo, kaj pli
proksime en la antaŭo estas piano. En la angulo fone maldekstre
estas tapetpordo sen kadro. Meze sur la muro dekstre estas granda,
tajlita, kverka skribotablo kun multaj libroj kaj paperoj. Pli
antaŭe ĉe la sama flanko estas sofo kun tablo kaj seĝoj. La mebloj
estas en rigida empir-stilo. Sur la pupitro kaj la tablo staras
eklumigitaj lampoj.)

(_John Gabriel Borkman_ staras kun la manoj dorse apud la piano
aŭskultante al _Frida Foldal_, kiu sidas ludante la lastajn mezurojn
de _Danse macabre_.)

(_Borkman_ meze alta viro de firma, fortika staturo en la
sesdekaj. Distingita aspekto, bele formita profilo, akraj okuloj kaj
grizeblanka krispa hararo kaj barbo. Li estas vestita en nigra, ne
tute moderna kostumo, kaj portas blankan koltukon. _Frida Foldal_
estas bela, pala, dekkvinjara knabino kun iom laca streĉita esprimo.
Malriĉe beligita en hela vestaĵo.)

(La melodio atingis la finon. Silento.)

BORKMAN
Ĉu vi povas diveni kie mi la unuan fojon aŭdis tonojn, kiel tiujn
ĉi?

FRIDA
(rigardas lin) Ne, sinjoro Borkman?

BORKMAN
Estis malsupre en la minejoj.

FRIDA
(ne komprenas) Nu jes? Malsupre en la minejoj?

BORKMAN
Mi estas filo de ministo. Kaj mia patro foje kunprenis min en la
minejojn. — Tie malsupre la erco kantas.

FRIDA
Ĉu, — ĝi kantas?

BORKMAN
(kapjesas) Kiam ĝi malfiksiĝas. La martelfrapoj, kiuj malfiksigas
ĝin, — tiuj estas la meznokta sonorilo, kiu sonorigas, kaj
liberigas ĝin. Tial la erco kantas — el ĝojo — en sia
maniero.

FRIDA
Kial ĝi faras tion, sinjoro Borkman?

BORKMAN
Ĝi sopiras supren en la lumon de la tago por servi la homojn.

(Li paŝadas tien kaj reen sur la salona planko, ade kun la manoj
dorse.)

FRIDA
(sidas iomete atendante; rigardas sian horloĝon kaj ekstaras.)
Pardonu, sinjoro Borkman, — sed bedaŭrinde mi devas foriri, mi.

BORKMAN
(haltas antaŭ ŝi) Ĉu vi jam volas foriri?

FRIDA
(metas la notaron en la tekon) Jes, mi ja devas. (videble
embarasata) Ĉar mi dungiĝis ien ĉi tiun vesperon.

BORKMAN
Ien, kie okazos kunestado?

FRIDA
Jes.

BORKMAN
Kaj tie vi aŭskultigos vin por la ĉeestantoj?

FRIDA
(mordas sian lipon) Ne — mi ludos por ilia dancado.

BORKMAN
Nur por dancado?

FRIDA
Jes; ili volas danci post la vespermanĝo.

BORKMAN
(staras ŝin rigardante) Ĉu vi kutime ludas por danco? Tiel
ĉirkaŭe en la domoj?

FRIDA
(surmetas la supervestaĵojn) Jes, kiam mi povas ekhavi mendon,
mi —. Estas ja ĉiam ioma enspezo per tio.

BORKMAN
(pridemandante) Ĉu estas _tio_, pri kio vi pleje pensas, kiam vi
sidas ludante al danco?

FRIDA
Ne; pleje mi pensas, kiel enuige estas, ke mi ne mem povas partopreni
la dancadon.

BORKMAN
(kapsignas) Estas ĝuste _tio_, kion mi volus scii. (paŝadas
maltrankvila sur la planko) Jes, jes, jes, — _tio_, ne povante
_mem_ partopreni, tio estas la plej peza el ĉio. (haltas) Sed por vi
estas unu afero, kiu kontraŭpesas tion, Frida.

FRIDA
(rigardas lin demandante) Kio estas tio, sinjoro Borkman?

BORKMAN
Estas tio, ke vi posedas dekoble pli da muziko en vi, ol la tuta
dancantaro kune.

FRIDA
(ridetas evite) Ho, tio do ne estas tute certa.

BORKMAN
(averte suprenlevas la montrofingron) Neniam do estu tiel freneza, ke
vi dubas pri vi mem!

FRIDA
Sed je Dio, kiam neniu scias?

BORKMAN
Ke vi nur mem scias, estas sufiĉe. — Kie vi ludos ĉi tiun
vesperon?

FRIDA
Estas ĉe advokato Hinkels.

BORKMAN
(subite rigardas ŝin akre) Hinkels, vi diras!

FRIDA
Jes.

BORKMAN
(kun ŝiranta rideto) Ĉu venas vizitantoj en la domon de tiu ulo?
Ĉu _li_ povas igi homojn viziti sin?

FRIDA
Jes, venos multaj homoj, laŭ tio kion diras sinjorino Wilton.

BORKMAN
(impete) Sed kiaj homoj! Ĉu vi povas diri al mi tion?

FRIDA
(iom timeme) Ne, mi vere ne scias. Nu jes, — efektive mi scias ke
studento Borkman iros tien ĉi-vespere.

BORKMAN
(mire) Erhart! Mia filo?

FRIDA
Jes, li vizitos.

BORKMAN
El kio vi tion scias?

FRIDA
Li mem diris. Antaŭ horo.

BORKMAN
Ĉu li do estas ĉi tie hodiaŭ?

FRIDA
Jes, li estis ĉe sinjorino Wilton la tutan posttagmezon.

BORKMAN
(esplore) Ĉu vi scias, ĉu li ankaŭ estis ĉi tie? Ĉu li envenis
por paroli kun iu malsupre, mi aludas?

FRIDA
Jes, li faris viziteton al la sinjorino.

BORKMAN
(amare) Aha, — kompreneble.

FRIDA
Sed estis fremda sinjorino ĉe ŝi, mi pensas.

BORKMAN
Nu? Ĉu estis? Nu ja, al la sinjorino kredeble iuj foje venas.

FRIDA
Ĉu mi diru al studento Borkman, se mi poste renkontos lin, ke li
venu ankaŭ ĉi tien supren al _vi_?

BORKMAN
(akre) Vi nenion diru! Tion mi ne permesas. La homoj, kiuj deziras
viziteti min, ili povas veni meminstige. Mi petas neniun.

FRIDA
Do ne, mi nenion diros. — Bonan nokton, sinjoro Borkman.

BORKMAN
(paŝadas ĉirkaŭe grumblante) Bonan nokton.

FRIDA
Eble mi povos malsuprenkuri la helican ŝtuparon? Estas pli
rapide.

BORKMAN
Kompreneble, — kuru vi la ŝtuparon kiun vi preferas. Bonan nokton
por vi!

FRIDA
Bonan nokton, sinjoro Borkman.

(Ŝi eliras tra la eta tapetpordo en la fono maldekstre.)

(Penseme _Borkman_ iras al la piano por fermi ĝin, sed ne faras.
Ĉirkaŭrigardas en la impresa malpleneco, kaj komencas paŝadi sur
la planko de la angulo apud la piano kaj al la angulo fone dekstre,
— la tutan tempon senripozema kaj maltrankvila tien kaj reen. Fine
li iras al la skribotablo, aŭskultas transen al la tapetpordo,
rapide prenas manspegulon, rigardas en ĝin kaj ĝustigas sian
koltukon.)

(Iu frapas sur la tapetpordon; _Borkman_ tion aŭdas, rapide
rigardas tien, sed silentas.)

(Iom poste denove frapiĝas; ĉi tiun fojon pli forte.)

BORKMAN
(staranta apud la skribotablo kun la maldekstra mano apogita sur la
tabloplato kaj la dekstra enmetita sur la brusto) Envenu!

(_Vilhelm Foldal_ singardeme envenas en la salonon. Li estas
kurba, ellacigita viro kun mildaj, bluaj okuloj kaj maldensa, longa,
griza hararo malsupren sur la jakokolumo. Teko sub la brako. Mola
felta ĉapelo en la mano kaj grandaj kornkadraj okulvitroj, kiujn li
suprenŝovas sur la frunton.)

BORKMAN
(ŝanĝas teniĝon, kaj rigardas la envenanton per duone
seniluziigita, duone kontenta esprimo) Ho, ĉu estas nur vi.

FOLDAL
Bonan vesperon, John Gabriel. Jes, efektive estas mi.

BORKMAN
(kun severa rigardo) Cetere ŝajnas al mi, ke vi venas iom
malfrue.

FOLDAL
Nu, la vojo ja ne estas tiel mallonga. Precipe por iu, kiu iru
piede.

BORKMAN
Sed kial vi ĉiam marŝas, Vilhelm? Vi havas ja la tramvagonon tute
proksime.

FOLDAL
Marŝi estas pli saniga. Kaj ankaŭ estas ja dek oeroj ŝparitaj. —
Nu, ĉu do Frida ĵus estis ĉi tie ludante por vi?

BORKMAN
Ŝi ĵus en tiu ĉi momento foriris. Ĉu vi ne renkontis ŝin
ekstere?

FOLDAL
Ne, mi ne vidis ŝin dum longaj tempoj. De post kiam ŝi enloĝiĝis
en la domo de tiu sinjorino Wilton.

BORKMAN
(eksidas en la sofo kaj montras mane al seĝo) Bonvolu eksidu ankaŭ
vi, Vilhelm.

FOLDAL
(eksidas sur la rando de la seĝo) Multajn dankojn (rigardas lin
pezanime) Ho, vi ne povas kompreni kiel soleca mi sentas min, post
kiam Frida eliris de la hejmo.

BORKMAN
Ho ĉu, — sufiĉe do restas por vi.

FOLDAL
Jes, Dio scias ke mi havas. Tute kvin uloj. Sed Frida estas la sola,
kiu iomete komprenis min. (peze agitas la kapon) Ĉiuj la aliuloj
tute ne komprenas min.

BORKMAN
(sombre, rigardas antaŭen kaj tamburas la tablon) Ne, jen la afero.
_Jen_ la kondamno, kiun ni opuloj, ni elektitaj homoj devas porti. La
amaso, la multo, — ĉiuj la meznombruloj, — ili ne komprenas nin,
Vilhelm.

FOLDAL
(rezigne) Poviĝus rezigni pri la kompreno. Kun iom da pacienco oni
povas ja ĉiam atendadi pri ĝi ankoraŭ ioman tempon. (kun
plorstrangulata voĉo) Sed estas io, kio estas ankoraŭ pli amara,
sciu.

BORKMAN
(ekscite) Nenio estas pli amara ol tio!

FOLDAL
Jes, estas, John Gabriel. Mi ĵus nun havis doman scenon — antaŭ ol
mi ekiris ĉi tien.

BORKMAN
Ĉu? Kial jeno?

FOLDAL
(ekdirege) Tiuj hejme — ili malestimas min.

BORKMAN
(ekscitite) Malestimas —!

FOLDAL
(viŝas la okulojn) Mi jam rimarkis tion longe. Sed hodiaŭ ĝi vere
aperiĝis.

BORKMAN
(iom silentas) Vi eble faris malbonan elekton, kiam vi edziĝis.

FOLDAL
Estis ja preskaŭ neniu elekto por mi. Kaj cetere, — edziĝi oni ja
deziras, kiam oni komencas atingi iun aĝon. Kaj tiel reduktita, tiel
genuestaranta kiel mi tiam estis —

BORKMAN
(eksaltas kolera) Ĉu tio ĉi estu akuzo kontraŭ mi? Riproĉo —!

FOLDAL
(timeme) Ne, pro Dio, John Gabriel —!

BORKMAN
Jes, vi sidas pensante pri la malsukceso, kiu enrompiĝis sur la
bankon —!

FOLDAL
(trankviligante) Sed mi do ne kulpigas _vin_ por _tio_! Dio kompatu
min —!

BORKMAN
(grumblante; eksidas denove) Nu, tio do estas bona.

FOLDAL
Cetere vi ne devas kredi, ke estas pro mia edzino, ke mi plendas. Ke
ŝi ne havas edukon, la povrulino, estas ja vero. Sed sufiĉe bona
ŝi tamen estas. — Ne, sed estas la infanoj, sciu —

BORKMAN
Mi povis tion pensi.

FOLDAL
Ĉar la infanoj, — ili havas ja pli altan kulturon, ili. Kaj sekve
pli da postuloj al la vivo.

BORKMAN
(rigardas lin kompateme) Kaj tial tiuj infanoj malestimas vin,
Vilhelm?

FOLDAL
(ektiras la ŝultrojn) Mi ja ne faris ioman karieron, vidu. Tion mi
devas ja konfesi —

BORKMAN
(proksimiĝas kaj metas la manon sur lian brakon) Ĉu ili do ne
scias, ke vi verkis tragedion en viaj junecaj tagoj?

FOLDAL
Jes, kompreneble ili _tion_ scias. Sed tio neniel impresas ilin.

BORKMAN
Do ili estas nekomprenemaj, ĉar via tragedio estas bona. Tion mi
kredas plene kaj fide.

FOLDAL
(klarigante) Ĉu vi ne trovas, ke estas sufiĉe bonaj scenoj en ĝi,
John Gabriel? Je Dio, se mi nun fine povus fari ĝin akceptata —
(komencas vigle malfermi kaj foliumi en la teko) Jen, vidu! Mi montru
al vi ion, kion mi ŝanĝis —

BORKMAN
Ĉu vi kunprenis ĝin?

FOLDAL
Jes, mi kunprenis ĝin. Nun estas tiom longe post kiam mi legis ĝin
por vi. Kaj mi pensis, ke eble povus distri vin aŭskulti akton aŭ
du —

BORKMAN
(evite, ekstaras) Ne, ne, prefere alian fojon.

FOLDAL
Nu ja, kiel vi volas.

(_Borkman_ paŝadas sur la planko. Foldal repakas la
manuskripton.)

BORKMAN
(haltas antaŭ li) Vi pravas en tio, kion vi ĵus diris, — ke vi
neniun karieron faris. Sed _tion_ mi promesas al vi, Vilhelm, ke kiam
la horo de restariĝo iam sonoriĝos por mi —

FOLDAL
(volas ekstari) Ho, dankon al vi —!

BORKMAN
(kun mansvingo) Vi bonvole restu sidanta. (kreskanta ekscito) Kiam la
horo de restariĝo sonoriĝos por mi —. Kiam ili komprenos, ke ili
ne povas esti sen mi —. Kiam ili venos supren ĉi tie en la salonon
— kaj rampos al la kruco, kaj petegos al mi denove preni la rimenojn
de la banko —! La nova banko, kiun ili starigis — sed ne povas
estri — (starigas sin denove apud la skribotablo kiel antaŭe, kaj
frapas sin sur la brusto) _Ĉi tie_ mi volas stari kaj akcepti ilin!
Kaj estu aŭdata kaj pridemandata kiujn kondiĉojn John Gabriel
Borkman metos por ke — (haltas subite kaj rigardas al _Foldal_) Vi
rigardas min tiel dubeme! Eble vi ne kredas, ke ili venos? Ke ili
_devas, devas, devas_ iam veni al mi? Ĉu vi ne kredas!

FOLDAL
Jes, Dio scias, ke mi faras, John Gabriel.

BORKMAN
(denove eksidas en la sofon) Mi kredas tion tiel firme. _Scias_ tion
senskue certe — ke ili venos. — Se mi ne havus tiun certecon, — mi
estus antaŭ longe pafinta al mi kuglon tra la kapo.

FOLDAL
(timeme) Ho ne, pro ĉio en la mondo —!

BORKMAN
(pavante) Sed ili venos! Ili tamen venos! Atentu! Ĉiun tagon, ĉiun
horon mi povas atendi ilin ĉi tie. Kaj vi vidos, ke mi tenos min
preta por akcepti ilin.

FOLDAL
(kun suspiro) Se ili do venus tre baldaŭe.

BORKMAN
(maltrankvile) Jes ja, la tempo pasas; la jaroj pasas; La vivo, huh
ne — pri ĝi mi ne povas pensi! (rigardas lin) Ĉu vi scias kiel mi
foje sentas min?

FOLDAL
Nu?

BORKMAN
Mi sentas min kiel iu Napoleono, kiu pafiĝis al kriplulo en sia unua
batalo.

FOLDAL
(metas la manon sur la tekon) Tiun senton ankaŭ mi havas.

BORKMAN
Nu ja, tiel en minora afero.

FOLDAL
(kviete) Mia eta verkista mondo havas grandan valoron por _mi_, John
Gabriel.

BORKMAN
(impete) Jes, sed _mi_, kiu estus povinta krei milionojn! Ĉiujn
tiujn minejojn, kiujn mi submetigus al mi! Novajn minejojn en
sennombro! La akvofalojn! La ŝtonrompejojn! La komercajn vojojn kaj
la ŝipliniojn tra la tuta mondo. Ĉion, ĉion mi estus sola
starigita!

FOLDAL
Jes, mi ja scias. Ne ekzistis tiaĵo antaŭ kiu vi cedus.

BORKMAN
(premas la manojn) Kaj tamen mi devas sidi ĉi tie kiel pafvundita
birdego, kaj vidi, ke la aliuloj antaŭvenas min, — kaj forprenas
ĉion de mi, pecon post peco!

FOLDAL
Tiel ankaŭ pri _mi_, vi sciu.

BORKMAN
(sen lin atenti) Imagu. Tiel proksima ke mi estis ĉe la celo. Se mi
estus havinta prokraston de ok tagoj por konsideri. Ĉiuj deponaĵoj
estus tiam reprenitaj. Ĉiuj la valoraĵoj, kiujn mi per kuraĝa mano
utiligis, ili denove kuŝus en sia loko kiel antaŭe. La kapturnige
grandaj akciosocietoj estis ĝuste antaŭ sia realiĝo. Eĉ ne unu
sola opulo perdus oeron —

FOLDAL
Ja, je Dio — kiel ege proksima vi estis —

BORKMAN
(en sufokita kolero) Kaj jen la perfido superondis min! Ĝuste meze
en la tagoj de decido! (rigardas lin) Ĉu vi scias kiun krimon mi
tenas kiel la plej fian fareblan de homo?

FOLDAL
Ne. Diru!

BORKMAN
Ne estas mortigo. Ne rabo aŭ nokta ŝtelenrompo. Eĉ ne falsa ĵuro.
Ĉar ĉiuj tiaĵoj fariĝas pleje kontraŭ homoj, kiujn oni malamas,
aŭ kiuj estas sensignifaj kaj ne rilatas al ni.

FOLDAL
Sed la plej fia do, John Gabriel?

BORKMAN
(emfaze) La plej fia estas la misuzo de fido pere de amiko.

FOLDAL
(iom dubinde) Jes, sed aŭskultu nun —

BORKMAN
(ekinterrompe) Kion vi intencas diri! Mi vidas tion laŭ via aspekto.
Sed tio ne estas trafa. La homoj, kiuj havis siajn valorpaperojn en
la banko, ili ekhavus sian tuton reen. Ĉiun opan grajnon! — Ne, vi
sciu, — la plej fia kion homo povas fari, estas misuzi la leterojn
de amiko, — aperigi por la tuta mondo tion, kio estis konfidita al
unu sola, duope, kvazaŭ flustro en malplena, malhela, ŝlosita
ĉambro. Tiu homo, kiu povas utiligi tiajn rimedojn, li estas tute
trae venenigita kaj infektigita de la moralo de la superfripono. Kaj
tian amikon mi havis. — Kaj li estis tiu, kiu frakasis min.

FOLDAL
Mi ja scietas al kiu vi aludas.

BORKMAN
Ne estis faldaĵo en mia tuta konduto, kiun mi ne kuraĝis malkaŝi
por li. Kaj kiam venis la momento, jen li direktis kontraŭ mi la
armilojn, kiujn mi mem estis lin donintaj enmane.

FOLDAL
Mi neniam povis kompreni, kial li —. Ja, subparoliĝis tamen multe
tiam.

BORKMAN
Pri kio subparoliĝis? Diru. Mi ja scias nenion. Ĉar mi ja tuj —
izoliĝis. Pri kio la homoj subparolis, Vilhelm?

FOLDAL
Vi estus ja ministro, oni diris.

BORKMAN
Ofertiĝis al mi. Sed mi rifuzis.

FOLDAL
Do ne staris al li en la vojo.

BORKMAN
Ho ne; ne estis tial, ke li perfidis min.

FOLDAL
Nu, _en tiu okazo_ mi vere ne komprenas —

BORKMAN
Mi tamen povas diri al vi, Vilhelm.

FOLDAL
Nu?

BORKMAN
Estis — iaspeca virina historio, vi sciu.

FOLDAL
Virina historio? Ne do, John Gabriel —?

BORKMAN
(interrompante) Jes, jes, jes, — pri tiuj malnovaj, stultaj
historioj ni ne plu parolu. — Nu, ministro fariĝis nek li nek
mi.

FOLDAL
Sed alte supren li atingis.

BORKMAN
Kaj mi en la abismon.

FOLDAL
Ho, estas terura tragedio —

BORKMAN
(kapsignas al li) Preskaŭ same terura kiel la _via_, ŝajnas al mi,
kiam mi pripensas.

FOLDAL
(naive) Jes, eĉ same terura.

BORKMAN
(ridas silente) Sed rigardata de alia flanko, vere estas kvazaŭ iu
komedio.

FOLDAL
Komedio? Tio ĉi?

BORKMAN
Jes, tiel kiel ŝajnas, ke ĝi evoluas nun. Ĉar nun vi aŭdu —

FOLDAL
Nu do?

BORKMAN
Jes; vi ja ne renkontis Frida, kiam vi venis.

FOLDAL
Ne.

BORKMAN
Dum ni du sidas ĉi tie, ŝi sidas tie malsupre ludante al danco por
li, kiu perfidis kaj ruinigis min.

FOLDAL
Pri tio mi eĉ ne havis scieton.

BORKMAN
Jes, ŝi prenis sian notaron, kaj foriris de mi al — la grandsinjora
domo.

FOLDAL
Nu ja, bedaŭrinda infano —

BORKMAN
Kaj ĉu vi povas diveni por kiu ŝi ludas inter la aliuloj?

FOLDAL
Nu?

BORKMAN
Por mia filo, sciu.

FOLDAL
Ĉu?

BORKMAN
Jes; — kiel ŝajnas al vi, Vilhelm? Mia filo estas tie malsupre en
la vico de dancantoj ĉi-vespere. Ĉu do ne estas komedio, kiel mi
diras?

FOLDAL
Jes, sed do li certe nenion scias.

BORKMAN
Kion li ne scias?

FOLDAL
Li ne scias, kiel _li_ — tiu — nu —

BORKMAN
Vi tamen povas diri la nomon. Mi eĉ toleras aŭdi ĝin nun.

FOLDAL
Mi estas certa, ke via filo ne konas la konekson, John Gabriel.

BORKMAN
(sombra, sidanta frapante la tablon) Li konas ĝin, sciu, — tiel
certe kiel mi sidas ĉi tie.

FOLDAL
Sed ĉu vi povas imagi, ke li serĉus societon en _tiu_ domo!

BORKMAN
(agitas la kapon) Mia filo do ne rigardas la aferojn tiel samokule
kiel mi. Mi kuraĝas ĵuri ke li staras ĉe la flanko de miaj
malamikoj! Li kredeble opinias kiel ili, ke advokato Hinkels nur
faris sian damnitan devon, kiam li perfidis min.

FOLDAL
Sed, kara, kiu estus al li prezentinta la aferon en _tiu_ lumo?

BORKMAN
Kiu? Ĉu vi forgesas, kiuj zorgis pri li? Unue lia onklino — de post
kiam li havis ses — sep jarojn. Kaj nun poste — lia patrino!

FOLDAL
Mi opinias, ke vi estas maljusta kontraŭ ili.

BORKMAN
(ekscite) Mi neniam estas maljusta al iu homo! Ambaŭ ili incitis lin
kontraŭ mi, ĉu vi ne aŭdas!

FOLDAL
(cedeme) Jes, ja, ja; do ili tiel faris.

BORKMAN
(kolerplena) Ho, tiuj virinoj! Ili malvirtigas kaj falsigas la vivon
por ni! Fuŝigas nian tutan sorton, — nian tutan venkan iron.

FOLDAL
Tamen ne ĉiuj!

BORKMAN
Ĉu? Menciu unu solan, kiu tamen taŭgas!

FOLDAL
Ne, jen la problemo. La opaj, kiujn mi konas, ili ne taŭgas.

BORKMAN
(spirblovas malestime) Nu, al kio do tio utilas! Ke ekzistas tiaj
virinoj, — kiam oni ne konas ilin!

FOLDAL
(varme) Jes, John Gabriel, tamen utilas. Estas tiel feliĉige kaj
tiel benite pensi, ke tie ekstere, ĉirkaŭe, tre fore, — _tie_
tamen troviĝas la vera virino.

BORKMAN
(senpacience translokigas sin en la sofo) Ho, ĉesu pri tiu poezia
babilaĵo!

FOLDAL
(profunde ofendita rigardas lin) Ĉu vi nomas mian plej sanktan
kredon poezia babilaĵo!

BORKMAN
(malmole) Jes, mi faras! Estas tio ĉi, kio kaŭzis, ke vi neniam
antaŭeniĝis en la mondo. Se vi forpelus ĉiujn tiaĵojn, mi povus
ankoraŭ helpi vin surpieden — helpi vin supren.

FOLDAL
(dum bolas interne en li) Ho, tion vi ja ne povas.

BORKMAN
Mi _povos_, kiam mi nur regajnos la potencon.

FOLDAL
Sed tio estas ja tre longe estonta espero.

BORKMAN
(impete) Ĉu vi eble opinias, ke tiu tempo neniam venos? Respondu al
tio!

FOLDAL
Mi ne scias kion respondi al vi.

BORKMAN
(ekstaras; montras per manmovo al la pordo malvarme kaj aristokrate)
Do mi ne plu bezonas vin.

FOLDAL
(ekstaras de la seĝo) Ne bezonas —!

BORKMAN
Ĉar vi ne kredas, ke mia sorto ŝanĝiĝos —

FOLDAL
Tamen mi ja ne povas kredi kontraŭ ĉiu racio! — Kontentigon vi
devus ja havi —

BORKMAN
Daŭre! Daŭre!

FOLDAL
Certe mi ne plenumis mian ekzamenon; sed _tiom_ mi tamen legis dum
miaj tagoj —

BORKMAN
(rapide) Neeble, vi opinias?

FOLDAL
Ne ekzistas prejudikato por tiaĵo.

BORKMAN
Ne estas necesa por esceptuloj.

FOLDAL
La leĝo ne konas tiajn konsiderojn.

BORKMAN
(akre kaj decide) Vi ne estas poeto, Vilhelm.

FOLDAL
(senpere plektas la manojn) Ĉu vi tion diras tute serioze?

BORKMAN
(rifuzante sen respondo) Ni nur forludas nian tempon pri ni
reciproke. Plej bone ke vi ne revenu.

FOLDAL
Vi do deziras, ke mi forlasu vin?

BORKMAN
(ne lin rigardante) Mi ne plu bezonas vin.

FOLDAL
(kvietanime prenas la tekon) Ne, ne, ne; povas ja tiel esti, tio.

BORKMAN
Jen vi do la tutan tempon mensogadis por mi.

FOLDAL
(skuas la kapon) Neniam mensogis, John Gabriel.

BORKMAN
Ĉu vi ne sidadis ĉi tie mensogante esperon kaj kredon kaj fidon en
min?

FOLDAL
Ne estis mensogo tiom longe, kiam _vi_ kredis pri _mia_ voko. Tiom
longe kiam vi kredis pri mi, tiom longe mi kredis pri vi.

BORKMAN
Ni do trompis unu la alian reciproke. Kaj eble ankaŭ trompis nin mem
— ambaŭ.

FOLDAL
Sed ĉu ne tio do funde estas amikeco, John Gabriel?

BORKMAN
(ridetas amare) Jes, trompi, — tio estas amikeco. Jen vi pravas.
Tiun sperton mi iam antaŭe faris.

FOLDAL
(rigardas lin) Neniu poezia voko. Kaj tion vi povis diri al mi tiel
senkonsidere.

BORKMAN
(pli mola voĉo) Nu, mi ja ne estas iu spertulo en _tia_ afero.

FOLDAL
Eble pli ol vi mem scias.

BORKMAN
_Mi_?

FOLDAL
(kviete) Jes, vi. Ĉar mi mem havis miajn dubojn — foje, vi sciu. La
terura dubo — ke mi fuŝis la vivon pro imagaĵo.

BORKMAN
Se vi mem dubas, vi staras sur falantaj piedoj.

FOLDAL
Tial estis por mi tiel konfideme, veni ĉi tien, kaj apogi min al vi,
kiu kredis. (prenas sian ĉapelon) — Sed nun vi estas kiel fremdulo
por mi.

BORKMAN
Ankaŭ vi por mi.

FOLDAL
Bonan nokton, John Gabriel.

BORKMAN
Bonan nokton, Vilhelm. (_Foldal_ eliras maldekstre)

(_Borkman_ staras momenton rigardante la fermitan pordon; faras
movon, kvazaŭ li volus revoki _Foldal_, sed hezitas pripense, kaj
komencas paŝadi tien kaj reen sur la planko kun la manoj dorse.
Poste li haltas apud la sofotablo, kaj li estingas la lampon.
Fariĝas duonlume en la salono.)

(Iom poste frapiĝas sur la tapetpordo maldekstre en la fono.)

BORKMAN
(apud la tablo, skuiĝas, turnas sin kaj demandas laŭte) Kiu frapas?
(neniu respondo; frapiĝas denove)

BORKMAN
(restas staranta) Kiu estas? Envenu!

(_Ella Renthejm_, kun ekbruligita kandelo en la mano aperas en la
pordo. Ŝi estas vestita en sia nigra robo kiel antaŭe, kun la
mantelo malfirme ĵetita sur la ŝultroj.)

BORKMAN
(rigardas ŝin) Kiu estas vi? Kion vi volas al mi?

ELLA RENTHEJM
(fermas la pordon post si kaj venas pli proksimen) Estas mi, Borkman.
(Ŝi metas la kandelon sur la pianon kaj restas staranta tie.)

BORKMAN
(staras kiel fulme frapita, rigardas ŝin sendeturne kaj flustras
duonlaŭte) Ĉu estas — estas Ella? Ĉu estas Ella Renthejm?

ELLA RENTHEJM
Jes. — Estas _“via”_ Ella, — kiel vi nomis min en antaŭa tempo.
Iam. Antaŭ tiuj multaj — multaj jaroj.

BORKMAN
(kiel antaŭe) Jes, estas vi, Ella, — mi vidas tion nun.

ELLA RENTHEJM
Ĉu vi rekonas min?

BORKMAN
Jes, nun mi komencas —

ELLA RENTHEJM
La jaroj atakis min forte kaj aŭtune, Borkman. Ĉu ne ŝajnas al
vi?

BORKMAN
(devigite) Vi iom ŝanĝiĝis. Je la unua rigardo —

ELLA RENTHEJM
Mi nun ne havas la malhelajn buklojn laŭ la nuko. Tiujn, kiujn vi
ŝatis vindi ĉirkaŭ viajn fingrojn.

BORKMAN
(rapide) Ĝuste! Nun mi vidas, Ella. Vi ŝanĝis la hararanĝon.

ELLA RENTHEJM
(kun malĝoja rideto) Ĝuste. Estas pro la hararanĝo.

BORKMAN
(deturnante) Krome mi ne sciis, ke vi estas en ĉi tiu regiono de la
lando.

ELLA RENTHEJM
Mi ja ĵus venis.

BORKMAN
Kial vi vojaĝis ĉi tien, — nun mezvintre?

ELLA RENTHEJM
Tion vi aŭdos.

BORKMAN
Ĉu estas io, kion vi intencas pri _mi_?

ELLA RENTHEJM
Ankaŭ pri vi. Sed se ni parolu pri tio, mi devas komenci tre longe
pasinte.

BORKMAN
Vi certe estas laca.

ELLA RENTHEJM
Jes, mi estas laca.

BORKMAN
Ĉu vi ne volas eksidi? _Jen_, — en la sofon.

ELLA RENTHEJM
Jes, dankon. Mi bezonas sidi.

(Ŝi transiras dekstren, kaj eksidas en la pli antaŭan angulon de
la sofo. _Borkman_ staras apud la tablo kun la manoj dorse ŝin
rigardante. Mallonga silento.)

ELLA RENTHEJM
Estas nedireble longe de post kiam ni du renkontiĝis vizaĝon
vizaĝe, Borkman.

BORKMAN
(sombre) Ege, ege longe de post tiam. Ĉiuj tiuj teruraĵoj
interkuŝas.

ELLA RENTHEJM
Tuta homa vivo interkuŝas. Forĵetita homa vivo.

BORKMAN
(rigardas ŝin akre) Forĵetita!

ELLA RENTHEJM
Jes, ĝuste forĵetita. Por ni ambaŭ.

BORKMAN
(en malvarma komerca voĉtono) Mi ankoraŭ ne konsideras mian vivon
kiel forĵetitan.

ELLA RENTHEJM
Nu, sed _mia_ vivo do?

BORKMAN
En tio vi mem kulpas, Ella.

ELLA RENTHEJM
(kun skuiĝo) Kaj _tion_ diras _vi_!

BORKMAN
Vi povus bone fariĝi feliĉa sen mi.

ELLA RENTHEJM
Ĉu vi tion kredas?

BORKMAN
Se vi mem volus.

ELLA RENTHEJM
(amare) Jes, mi ja scias, ke aliulo staris preta por akcepti
min —

BORKMAN
Sed lin vi rifuzis —

ELLA RENTHEJM
Jes, mi faris.

BORKMAN
Fojon post fojo vi rifuzis lin. Jaron post jaro —

ELLA RENTHEJM
(moke) — jaron post jaro mi rifuzis la feliĉon, vi do pensas?

BORKMAN
Vi povus bone fariĝi feliĉa ankaŭ kun _li_. Kaj tiam _mi_ estus
savita.

ELLA RENTHEJM
Vi —?

BORKMAN
Jes, tiam vi estus min savinta, Ella.

ELLA RENTHEJM
Kiel, vi pensas?

BORKMAN
Li kredis, ke estas mi, kiu staris malantaŭ viaj rifuzadoj, — viaj
eternaj rifuzoj. Kaj li faris venĝon. Ĉar tion li facile povis, —
li, kiu havis en sia depono ĉiujn miajn senrezervajn, fidoplenajn
leterojn. Tiujn li uzis, — kaj tiam estis for pri mi, — ĝis plue
do. Jen, pri ĉio tio vi kulpas, Ella!

ELLA RENTHEJM
Jen, jen, Borkman, — reale do, eble estas _mi_, kiu estas ŝuldanto
al _vi_.

BORKMAN
Estas kiel oni tion prenas. Mi bone scias pri ĉio, por kio mi devas
danki vin. Vi igis la bienon ĉi tie, la tutan bienon, aljuĝi al vi
ĉe la aŭkcio. Disponigis la domon senlimige por mi kaj por — via
fratino. Vi prenis Erhart al vi, — zorgis por li en ĉiuj manieroj —

ELLA RENTHEJM
— tiom longe kiom permesiĝis —

BORKMAN
— permesiĝis de via fratino, jes. Mi neniam miksis mi en tiujn
hejmajn problemojn. — Kiel mi volis diri, — mi scias kion vi oferis
por mi kaj via fratino. Sed vi _povis_ ja ankaŭ tion fari, Ella. Sed
memoru, ke estis _mi_, kiu faris vin kapabla.

ELLA RENTHEJM
(ekscitita) En tio vi grande eraras, Borkman! Estis mia plej interna
kaj varma animo kaj koro por Erhart, — kaj ankaŭ por vi, _tio_
pelis min!

BORKMAN
(interrompante) Kara, ni ne eniru en sentojn kaj tiaĵojn. Mi
kompreneble opinias, ke kiam vi agis, kiel vi faris, estis _mi_ kiu
faris vin kapabla.

ELLA RENTHEJM
(ridetas) Hm, kapabla, kapabla —

BORKMAN
(fervore) Jes, ĝuste kapabla! Kiam la granda decida frapo estus
fariĝonta, — kiam mi povis ŝpari nek parencojn nek amikojn, —
kiam mi devis kapti — kaj ankaŭ kaptis la milionojn, kiuj estis
konfiditaj al mi, — tiam mi ŝparis ĉion, kio estis via, ĉion kion
vi posedis, — kvankam mi estus povinta preni kaj prunti ĝin — kaj
uzi ĝin — kiel ĉion la ceteran.

ELLA RENTHEJM
(malvarme kaj trankvile) Estas vere kaj ĝuste, Borkman.

BORKMAN
Tiel ja estas. Kaj tial, — kiam ili venis kaj prenis min, — ili
ankaŭ trovis ĉion vian netuŝita en la kelo de la banko.

ELLA RENTHEJM
(ekrigardas lin) Mi ofte pensis pri tio, — — kial vi vere ŝparis
ĉion tion, kio estis mia? Kaj sole nur tion?

BORKMAN
Kial?

ELLA RENTHEJM
Jes, kial? Diru.

BORKMAN
(akre kaj moke) Vi eble pensas, ke estis por havi ion sur kio apogi
min, se mi ne sukcesus?

ELLA RENTHEJM
Ho ne, pri tio vi certe ne pensis dum _tiuj_ tagoj.

BORKMAN
Neniam! Mi estis tiel neskueble certa pri la venko.

ELLA RENTHEJM
Jes, sed kial tamen —?

BORKMAN
(ŝultrotiras) Je Dio, Ella, — ne estas facile memori kialojn, kiuj
estas dudek jarojn aĝaj. Mi nur memoras, ke kiam mi iris tie sola,
cerbumante pri ĉiuj tiuj grandaj entreprenoj, kiuj estus
realigindaj, ŝajnis al mi, ke mi estis anime tiel kiel mi imagis al
mi estron de aerŝipo. Jen mi vagis en sendormaj noktoj, plenigante
grandegan balonon por veli supre trans nesekura, danĝeroplena
oceano.

ELLA RENTHEJM
(ridetas) Vi, kiu neniam dubis pri la venko.

BORKMAN
(senpacience) La homoj _estas_ tiaj, Ella. Ili kaj dubas kaj kredas
pri la sama afero. (por si mem) Kaj tial eble estis, kial mi ne volis
havi vin kaj la vian kun mi en la balono.

ELLA RENTHEJM
(en ekscito) Kial, demandas mi! Diru, kial!

BORKMAN
(ne ŝin rigardante) Oni prefere ne prenas la plej karan kun si en
tia vojaĝo.

ELLA RENTHEJM
Vi _kunhavis_ ja la plej karan en la balono. Via mema vivo de la
estonto —

BORKMAN
La vivo ne ĉiam estas la plej kara.

ELLA RENTHEJM
(senspire) Ĉu tiel estis por vi tiam?

BORKMAN
Ŝajnas al mi tiel.

ELLA RENTHEJM
Ke _mi_ estis la plej kara, kiun vi sciis?

BORKMAN
Jes, ŝvebas antaŭ mi io tia.

ELLA RENTHEJM
Kaj tiam tamen estis pasintaj jaroj kaj tagoj, post kiam vi perfidis
min — kaj edzinigis alian — iun alian!

BORKMAN
Perfidis vin, vi diras? Vi certe komprenas, ke estis pli altaj
konsideroj, — nu do, _aliaj_ konsideroj, — kiuj devigis min. Sen
_lia_ kunhelpo mi povus nenien veni.

ELLA RENTHEJM
Do perfidis min pro — pli altaj konsideroj.

BORKMAN
Mi ne povis senesti lian helpon. Kaj li postulis _vin_, kiel prezon
por la helpo.

ELLA RENTHEJM
Kaj vi pagis la prezon. Tutplene. Sen marĉandado.

BORKMAN
Ne havis elekton. Devis venki aŭ fali.

ELLA RENTHEJM
(rigardas lin, la lipoj tremetantaj) Ĉu tio povas esti vero, kion vi
diras, ke mi estis por vi la plej kara en la mondo?

BORKMAN
Kaj tiam kaj poste, — longe longe poste.

ELLA RENTHEJM
Kaj vi tamen marĉandis min for. Marĉandadis pri la rajto de via amo
kun alia viro. Vendis mian amon por — por bankestra ofico!

BORKMAN
(sombre kaj kurbigite) La deviga neceso estis super mi, Ella.

ELLA RENTHEJM
(ekstaras sovaĝe kaj skuite de la sofo) Krimulo!

BORKMAN
(skuiĝas sed regas sin) Tiun vorton mi aŭdis antaŭe.

ELLA RENTHEJM
Ho, ne pensu ke mi aludas al tio, kion vi krimis kontraŭ leĝo kaj
juro de la lando! La utiligo, kiun vi faris de ĉiuj tiuj akcioj kaj
obligacioj — aŭ kio ajn, kio tio estis, — kiom vi pensas, ke mi
zorgas pri ĝi! Se mi havus permeson stari proksime al vi, kiam ĉio
disfalis sur vin —

BORKMAN
(streĉite) Kio tiam, Ella?

ELLA RENTHEJM
Kredu min, mi tolerus ĉion ĝoje kun vi. La malhonoron, la
ruiniĝon, — ĉion, ĉion mi helpus vin porti —

BORKMAN
Ĉu vi tion volus? Ĉu povus?

ELLA RENTHEJM
Kaj volus kaj povus. Ĉar tiam mi ja ne sciis pri via granda, terura
krimo —

BORKMAN
Kiun! Al kio vi aludas?

ELLA RENTHEJM
Mi aludas al tiu krimo, por kiu ne estas pardono —

BORKMAN
(gapas al ŝi) Vi freneziĝis.

ELLA RENTHEJM
(paŝas pli proksimen) Vi estas murdisto! Vi faris la grandan pekon
de morto!

BORKMAN
(retiras sin al la piano) Ĉu vi freneziĝas, Ella?

ELLA RENTHEJM
Vi mortigis la amovivon en mi. (pli proksimen) Ĉu vi komprenas, kion
tio signifas? Rakontiĝas en la Biblio pri enigma peko, por kiu estas
neniu pardono. Mi neniam antaŭe komprenis, kio tio estas. Nun mi
komprenas. La granda nepardonebla peko, — estas la peko murdi la
amovivon en iu homo.

BORKMAN
Kaj tion vi diras, ke mi faris?

ELLA RENTHEJM
Vi _faris_. Mi neniam vere komprenis, kio vere okazis al mi, antaŭ
nun ĉi tiun vesperon. Ke vi perfidis min, kaj turnis vin al Gunhild
anstataŭe, — tion mi interpretis nur kiel iun ordinaran
nestabilecon viaflanke. Kaj kiel sekvon de senkorajn artaĵojn
ŝiaflanke. Kaj mi preskaŭ pensas, ke mi malestimis vin iomete —
spite al ĉio. Sed _nun_ mi vidas! Vi perfidis la virinon, kiun vi
_amis_! Min, min, min! La plej karan kion vi sciis en la mondo, tion
vi estis preta vendi por profito. _Tio_ estas la duobla murdo, por
kiu vi faris vin kulpa! Murdo al via propra animo kaj al la mia!

BORKMAN
(malvarma kaj sinrega) Kiel bone mi rekonas vian pasian, senbridan
animon, Ella. Estas kompreneble akcepteble por vi vidi la aferon
tiel, kiel vi faras. Vi estas ja virino. Kaj por vi aspekte ŝajnas,
ke vi ne scikonas, ne donas valoron al iu alia afero en la tuta
mondo.

ELLA RENTHEJM
Ne, efektive mi ne faras.

BORKMAN
Nur via propra kora afero —

ELLA RENTHEJM
Nur ĝi! Nur ĝi! Vi pravas.

BORKMAN
Sed vi devas memori, ke mi estas viro. Kiel virino vi estis por mi la
plej kara en la mondo. Sed kiam tamen tiel estu, unu virinon povas
anstataŭi alia —

ELLA RENTHEJM
(rigardas lin kun rideto) Ĉu vi tion spertis, kiam vi estis preninta
Gunhild kiel edzinon?

BORKMAN
Ne. Sed miaj taskoj en la vivo helpis min porti ankaŭ _tion._ Mi
volis meti sub mian potencon ĉiujn fontojn de potenco en ĉi tiu
lando. Ĉion, kion tero, montaroj kaj arbaroj kaj maro enhavis de
riĉaĵoj — tion mi volis submetigi, kaj krei regnon por mi mem, kaj
tiel bonfarton por la multaj, multaj miloj da aliuloj.

ELLA RENTHEJM
(perdita en memoro) Mi konas tion. Tiom da vesperoj, kiam ni
priparolis viajn celojn —

BORKMAN
Jes, kun vi mi povis paroli, Ella.

ELLA RENTHEJM
Mi ŝercis pri viaj planoj, kaj demandis, ĉu vi volus veki ĉiujn la
dormantajn spiritojn de la oro.

BORKMAN
(kapsignas) Mi memoras tiun esprimon. (malrapide) Ĉiujn la
dormantajn spiritojn de la oro.

ELLA RENTHEJM
Sed vi ne prenis tion por ŝerco. Vi diris: “Jes, jes, Ella, estas
ĝuste tio, kion mi volas.”

BORKMAN
Tiel ankaŭ _estis_. Kiam mi unue estus metinta la piedon en la
piedingon —. Kaj _tio_ dependis tiam de unu sola viro. Li povis,
kaj li volis havigi al mi la estran oficon en la banko, — se mi
miaflanke —

ELLA RENTHEJM
Ĝuste, jes! Se vi viaflanke rezignus pri la virino, kiun vi amis, —
kaj kiu senlime amis vin.

BORKMAN
Mi scikonis lian konsumantan pasion por vi. Sciis ke li neniam je kiu
ajn alia kondiĉo —

ELLA RENTHEJM
Kaj vi akceptis.

BORKMAN
(impete) Jes, mi faris, Ella! Ĉar la potencavido estis tiel
nesubprema en mi, vi sciu. Kaj mi akceptis. _Devis_ akcepti. Kaj li
helpis min supren duone al la logantaj altejoj, kien mi sopiris. Kaj
mi altiĝis kaj altiĝis. Jaron post jaro mi altiĝis —

ELLA RENTHEJM
Kaj _mi_ estis kvazaŭ forviŝita el via vivo.

BORKMAN
Kaj tamen li reen renversigis min en la abismon. Pro vi, Ella.

ELLA RENTHEJM
(post mallonga, pensema silento) Borkman, — ĉu ne ŝajnas al vi, ke
kvazaŭ kuŝis kondamno super nia tuta rilato?

BORKMAN
(rigardas ŝin) Kondamno?

ELLA RENTHEJM
Jes. Ĉu ne ŝajnas al vi?

BORKMAN
(maltrankvila) Jes. Sed kiel vere —? (ekdire) Ho, Ella, — mi
baldaŭ ne plu scias, kiu pravas, — aŭ vi aŭ mi!

ELLA RENTHEJM
Vi estas tiu, kiu pekis. Vi mortigis ĉiun homan ĝojon en mi.

BORKMAN
(timeme) Tion do ne diru, Ella!

ELLA RENTHEJM
Ĉiu ina, homa ĝojo almenaŭ. De la tempo, kiam la bildo de vi
komencis estingiĝi en mi, mi ekzistis kvazaŭ sub suneklipso. Dum
ĉiuj tiuj jaroj fariĝis por mi pli kaj pli malloge, — fine tute
neeble, ami iun vivantan estaĵon. Nek homojn, nek bestojn aŭ
plantojn. Nur tiun unu solan —

BORKMAN
Kiun tiun unu solan —?

ELLA RENTHEJM
Erhart, kompreneble.

BORKMAN
Erhart —?

ELLA RENTHEJM
Erhart, — vian, vian filon, Borkman.

BORKMAN
Ĉu li do kuŝis tiel varme sur via koro?

ELLA RENTHEJM
Kial alie, kredas vi, ke mi prenis lin al mi? Kaj retenis lin tiom
longe kiom mi povis? Kial?

BORKMAN
Mi pensis, ke estis pro kompatemo. Kiel ĉio la cetera.

ELLA RENTHEJM
(en forta interna ekscito) Kompatemo, vi diras! Haha! Mi neniam
sentis kompatemon — de post kiam vi perfidis min. Mi simple ne
kapablis. Se venis malriĉa, malsata infano en mian kuirejon,
frostante kaj plorante kaj petegante iom da manĝaĵo, mi igis la
kuiristinon okupiĝi pri tio. Neniam sentis iun deziron preni la
infanon al mi mem, varmigi ĝin apud mia propra forno, ĝoji vidante
ĝin satmanĝi. Kaj tia mi neniam estis en mia juneco; tion mi klare
memoras! Estas _vi_, kiu faris min dezerte malplena kaj dezerte
malfekunda interne — kaj ankaŭ ekstere!

BORKMAN
Nur ne por Erhart.

ELLA RENTHEJM
Ne. Ne por _via_ filo. Sed cetere por ĉio, ĉio, kio vive moviĝas.
Vi fraŭdis min pri la ĝojo de patrino kaj feliĉo en la vivo. Kaj
ankaŭ pri la ĉagrenoj kaj la larmoj. Kaj _tio_ estus eble la plej
korŝira perdo por mi, vi sciu.

BORKMAN
Ĉu jenon vi diras, Ella?

ELLA RENTHEJM
Kiu scias? Eble estus la ĉagrenoj kaj larmoj de patrino, kiuj servus
al mi plej bone. (en pli forta emocio) Sed mi _ne povis_ rezigni pri
la perdo tiam. Tial mi prenis Erhart al mi. Gajnis lin tute. Gajnis
lian tutan, varman, fideman infanan koron por mi, — ĝis, —.
Aĥ!

BORKMAN
Ĝis kio?

ELLA RENTHEJM
Ĝis lia patrino, — lia karna patrino, mi aludas, reprenis lin de
mi.

BORKMAN
Li devis ja forlasi vin. Ĉi tien al la urbo.

ELLA RENTHEJM
(tordas siajn manojn) Jes, sed mi ne toleras esti forlasita, sciu! Ne
la malplenecon! Ne la perdon de la koro de via filo!

BORKMAN
(kun malica esprimo en la okuloj) Hm, — ĝin vi certe ne perdis,
Ella. Oni ne facile perdas korojn al la avantaĝo de iu ĉi tie
malsupre en la — ĉambra etaĝo.

ELLA RENTHEJM
Mi _estas_ perdinta Erhart ĉi tie. Kaj _ŝi_ gajnis lin reen. Aŭ
ankaŭ iu alia. Tio lumas sufiĉe el la leteroj, kiujn li foje
skribas al mi.

BORKMAN
Sekve estas por serĉi lin hejmen al vi, ke vi venas ĉi tien?

ELLA RENTHEJM
Jes, se _tio_ estus farebla, mi —!

BORKMAN
Farebla tio ja estas, se vi nepre volas. Ĉar _vi_ havas ja la pli
grandan kaj unuan postulon pri li.

ELLA RENTHEJM
Nu, postulo, postulo! Kion valoras postuloj ĉi tie? Se li ne venas
libervole, — mi tute ne havas lin. Kaj estas _tio_, kion mi devas!
Tuta kaj ne partigita devas mi nun havi la koron de mia infano!

BORKMAN
Vi devas memori, ke Erhart estas en la aĝo de dudekoj. Longe vi ne
povus kalkuli reteni lian koron ne partigita, kiel vi esprimas
vin.

ELLA RENTHEJM
(kun peza rideto) Ne necesus daŭri tre longe.

BORKMAN
Ĉu ne? Mi pensis, ke tio kion vi postulas, tion vi postulas ĝis la
fino de viaj tagoj.

ELLA RENTHEJM
Mi faras. Sed tamen tio ne bezonas daŭri tre longe.

BORKMAN
(ekmiras) Kion vi diras per tio?

ELLA RENTHEJM
Vi ja scias, ke mi estas malsana la lastajn jarojn?

BORKMAN
Ĉu _vi_?

ELLA RENTHEJM
Vi tion ne scias?

BORKMAN
Ne, vere ne —

ELLA RENTHEJM
(rigardas lin en surprizo) Ĉu Erhart ne rakontis tion?

BORKMAN
En la momento mi vere tion ne memoras.

ELLA RENTHEJM
Entute li eble ne parolis pri mi?

BORKMAN
Jes, paroli pri vi mi pensas, ke li tamen faris. Cetere mi malofte
vidas lin. Preskaŭ neniam. Estas iu malsupre, kiu tenas lin for de
mi. For, for, vi komprenas.

ELLA RENTHEJM
Ĉu vi scias tion certe, Borkman?

BORKMAN
Jes certe mi scias. (ŝanĝas voĉtonon) Nu, sed vi do estis malsana,
Ella?

ELLA RENTHEJM
Jes, mi estis. Kaj nun ĉi-aŭtune ĝi tiom graviĝis, ke mi devis
veni ĉi tien por paroli kun kuracistoj, kiuj estas pli lertaj.

BORKMAN
Kaj vi eble jam parolis kun ili?

ELLA RENTHEJM
Jes, hodiaŭ antaŭtagmeze.

BORKMAN
Kion ili do diris?

ELLA RENTHEJM
Ili donis al mi plenan certecon pri _tio_, kion mi longe scietis —

BORKMAN
Nu?

ELLA RENTHEJM
(simple kaj trankvile) Estas mortiga malsano, kiun mi portas,
Borkman.

BORKMAN
Ho, vi do ne kredu tion, Ella!

ELLA RENTHEJM
Estas malsano por kiu ne ekzistas iu helpo aŭ savo, vi sciu. La
kuracistoj scias pri neniu rimedo kontraŭ ĝi. Ili devas lasi ĝin
iri sian vojon. Povas nenion fari por haltigi ĝin. Nur iomete
mildigi, eble. Kaj _tio_ ja tamen estas bona.

BORKMAN
Ho, sed povas ankoraŭ longe daŭri, — vi fidu min.

ELLA RENTHEJM
Povas eble daŭri tra la vintro, ili diris.

BORKMAN
(senpripense) Nu jes, — la vintro ja estas longa, ĝi.

ELLA RENTHEJM
(silente) Ĝi almenaŭ estas sufiĉe longa por mi.

BORKMAN
(vigle, deturnante) Sed, je la mondo, el kio povus tiu malsano
evolui? Vi, kiu ja efektive vivis sane kaj saĝe —? El kio ĝi
venus?

ELLA RENTHEJM
(rigardas lin) La kuracistoj pensis, ke eble mi iam travivis grandajn
animskuiĝojn.

BORKMAN
(ekflamiĝante) Animskuiĝojn! Aha, mi komprenas! Estus _mi_, kiu
kulpus!

ELLA RENTHEJM
(en kreskanta ekscito) Estas tro malfrue _tion_ priparoli nun! Sed mi
_devas_ reenhavi la solaninfanon de mia koro, antaŭ ol mi forpasos!
Estas tiel nedireble peze por mi pensi pri tio, ke mi forlasu ĉion,
kio estas vivo, — forlasi sunon kaj lumon kaj aeron, sen _ĉi tie_
postlasi unu solan, kiu volus pensi pri mi, memori min varme kaj
sopireme, — tiel kiel filo pensas kaj memoras la patrinon, kiun li
perdis.

BORKMAN
(post mallonga paŭzo) Prenu lin, Ella, — se vi povos gajni lin.

ELLA RENTHEJM
(vigle) Vi donas vian konsenton? Ĉu vi _povas?_

BORKMAN
(sombre) Jes. Kaj tio ne estas granda ofero, vi sciu. Ĉar mi tamen
ne posedas lin.

ELLA RENTHEJM
Dankon, dankon almenaŭ por la ofero! — Sed mi havas ankoraŭ ion
por peti vin. Grandan aferon por _mi_, Borkman.

BORKMAN
Nu, do diru.

ELLA RENTHEJM
Vi eble trovos tion infanece de mi, — eble vi ne komprenos —

BORKMAN
Ekdiru, — nu do diru.

ELLA RENTHEJM
Kiam mi nun forpasos, ne estos malmulto, kion mi postlasos —

BORKMAN
Ne, eble ne estos —

ELLA RENTHEJM
Kaj mi intencas transporti ĉion al Erhart.

BORKMAN
Jes, vi ja vere ne havas iun pli proksiman.

ELLA RENTHEJM
(varme) Ne, mi efektive havas neniun pli proksiman ol lin.

BORKMAN
Neniun el via propra parencaro. Vi estas la lasta.

ELLA RENTHEJM
(kapsignas malrapide) Jes, tiel ĝuste estas. Kiam mi mortos, — tiam
ankaŭ mortos la nomo Renthejm. Kaj tio estas por mi sufokanta penso.
Neniiĝi el la estado — eĉ la nomo —

BORKMAN
(ekscitas) Hah, — mi vidas kien vi celas!

ELLA RENTHEJM
(pasie) Ne lasu tion okazi! Permesu al Erhart porti la nomon post
mi!

BORKMAN
(rigardas ŝin akre) Mi komprenas vin. Vi volas liberigi mian filon
de la ŝarĝo porti la nomon de sia patro. Jen la afero.

ELLA RENTHEJM
Neniel tio! Mi mem spite kaj ĝoje portus ĝin kune kun vi! Sed
patrino, kiu baldaŭ mortos —. Nomo ligas pli ol vi pensas kaj
scias, Borkman.

BORKMAN
(malvarme kaj fiere) Bone kaj mallonge, Ella. Mi estu viro por porti
mian nomon sola.

ELLA RENTHEJM
(kaptas kaj premas liajn manojn) Dankon, dankon! Nun estas plenumita
reguligo inter ni! Jes, jes, lasu nun tion! Vi bonfaris kion vi
povis. Ĉar kiam _mi_ estas for el la vivo, Erhart Renthejm vivos
post mi!

(La tapetpordo malfermiĝas. _Sinjorino Borkman_ kun la granda
tuko sur la kapo, staras en la pordaperturo.)

SINJORINO BORKMAN
(en furioza ekscito) Neniam en eterneco Erhart estu nomata tiel!

ELLA RENTHEJM
(retiras sin malantaŭen) Gunhild!

BORKMAN
(akre kaj minace) Supren ĉi tien al mi, neniu havas permeson
veni!

SINJORINO BORKMAN
(paŝon internen) Mi prenas al mi tiun permeson.

BORKMAN
(kontraŭ ŝin) Kion vi volas al mi?

SINJORINO BORKMAN
Mi volas lukti kaj batali por vi. Defendi vin kontraŭ malbonaj
potencoj.

ELLA RENTHEJM
La plej malbonaj potencoj estas en vi mem, Gunhild!

SINJORINO BORKMAN
(malmole) Lasu tion kiel estas. (minace, kun levita brako) Sed _tion_
mi diras, — la patran nomon li portu! Kaj portu ĝin alte antaŭen
al nova honoro! Kaj mi sola volas esti lia patrino! Mi sola! Al mi
sola estu la koro de mia filo. Al mi kaj al neniu alia.

(Ŝi eliras per la tapetpordo kaj fermas post si.)

ELLA RENTHEJM
(skuita kaj ekscitita) Borkman, — Erhart pereos en tiu ĉi
veteraĉo. Devas okazi kompreno inter vi kaj Gunhild. Ni devas tuj
iri malsupren al ŝi.

BORKMAN
(rigardas ŝin) Ni? Ankaŭ mi, vi pensas?

ELLA RENTHEJM
Kaj vi kaj mi.

BORKMAN
(skuas la kapon) Ŝi estas malmola, sciu. Malmola kiel la erco, kiun
mi iam revis rompi el la montoj.

ELLA RENTHEJM
Do provu tion nun!

BORKMAN
(ne respondas; necerta; staras ŝin rigardante)




TRIA AKTO


(La sidĉambro de _sinjorino Borkman._ La lampo daŭre lumas
antaŭ la kanapotablo. Ene en la ĝardena ĉambro estas estingite kaj
mallume.)

(_Sinjorino Borkman_, kun tuko sur la kapo, envenas en intensa,
interna impeto tra la antaŭĉambra pordo, iras al la fenestro kaj
tiras la kurtenon iom flanken; poste ŝi iras al la kahelforno kaj
eksidas, sed baldaŭ eksaltas kaj iras por tiri la sonorigŝnuron.
Staras apud la kanapo atendante. Neniu venas. Poste ŝi denove
sonorigas; ĉi tiun fojon pli impete.)

(Iom poste envenas la _ĉambristino_ el la antaŭa ĉambro. Ŝi
aspektas malbonhumore kaj dormeme, kaj aspekte ŝi vestis sin en tuta
rapideco.)

SINJORINO BORKMAN
(senpacience) Kie vi do estas, Malene? Jen mi sonorigis du
fojojn!

ĈAMBRISTINO
Jes, sinjorino, mi ja aŭdis.

SINJORINO BORKMAN
Kaj vi tamen ne venas.

ĈAMBRISTINO
(malgajhumora) Unue mi devus ja surmeti kelkajn vestaĵojn, mi
scias.

SINJORINO BORKMAN
Jes. Vi devas vesti vin konvene. Kaj vi tuj kuru por serĉi mian
filon.

ĈAMBRISTINO
(rigardas ŝin en surprizo) Ĉu mi serĉu la studenton?

SINJORINO BORKMAN
Jes, vi nur diru, ke li tuj revenu al mi, ĉar mi volas paroli kun
li.

ĈAMBRISTINO
(acide grumblante) Do pli bone ke mi veku la veturigiston ĉe la
administranto.

SINJORINO BORKMAN
Kial tio?

ĈAMBRISTINO
Por ke li jungu antaŭ la sledo. Tia terura, neĝa vetero kia estas
ĉi-vespere.

SINJORINO BORKMAN
Ho, tio ne gravas. Nur rapidiĝu! Estas ja tute proksime trans la
angulo.

ĈAMBRISTINO
Tamen, sinjorino, ja ne estas tuj ĉe la angulo, tio.

SINJORINO BORKMAN
Jes, efektive estas. Ĉu vi ne scias, kie situas la vilao de advokato
Hinkels?

ĈAMBRISTINO
(moke) Ho ĉu, estas _tie_, ke la studento estas ĉi-vespere?

SINJORINO BORKMAN
(ekmiras) Jes, kie li alie estus?

ĈAMBRISTINO
(formas iun rideton) Ne, mi nur pensis, ke li estas kie li kutimas,
mi.

SINJORINO BORKMAN
Kie, vi pensas.

ĈAMBRISTINO
Ĉe tiu sinjorino Wilton, kiel oni nomas ŝin.

SINJORINO BORKMAN
Sinjorino Wilton? Mia filo ja ne tiel ofte kutimas fari vizitojn
_tie._

ĈAMBRISTINO
(duone murmurante) Ŝajne ili diras, ke li venas tien ĉiutage.

SINJORINO BORKMAN
Estas nur babilaĵo, Malene. Nun do, iru al advokato Hinkels, kaj
serĉu lin.

ĈAMBRISTINO
(rektigas la nukon) Jes, je Dio; mi do iros.

(Ŝi volas eliri tra la antaŭĉambro. En la sama momento tiu
pordo malfermiĝas. _Ella Renthejm_ kaj _Borkman_ aperas sur la
sojlo.)

SINJORINO BORKMAN
(ŝancelas paŝon malantaŭen) Kion tio ĉi signifu!

ĈAMBRISTINO
(timigita, senpere plektas la manojn) Ho Jesuo do!

SINJORINO BORKMAN
(flustras al la _ĉambristino_) Diru, ke li venu tujtuje!

ĈAMBRISTINO
(mallaŭte) Jes ja, sinjorino.

(_Ella Renthejm_ kaj, post ŝi, _Borkman_ venas en la ĉambron. La
_ĉambristino_ ŝteliras malantaŭ ili tra la pordo kaj fermas post
si.)

(Mallonga paŭzo.)

SINJORINO BORKMAN
(denove sinrega, turnas sin al _Ella_) Kion li volas ĉi tie malsupre
ĉe mi?

ELLA RENTHEJM
Li volas provi atingi al iu kompreno kun vi, Gunhild.

SINJORINO BORKMAN
Tion li neniam antaŭe provis.

ELLA RENTHEJM
Ĉi-vespere li volas.

SINJORINO BORKMAN
La lastan fojon kiam ni staris vidalvide — estis en la tribunalo.
Tiam mi alvokiĝis por doni klarigon —

BORKMAN
(proksimiĝas) Kaj ĉi-vespere estas _mi_, kiu volas doni
klarigon.

SINJORINO BORKMAN
(rigardas lin) _Vi!_

BORKMAN
Ne pri tio, kion mi krimis. Ĉar _tion_ konas ja la tuta mondo.

SINJORINO BORKMAN
(tiras amaran sopiron) Jes, estas vera vorto. La tuta mondo konas
tion.

BORKMAN
Sed ĝi ne scias _kial_ mi krimis. Kial mi _devis_ krimi. La homoj ne
komprenas, ke mi _devis_, ĉar mi estis mi mem, — mi estis John
Gabriel Borkman, — kaj neniu alia. Kaj estas pri _tio_, ke mi provos
doni al vi klarigon.

SINJORINO BORKMAN
(skuas la kapon) Ne utilas. Instigoj neniun absolvas. Impulsoj ankaŭ
ne.

BORKMAN
En propraj okuloj ili povas absolvi.

SINJORINO BORKMAN
(repuŝe svingas la manon) Ho, lasu tion! Mi sufiĉe pensis pri tiuj
viaj sombraj aferoj.

BORKMAN
Ankaŭ mi. Dum la kvin senfinaj jaroj en la ĉelo — kaj aliloke —
mi havis tempon por tio. Kaj en la ok jaroj supre en la salono mi
havis ankoraŭ pli bonan tempon. Mi trapasis la tutan proceson por
nova traktado — por mi mem. Fojon post fojo mi trapasis ĝin. Mi
estis mia propra akuzanto, mia propra defendanto kaj mia propra
juĝisto. Pli nepartia ol kiu ajn alia, — tion mi kuraĝas diri. Mi
paŝadis tie supre sur la salona planko kaj turnis kaj renversis
ĉiun opan el miaj faroj. Rigardis ilin de antaŭe kaj malantaŭe
same senindulge, same senkompateme, kiel kiu ajn advokato. Kaj la
jura rezulto al kiu mi ĉiam revenas, estas _tiu_, ke la sola
kontraŭ kiu mi krimis, — estas mi mem.

SINJORINO BORKMAN
Kaj ĉu do kontraŭ mi? Kaj kontraŭ via filo?

BORKMAN
Vi kaj li enteniĝas en tio, pri kio mi pensas, kiam mi diras mi
mem.

SINJORINO BORKMAN
Kaj la multaj centoj da aliuloj, do? Tiuj, kiujn homoj diras, ke vi
ruinigis?

BORKMAN
(pli impete) Mi havis la potencon! Kaj aldone la nesubigeblan vokon
ene en mi tiam! La ligitaj milionoj kuŝis dise en la lando, profunde
en la montoj, kaj vokis min! Kriis al mi por liberigo! Sed neniu el
la aliuloj aŭdis tion. Nur mi sola.

SINJORINO BORKMAN
Jes, por brulstampo por la nomo Borkman.

BORKMAN
Mi dezirus scii, mi, se la aliuloj havus la potencon, ĉu ili ne agus
ĝuste kiel mi?

SINJORINO BORKMAN
Neniu, neniu krom vi farus tion.

BORKMAN
Eble ne. Sed tiam estus tial, ĉar ili ne havus talentojn kiel mi.
Kaj se ili _estus_ tion farinta, ili ne tion farus kun _miaj_ celoj.
La ago tiuokaze fariĝus iu alia. — Bone kaj mallonge, mi absolvis
min mem.

ELLA RENTHEJM
(mole kaj pete) Ho, sed ĉu vi kuraĝas diri tion tiel sekure,
Borkman?

BORKMAN
(kapsignas) Absolvis min _tiurilate._ Sed jen venas la granda,
premanta memkulpigo.

SINJORINO BORKMAN
Kiu estas _ĝi_?

BORKMAN
Mi pasigis tie supre forĵetante tute ok valorajn jarojn de mia vivo!
La saman tagon kiam mi liberiĝis, mi estus devinta eliri en la
realan vivon, — elen en la feromalmolan, senrevigan realecon! Mi
estus devinta komenci de malsupre kaj denove svingi min al la
altejoj, — pli alten ol iam antaŭe, — spite al tio, kio kuŝas
intermeze.

SINJORINO BORKMAN
Ho, fariĝus nur vivi la saman vivon denove, — kredu min.

BORKMAN
(skuas la kapon, kaj rigardas ŝin instrue) Nenio nova okazos. Sed
_tio_ kio _estas okazinta_, tio ankaŭ ne ripetiĝas. Estas la okulo,
kiu ŝanĝas la agon. La renaskita okulo ŝanĝas la malnovan agon.
(interrompante) Nu, tion vi ne komprenas.

SINJORINO BORKMAN
(mallonge) Ne, tion mi ne komprenas.

BORKMAN
Ne, _tio_ estas ĝuste la kondamno, ke mi neniam trovis komprenon ĉe
unu sola homa animo.

ELLA RENTHEJM
(rigardas lin) Neniam, Borkman?

BORKMAN
Escepte ĉe unu — eble. Antaŭ longe, longe. En la tagoj kiam mi
pensis, ke mi ne bezonas komprenon. Alie, poste, neniam ĉe iu ajn!
Neniun havis mi, por esti sufiĉe atentema por ekstari kaj voki min,
— sonorigi por mi kiel matena horloĝo, — instigi min al memfida
laboro denove —.Kaj ankaŭ presi en min, ke mi nenion neripareblan
estas farinta.

SINJORINO BORKMAN
(ridas moke) Nu, _tion_ vi tamen bezonas esti enpresinta de
ekstere.

BORKMAN
(en ŝvelanta kolero) Jes, kiam la tuta mondo ĥore siblas, ke mi
estas tia nerestarigebla persono, povas veni momentoj super min, kiam
mi mem estas proksima al tion kredi. (levas la kapon) Sed jen denove
kreskas mia interna, venkanta konscio. Kaj _ĝi_ absolvas min!

SINJORINO BORKMAN
(rigardas lin malmole) Kial vi neniam venis al _mi_ por demandi pri
tio kion vi nomas kompreno?

BORKMAN
Ĉu utilus — se mi estus veninta al vi?

SINJORINO BORKMAN
(svingas la manon rifuzante) Vi neniam amis ion ekster vi mem, —
_tio_ estas la kerno en la tuto.

BORKMAN
(fiere) Mi amis la potencon —

SINJORINO BORKMAN
La potencon, jes!

BORKMAN
— la potencon krei homan feliĉon vaste, vaste ĉirkaŭ mi!

SINJORINO BORKMAN
Vi iam havis potencon fari _min_ feliĉa. Ĉu vi uzis ĝin por
tio?

BORKMAN
(sen ŝin rigardante) Plej ofte kelkiuj subfalas — en
ŝiprompiĝo.

SINJORINO BORKMAN
Kaj via propra filo! Ĉu vi uzis vian potencon — aŭ ĉu vi vivis
kaj agis por fari _lin_ feliĉa?

BORKMAN
Lin mi ne konas.

SINJORINO BORKMAN
Ne, tio estas vero. Vi eĉ ne konas lin.

BORKMAN
(malmole) Por tio vi, — vi, lia patrino, prizorgis.

SINJORINO BORKMAN
(rigardas lin; kun alteco en la esprimo) Ho, vi ne scias, kion _mi_
prizorgis.

BORKMAN
Vi?

SINJORINO BORKMAN
Jes, ĝuste mi. Mi sola.

BORKMAN
Do diru.

SINJORINO BORKMAN
Vian reputacion mi prizorgis.

BORKMAN
(kun mallonga, seka rido) Mia reputacio? Jen, jen! Aspektas ja
kvazaŭ mi jam estus morta.

SINJORINO BORKMAN
(akcentite) Tia vi ja estas.

BORKMAN
(malrapide) Jes, vi eble pravas en tio. (ekscite) Sed ne, ne! Ne
ankoraŭ! Mi estis tiel proksima, proksima al tio. Sed nun mi
vekiĝis. Saniĝis denove. Atendas ankoraŭ vivo antaŭ mi. Mi povas
vidi tiun novan, lumantan vivon, kiu fermentas kaj atendas — Kaj
certe ankaŭ vi vidos tion.

SINJORINO BORKMAN
(suprenlevas la manon) Ne revu pli pri vivo! Tenu vin trankvila, tie
kie vi kuŝas!

ELLA RENTHEJM
(indigne) Gunhild! Gunhild, — kiel vi do povas voli —!

SINJORINO BORKMAN
(ne ŝin aŭskultante) Mi volas starigi la monumenton sur la
tombon.

BORKMAN
La hontomonumenton vi certe pripensas.

SINJORINO BORKMAN
(kreskanta animskuiĝo) Ho ne, ne estu iu monumento el ŝtono aŭ
metalo. Kaj neniu ekhavu la rajton gravuri mokeman enskribaĵon en la
monumenton, kiun mi starigos. Tie estos plantata kvazaŭ aro da
vivanta heĝo, el arboj kaj arbustoj dense, dense ĉirkaŭ via tomba
vivo. Tie kovriĝos ĉio la malluma, kiu iam _estis_. Kaŝiĝos en
forgeso por la okuloj de la homoj John Gabriel Borkman.

BORKMAN
(raŭke kaj tranĉe) Kaj _tiun_ amoverkon _vi_ volas plenumi?

SINJORINO BORKMAN
Ne per propraj fortoj. Pri tio mi ne kuraĝas pensi. Sed mi edukis
helpanton por meti sian vivon sole en tion ĉi. _Li_ trapasu sian
vivon en pureco kaj alteco kaj lumo, tiel ke via propra mineja vivo
fariĝos kvazaŭ estingita ĉi tie supre sur la tero!

BORKMAN
(sombre kaj minace) Ĉu al Erhart vi aludas, do diru tuj.

SINJORINO BORKMAN
(lin rigardante firme en la okulojn) Jes, estas Erhart. Mia filo. Li,
pri kiu vi volas rezigni — kiel pentofaro por viaj propraj agoj.

BORKMAN
(kun okulĵeto al _Ella_) Kiel pentofaro por mia plej peza peko.

SINJORINO BORKMAN
(rifuzante) Peko kontraŭ fremdulo nur. Memoru la pekon kontraŭ
_mi_! (rigardas moke al ili ambaŭ) Sed li ne obeas vin! Kiam mi
vokos lin en mia mizero, li venos! Ĉar estas ĉe _mi_ ke li volas
esti! Ĉe mi kaj neniam ĉe iu alia — (subite aŭskultas kaj krias)
Jen mi aŭdas lin. Jen li estas, — jen li estas! Erhart!

(_Erhart Borkman_ abrupte malferma tiras la enirejan pordon, kaj
venas en la ĉambron. Li estas vestita en surtuto kaj havas ĉapelon
sur la kapo.)

ERHART
(pala kaj timema) Panjo do, — kio je Dio —!

(Li vidas _Borkman_, kiu staras apud la pordo de la ĝardena
ĉambro, skuiĝas kaj deprenas la ĉapelon.)

ERHART
(silentas momenton; poste li demandas:) Kion vi do volas al mi,
panjo? Kio okazis?

SINJORINO BORKMAN
(vaste etendas la brakojn al li) Mi volas vidi vin, Erhart! Mi volas
havi vin ĉe mi — ĉiam!

ERHART
(balbutante) Havi min —? Ĉiam! Al kio vi aludas per tio?

SINJORINO BORKMAN
Havi vin, havi vin, mi volas! Ĉar estas iuj, kiuj volas preni vin
for de mi!

ERHART
(cedas paŝon) Ah, — vi do scias!

SINJORINO BORKMAN
Jes. Ĉu ankaŭ _vi_ scias.

ERHART
(ekmiras kaj rigardas ŝin) Ĉu _mi_ scias? Jes, kompreneble —

SINJORINO BORKMAN
Aha, interkonsentita ludo! Malantaŭ mia dorso. Erhart, Erhart!

ERHART
(rapide) Panjo, diru kio estas, kion vi scias!

SINJORINO BORKMAN
Mi scias ĉion. Mi scias, ke via onklino estas veninta por forpreni
vin de mi.

ERHART
Onklino Ella!

ELLA RENTHEJM
Ho, aŭskultu nun iomete _min_, Erhart!

SINJORINO BORKMAN
(daŭrante) Ŝi volas, ke mi cedu vin al ŝi. Ŝi volas esti por vi
en la loko de patrino, Erhart! Ŝi volas, ke vi estu ŝia filo kaj ne
la mia de nun. Volas ke vi heredu ĉion post ŝi. Demeti vian nomon,
kaj anstataŭe preni la ŝian!

ERHART
Onklino Ella, ĉu tio ĉi estas vero?

ELLA RENTHEJM
Jes, estas vero.

ERHART
Mi sciis eĉ ne vorton pri tiaĵo antaŭ nun. Kial volas vi havi min
reen al vi?

ELLA RENTHEJM
Ĉar mi sentas, ke mi perdas vin ĉi tie.

SINJORINO BORKMAN
(malmole) Pro _mi_ vi perdas lin — jes! Kaj tio estas en ordo,
tio.

ELLA RENTHEJM
(rigardas lin pete) Erhart, mi ne povas elteni perdi vin. Ĉar sciu,
ke mi estas soleca, — mortanta homo.

ERHART
Mortanta —?

ELLA RENTHEJM
Jes, mortanta. Ĉu vi volas esti kun mi ĝis la fino? Ligi vin tute
al mi? Esti por mi, kvazaŭ vi estus mia propra infano —

SINJORINO BORKMAN
(interrompante) — kaj perfidi vian patrinon kaj eble ankaŭ vian
taskon en la vivo? Ĉu vi tion volas, Erhart?

ELLA RENTHEJM
Mi estas kondamnita al forpaso. Respondu al mi, Erhart.

ERHART
(varme; kortuŝite) Onklino Ella, — vi estis al mi nedireble bona.
Ĉe vi eblis por mi elkreski en la plej plena, senzorga sento de
feliĉo, kiun mi kredas, ke povas esti en la vivo de iu infano —

SINJORINO BORKMAN
Erhart, Erhart!

ELLA RENTHEJM
Ho, kiel benate, ke vi povas tion vidi tiel ankoraŭ!

ERHART
— sed mi ne povas oferi min por vi nun. Neeblas por mi tiel tute kaj
plene fariĝi kiel filo por vi —

SINJORINO BORKMAN
(triumfe) Ha, mi ja sciis! Vi ne ricevos lin! Vi ne ricevos lin,
Ella!

ELLA RENTHEJM
(peze) Mi vidas. Vi regajnis lin.

SINJORINO BORKMAN
Jes, jes, — mia li estas, kaj mia li restas! Erhart, — ĉu ne,
filo, — ni du havas ankoraŭ iom da vojo por iri kune, ni.

ERHART
(luktanta kun si mem) Panjo, — mi tamen diru al vi malkaŝe —

SINJORINO BORKMAN
(streĉe) Nu?

ERHART
Fariĝos tamen nur mallonga vojo, kiun mi iros kune kun vi,
panjo.

SINJORINO BORKMAN
(staras kiel frapita) Kion vi aludas per tio?

ERHART
(prenante kuraĝon) Je Dio, panjo, — mi estas ja juna! Sentiĝas al
mi, ke la ĉambra aero ĉi tie fine tute sufokus min.

SINJORINO BORKMAN
Ĉi tie — ĉe mi!

ERHART
Jes, ĉi tie ĉe vi, panjo!

ELLA RENTHEJM
Do venu kun mi, Erhart!

ERHART
Ho, onklino Ella, ne estas hareton pli bone ĉe vi. Estas alimaniere
_tie_. Sed _tamen_ ne pli bone. Ne pli bone por _mi_. Estas rozoj kaj
lavendoj, — ĉambra aero, ankaŭ tie!

SINJORINO BORKMAN
(skuita, sed kun batalakirita memrego) Ĉambra aero ĉe via patrino,
vi diras!

ERHART
(en kreskanta senpacienco) Jes, mi ne scias kiel alie nomi tion.
Ĉiun tiun malsanecan zorgon kaj — kaj diigon — aŭ kio ĝi estas.
Mi ne eltenas tion pli longe!

SINJORINO BORKMAN
(rigardas lin profunde serioze) Ĉu vi forgesas al kio vi dediĉis
vian vivon, Erhart?

ERHART
(ekkrie) Ho, diru prefere al kio _vi_ dediĉis mian vivon! Vi, vi
estis mia volo! Mi mem neniam rajtis havi iun! Sed nun mi _ne povas_
plu porti tiun jugon! Mi estas juna! Memoru bone tion, patrino! (kun
ĝentila, indulgema rigardo al _Borkman_) Mi ne povas dediĉi mian
vivon al pentofaro por iu alia. Kiu ajn kiu tiu aliulo estus.

SINJORINO BORKMAN
(kaptita de kreskanta timo) Kiu estas tiu, kiu ŝanĝis vin,
Erhart?

ERHART
(trafita) Kiu —? Ĉu ne povus esti mi mem, kiu —?

SINJORINO BORKMAN
Ne, ne, ne! Vi estas veninta sub fremdajn potencojn. Vi ne plu estas
sub tiu de via patrino. Kaj ankaŭ ne sub tiu de via — via nutra
patrino.

ERHART
(kun aldevigita spito) Mi estas sub mia propra potenco, mi, panjo!
Kaj ankaŭ sub mia propra volo!

BORKMAN
(antaŭen al _Erhart_) Do eble fine venis mi en la vico.

ERHART
(fremde kaj formale ĝentile) Kiel —? Kiel patro opinias?

SINJORINO BORKMAN
(moke) Jes, pri tio ankaŭ mi demandas.

BORKMAN
(daŭrigante seninterrompe) Aŭskultu, Erhart, — ĉu vi do volas iri
kun via patro? Ne estas tra la vivoago de aliulo, ke homo povas trovi
restarigon por sia falo. Tiaĵo estas nur vanaj revoj, pri kiuj
fabeliĝis por vi — ĉi tie malsupre en la ĉambra aero. Eĉ se vi
volus aranĝi vian vivon por vivi kiel ĉiuj la sanktuloj kune — tio
nenion utilus al mi.

ERHART
(formale; respekte) Estas vero kiel dirite.

BORKMAN
Jes, estas. Kaj ankaŭ ne utilus, se mi min fordonus al velko en
pentofaro kaj rompanta humiligo. Mi provis helpi min trae per revoj
kaj espero — en ĉiuj tiuj ĉi jaroj. Sed tiaĵo ne taŭgas por mi.
Kaj nun mi volas elen el la revoj.

ERHART
(kapklinas facile) Kaj kion volas — kion volas do patro fari?

BORKMAN
Restarigi min mem, mi volas. Rekomenci de malsupre. Estas nur per sia
nuntempo kaj sia venonta tempo ke homo povas pentofari por la
pasinteco. Tra laboro, — tra senĉesa laboro por ĉio tio, kio en la
juneco staris por mi kiel la vera vivo. Sed _nun_ milfojojn pli alte
ol tiam. Erhart, — ĉu vi volas esti kun mi, kaj helpi min pri tiu
ĉi nova vivo?

SINJORINO BORKMAN
(averte levas la manon) Ne faru, Erhart!

ELLA RENTHEJM
(varme) Jes, jes, faru! Ho, helpu lin, Erhart!

SINJORINO BORKMAN
Kaj al _tio vi_ konsilas? Vi, la soleca, — la mortanta.

ELLA RENTHEJM
Estu sensignife pri mi.

SINJORINO BORKMAN
Jes, se nur ne estas _mi_, kiu prenas lin de vi.

ELLA RENTHEJM
Ĝuste tiel, Gunhild.

BORKMAN
Ĉu vi volas. Erhart?

ERHART
(en embarasa ĝemo) Patro, — mi ne povas nun. Estas tute neeble!

BORKMAN
Sed kion vi do fine volas?

ERHART
(ekflamante) Mi estas juna! Mi volas fojon vivi la vivon ankaŭ mi!
Mian propran vivon volas mi vivi!

ELLA RENTHEJM
Ne volas oferi kelkajn mallongajn monatojn por lumigi por povra,
estingiĝanta homa vivo?

ERHART
Onklino, mi ne _povas_, eĉ se mi ege volus.

ELLA RENTHEJM
Ne por iu, kiu nedireble amas vin?

ERHART
Vere kiel mi vivas, onklino Ella, — mi ne povas.

SINJORINO BORKMAN
(rigardas lin akre) Kaj eĉ via patrino ne plu ligas vin nun.

ERHART
Mi ĉiam volas ami vin, panjo. Sed mi ne povas daŭre vivi por vi
sola. Ĉar ne estas vivo por mi, tio ĉi.

BORKMAN
Do venu tamen ligi vin al mi! Ĉar vivo, tio estas laboro, tio,
Erhart. Venu, kaj ni du eliru en la vivon por labori kune!

ERHART
(pasie) Jes, sed mi ne _volas_ labori _nun_! Ĉar mi estas _juna_!
Neniam mi sciis ke mi tia estas. Sed nun _mi_ tion sentas fluanta
varme tra mi. Mi ne _volas_ labori! Nur vivi, vivi, vivi!

SINJORINO BORKMAN
(kun scietanta ekkrio) Erhart, — por kio volas vi vivi!

ERHART
(kun brilaj okuloj) Por la feliĉo, panjo!

SINJORINO BORKMAN
Kaj kie vi pensas trovi _ĝin_?

ERHART
Mi jam _trovis_ ĝin!

SINJORINO BORKMAN
(ekkrias) Erhart —!

(_Erhart_ iras rapide kaj malfermas la antaŭĉambran pordon.)

ERHART
(vokas eksteren) Fanny, — nun vi povas enveni!

(_Sinjorino Wilton_ en supervestaĵoj, aperas sur la sojlo.)

SINJORINO BORKMAN
(kun plektitaj manoj) Sinjorino Wilton —!

SINJORINO WILTON
(iom timema; kun demanda rigardo al _Erhart_) Ĉu mi do —?

ERHART
Jes, nun vi povas enveni. Mi ĉion diris.

(_Sinjorino Wilton_ envenas en la ĉambron. _Erhart_ fermas la
pordon post ŝi. Ŝi klinas sin formale por _Borkman_, kiu mute
resalutas.)

(Mallonga paŭzo.)

SINJORINO WILTON
(kun mallaŭta, sed firma voĉo) La vorto do estas dirita. Kaj sekve
mi ja povas scii, ke mi staras ĉi tie kiel iu, kiu okazigis grandan
malfeliĉon en la domo.

SINJORINO BORKMAN
(malrapide; rigardas ŝin rigide) Vi frakasis la lastan restaĵon de
tio, por kio mi povus vivi. (ekdire) Sed tio ĉi, — estas ja tamen
tute neebla!

SINJORINO WILTON
Mi bone komprenas, ke ĝi aspektas al vi neeble, sinjorino
Borkman.

SINJORINO BORKMAN
Jes, tion vi do povus diri al vi mem, ke estas neeble. Aŭ ĉu —?

SINJORINO WILTON
Mi prefere dirus, ke estas tute absurde. Sed tamen tiel estas.

SINJORINO BORKMAN
(turnas sin) Ĉu tio ĉi estas tute serioza, Erhart?

ERHART
Tio ĉi estas por mi la feliĉo, panjo. La tuta, granda, rava feliĉo
de la vivo. Mi ne povas diri al vi ion alian.

SINJORINO BORKMAN
(al _sinjorino Wilton_; premante la manojn) Ho, kiel vi sorĉis kaj
logis mian malfeliĉan filon!

SINJORINO WILTON
(kun fiera postĵeto de la kapo) Tion mi ne faris.

SINJORINO BORKMAN
Vi ne faris, ĉu vi diras!

SINJORINO WILTON
Ne. Mi nek sorĉis nek logis lin. Libervole Erhart venis al mi. Kaj
libervole mi renkontis lin duonvoje.

SINJORINO BORKMAN
(rigardas ŝin moke de supre malsupren) Jes _vi_, jes! Tion mi vere
kredas.

SINJORINO WILTON
(sinrege) Sinjorino Borkman, — ekzistas potencoj en la homa vivo,
kiujn vi aspekte ne precipe konas.

SINJORINO BORKMAN
Kiuj potencoj, se mi kuraĝas demandi?

SINJORINO WILTON
La potencoj, kiuj ordonas al du homoj nerompeble — kaj senkonsidere
kunligi siajn vivovojon.

SINJORINO BORKMAN
(ridetas) Mi kredis, ke vi jam _estas_ nerompeble ligita — al iu
alia.

SINJORINO WILTON
(mallonge) Tiu alia forlasis min.

SINJORINO BORKMAN
Sed li tamen vivas, oni diras.

SINJORINO WILTON
Por _mi_ li estas morta.

ERHART
(insiste) Jes, patrino, por Fanny li estas morta. Kaj tiu alia ja
tute ne koncernas min!

SINJORINO BORKMAN
(rigardas lin severe) Vi do scias, — tion pri la aliulo?

ERHART
Jes, panjo, mi scias tion tiel bone, tiel bone, ĉion!

SINJORINO BORKMAN
Kaj tamen tio ne koncernas vin, vi diras!

ERHART
(en rifuzanta orgojlo) Mi povas nur diri al vi, ke estas la feliĉo,
kiun mi volas havi! Mi estas juna! Mi volas vivi, vivi, vivi!

SINJORINO BORKMAN
Jes, vi estas juna, Erhart. Tro juna por tio ĉi.

SINJORINO WILTON
(firme kaj serioze) Ne kredu ion alian, sinjorino Borkman, ol ke mi
diris al li la samon. Ĉiujn rilatojn koncerne mian vivon, mi
malkaŝe metis antaŭ lin. Ripete mi memorigis al li, ke mi havas sep
jarojn pli ol li —

ERHART
(interrompante) Ho Fanny, — tion mi ja sciis antaŭe.

SINJORINO WILTON
— sed nenio, — nenio helpis.

SINJORINO BORKMAN
Nu? Ĉu ne? Kial vi do ne senpere rifuzis lin? Fermis vian domon por
li? Jen vidu, _tion_ vi estus devinta fari entempe!

SINJORINO WILTON
(rigardas ŝin kaj diras mallaŭte) Tion mi efektive ne povis,
sinjorino Borkman.

SINJORINO BORKMAN
Kial vi ne povis?

SINJORINO WILTON
Ĉar la feliĉo ankaŭ por mi nur estis en tio sola.

SINJORINO BORKMAN
(moke) Hm, — la feliĉo, la feliĉo —

SINJORINO WILTON
Mi neniam antaŭe sciis, kio feliĉo en la vivo estas. Kaj mi do ne
povas rifuzi la feliĉon, kvankam ĝi venas tiel malfrue.

SINJORINO BORKMAN
Kaj kiom longe pensas vi ke tiu feliĉo daŭros.

ERHART
(interrompante) Longe aŭ mallonge, panjo, — tio nenion signifu.

SINJORINO BORKMAN
(en kolero) Blindigita homo, kia vi estas! Ĉu vi ne vidas kien tio
ĉi kondukiĝas?

ERHART
Mi ne ŝatas rigardi en la estontecon. Ne volas rigardi en iu ajn
direkton! Mi nur volas havi la rajton foje vivi la vivon, ankaŭ
mi!

SINJORINO BORKMAN
(dolore) Kaj tion ĉi vi nomas la vivon, Erhart!

ERHART
Jes, ĉu vi ne vidas kiel ĉarma ŝi estas!

SINJORINO BORKMAN
(tordas la manojn) Kaj _tiun ĉi_ frakasantan honton mi do _ankaŭ_
devos porti!

BORKMAN
(en la fono; malmole kaj akre) Ho, — vi ja kutimiĝis porti tiaĵon,
vi, Gunhild!

ELLA RENTHEJM
(petante) Borkman —!

ERHART
(same) Patro —!

SINJORINO BORKMAN
Jen mi devos iri kaj ĉiutage antaŭ miaj okuloj vidi mian propran
filon kune kun iu — iu —

ERHART
(interrompas akre) Nenion vi estos vidanta, patrino! Fidu tion, vi!
Mi ne restos longe ĉi tie.

SINJORINO WILTON
(rapide kaj decide) Ni forvojaĝos, ni, sinjorino Borkman.

SINJORINO BORKMAN
(paliĝas) Ĉu ankaŭ _vi_ forvojaĝos! Kune eble?

SINJORINO WILTON
(kapsignas) Mi vojaĝos suden, jes. Eksterlanden. Kune kun juna
knabino. Kaj Erhart akompanos nin.

SINJORINO BORKMAN
Kun vi — kaj juna knabino?

SINJORINO WILTON
Jes. Estas tiu eta Frida Foldal, kiun mi prenis en mian domon. Mi
deziras, ke ŝi elvenu por lerni pli da muziko.

SINJORINO BORKMAN
Kaj vi prenas ŝin kun vi?

SINJORINO WILTON
Jes, mi ja ne povas forlasi la junan infanon sola tie
eksterlande.

SINJORINO BORKMAN
(subpremas rideton) Kion _vi_ diras al _tio_, Erhart?

ERHART
(iom embarasita, skuas la ŝultrojn) Jes, panjo, — ĉar Fanny fine
volas tion tiel havi, —

SINJORINO BORKMAN
(malvarme) Kaj kiam forvojaĝos la gesinjoroj, se oni kuraĝas
demandi?

SINJORINO WILTON
Ni forvojaĝos nun tuj, ĉi-nokte. Mia sleda veturilo staras malsupre
sur la vojo, — ekster la domo de Hinkels.

SINJORINO BORKMAN
(rigardas ŝin malsupren) Aha, — _tio_ do estis la vespera societa
kunestado.

SINJORINO WILTON
(ridetas) Jes, venis nur Erhart kaj mi. Kaj ankaŭ eta Frida,
kompreneble.

SINJORINO BORKMAN
Kaj kie _ŝi_ nun estas?

SINJORINO WILTON
Ŝi sidas en la veturilo atendante nin.

ERHART
(en ĝena embaraso) Panjo, vi do certe komprenas —? Mi volus ŝpari
vin — kaj ĉiujn por tio ĉi.

SINJORINO BORKMAN
(rigardas lin profunde ofendita) Vi volus forvojaĝi de mi sen diri
adiaŭ?

ERHART
Jes, ŝajnis al mi, ke estus pli bone tiel. Pli bone por ambaŭ
partoj. Ĉio estis ja plene pretigita. La vestaĵoj pakitaj. Sed kiam
sendiĝis por mi, do —. (volas etendi al ŝi la manojn) Adiaŭ,
panjo.

SINJORINO BORKMAN
(rifuzante mansvingas kontraŭ lin) Ne tuŝu min!

ERHART
(cedeme) Ĉu _tio_ estas via lasta vorto?

SINJORINO BORKMAN
(malmole) Jes.

ERHART
(turnas sin) Adiaŭ do vi, onklino Ella.

ELLA RENTHEJM
(premas liajn manojn) Adiaŭ, Erhart! Kaj vivu vian vivon, — kaj
fariĝu tiel feliĉa, tiel feliĉa, kiel por vi eblas!

ERHART
Dankon, onklino. (kapsalutas antaŭ _Borkman_) Adiaŭ, patro.
(flustras al _sinjorino Wilton_) Ke ni foriru plej eble tuje.

SINJORINO WILTON
(mallaŭte) Jes, ni faru.

SINJORINO BORKMAN
(kun malica rideto) Sinjorino Wilton, — ĉu vi kredas fari vere
saĝe kunpreni ĉi tiun junan knabinon?

SINJORINO WILTON
(ridete respondas, duone ironie, duone serioze) La viroj estas tiel
nestabilaj, sinjorino Borkman. Kaj same pri virinoj. Kiam Erhart
finis pri _mi_, kaj mi pri _li_, estos bone por ni ambaŭ, ke li, la
bedaŭrindulo, havas iun sur kiu apogi sin.

SINJORINO BORKMAN
Sed vi mem do?

SINJORINO WILTON
Ho, mi certe min aranĝos, vi sciu. Adiaŭ ĉiuj!

(Ŝi salutas kaj eliras tra la antaŭĉambra pordo. _Erhart_
staras momenton kvazaŭ ŝancelanta; jen li turnas sin kaj sekvas
ŝin.)

SINJORINO BORKMAN
(kun mallevitaj, plektitaj manoj) Seninfana.

BORKMAN
(kvazaŭ vekiĝanta al decido) Do elen en la veteraĉon sola! Mian
ĉapelon! Mian mantelon! (Li iras rapide al la pordo.)

ELLA RENTHEJM
(en timo; haltigas lin) John Gabriel, kien vi volas?

BORKMAN
Elen en la veteraĉon de la vivo, vi aŭdas. Lasu min, Ella!

ELLA RENTHEJM
(tenas lin firme) Ne, ne, mi ne lasas vin eliri! Vi estas malsana. Mi
vidas laŭ via aspekto.

BORKMAN
Lasu min iri, diras mi! (Li fortiras sin kaj iras elen en la
antaŭĉambron.)

ELLA RENTHEJM
(ĉe la pordo) Helpu min reteni lin, Gunhild!

SINJORINO BORKMAN
(malvarme kaj malmole; staras meze en la ĉambro) Mi retenos neniun
homon en la tuta mondo. Lasu ilin foriri de mi, ĉiuj. Kaj iu kaj
alia! Tiel foren, — tiel foren kien ili nur volas. (subite kun
tranĉanta krio) Erhart, ne forvojaĝu!

(Ŝi ĵetas sin kun etenditaj brakoj al la pordo. _Ella Renthejm_
haltigas ŝin.)




KVARA AKTO


(Malferma korto ekster la ĉefdomo, kiu situas dekstre. Angulo de
tiu kun enireja pordo kaj plataĵo de ŝtonŝtuparo elstaras. Laŭ la
fono, proksime al la korto, streĉas sin abruptaj deklivoj kun picea
arbaro. Komencanta maldensa arbetaĵo maldekstre. La neĝado ĉesis;
sed la tero estas dike kovrata de la ĵus falinta neĝo.)

(_Borkman, sinjorino Borkman_ kaj _Ella Renthejm_ staras ekstere
sur la ŝtuparo. _Borkman_ apogas sin, senforta kaj laca, al la doma
muro. Li havas malmodan pelerinon ĵetita sur la ŝultroj, tenas
molan, grizan feltĉapelon en unu mano kaj dikan tuberbastonon en la
alia. _Ella Renthejm_ portas sian mantelon sur la brako. La granda
tuko de _sinjorino Borkman_ estas glitinta malsupren sur la nukon,
tiel ke ŝia hararo montriĝas.)

ELLA RENTHEJM
(estas sin stariginta antaŭ _sinjorino Borkman_) Ne iru post lin,
Gunhild!

SINJORINO BORKMAN
(en timo kaj ekscito) Lasu min preterpasi! Li _ne devas_ forvojaĝi
de mi!

ELLA RENTHEJM
Estas tute senutile, mi diras al vi! Vi ne atingas lin.

SINJORINO BORKMAN
Lasu min tamen iri, Ella! Mi volas krii laŭte post lin malsupren
laŭ la vojo. Kaj la krio de sia patrino li do certe aŭdos!

ELLA RENTHEJM
Li _ne povas_ aŭdi vin. Li certe jam sidas ene en la veturilo —

SINJORINO BORKMAN
Ne, ne, — li jam ne povas sidi en la veturilo!

ELLA RENTHEJM
Li jam sidas en la veturilo, kredu min.

SINJORINO BORKMAN
(en malespero) Se li sidas en la veturilo, — li sidas tie kun ŝi,
kun ŝi, — ŝi!

BORKMAN
(ridas aĉe) Kaj tiel lokigite li ne aŭdas la kriojn de sia
patrino.

SINJORINO BORKMAN
Ne, — do li ne aŭdas. (aŭskultas) Tŝŝ! Kio estas _tio?_

ELLA RENTHEJM
(ankaŭ aŭskultanta) Aŭdiĝas kvazaŭ sono de sonoriloj —

SINJORINO BORKMAN
(kun mallaŭta ekkrio) Estas _ŝia_ veturilo!

ELLA RENTHEJM
Aŭ eble tiu de aliulo —

SINJORINO BORKMAN
Ne, ne; ĝi estas la sleda veturilo de sinjorino Wilton! Mi konas la
arĝentajn sonorilojn! Aŭdu! Nun ili veturas ĝuste preter tie ĉi
— malsupre de la deklivo!

ELLA RENTHEJM
(rapide) Gunhild, se vi volas krii post lin, do kriu _nun_! Eble ke
li tamen —!

(La sonoriloj aŭdiĝas proksime, ene en la arbaro.)

ELLA RENTHEJM
Rapidu, Gunhild! Nun ili estas tute malsupre de ni!

SINJORINO BORKMAN
(staras momenton nedecide; jen ŝi rigidiĝas, malmilda kaj malvarma)
Ne. Mi ne postkrias lin. Lasu Erhart Borkman veturi preter min.
Longe, longe eksteren en tion, kion li nomas la vivon kaj la
feliĉon.

(La sonorigado perdiĝas en la foro.)

ELLA RENTHEJM
(iom poste) Nun la sonoriloj ne plu aŭdiĝas.

SINJORINO BORKMAN
Ŝajnis al mi, ke ili sonoris kiel tombaj sonoriloj.

BORKMAN
(kun seka, mallaŭta rido) Hoho, — ankoraŭ ne sonoriĝas super
mi!

SINJORINO BORKMAN
Sed super _mi_. Kaj super li, kiu forvojaĝis de mi.

ELLA RENTHEJM
(kapsignas penseme) Kiu scias, ĉu ili ne tamen sonorigas al li la
vivon kaj la feliĉon, Gunhild.

SINJORINO BORKMAN
(ekrektigas sin; rigardas ŝin akre) La vivon kaj la feliĉon, vi
diras!

ELLA RENTHEJM
Almenaŭ por mallonga tempo.

SINJORINO BORKMAN
Ĉu vi volus malenvii al li la vivon kaj la feliĉon, — kun
_ŝi_?

ELLA RENTHEJM
(varme kaj arde) Jes, el mia tuta, plena animo mi tion volus!

SINJORINO BORKMAN
(malvarme) Do vi eble estas pli riĉa pri amoforto, vi, ol mi.

ELLA RENTHEJM
(rigardas longe foren el si) Eble estas la _manko_ de amo, kiu
subtenas tiun forton.

SINJORINO BORKMAN
(fiksas la okulojn sur ŝin) Se tiel estas, — tiam ankaŭ mi baldaŭ
fariĝos same riĉa kiel vi, Ella. (Ŝi turnas sin kaj iras en la
domon.)

ELLA RENTHEJM
(staras momenton zorgeme rigardante _Borkman_; poste ŝi metas la
manon singardeme sur lian ŝultron.) John, venu kaj eniru, ankaŭ
vi.

BORKMAN
(kvazaŭ vekiĝanta) Mi?

ELLA RENTHEJM
Jes. Vi ne eltenas la akran, vintran aeron. Mi vidas laŭ via
aspekto. Venu, kaj eniru kun mi. Enen sub tegmenton kie estas
varme.

BORKMAN
(kolera) Supren en la salonon eble?

ELLA RENTHEJM
Prefere en la ĉambron al ŝi.

BORKMAN
(ekkolere en impeto) Neniam plu en la vivo mi metos mian piedon sub
tiun tegmenton!

ELLA RENTHEJM
Sed kien vi do iru? Tiel malfrue, je nokta tempo, John?

BORKMAN
(surmetas la ĉapelon) Antaŭ ĉio mi volas nun eliri por zorgi pri
ĉiuj miaj kaŝitaj trezoroj.

ELLA RENTHEJM
(rigardas lin timeme) John, — mi ne komprenas vin!

BORKMAN
(en tusanta rido) Ho, ne estas kaŝita ŝtelaĵo pri kio mi pensas.
Ne timu tion, Ella. (haltas kaj elmontras) Vidu tiun ulon _tie!_
Kiu estas _li_?

(_Vilhelm Foldal_, en malnova, neĝkovrita jako, kun la ĉapelo
malsupren plektita kaj kun granda ŝirmilo en la mano, venas antaŭen
de la angulo de la domo, peze irante tra la neĝo. Li forte lamas je
la maldekstra gambo.)

BORKMAN
Vilhelm! Kion vi volas ĉi tie ĉe mi — nun denove?

FOLDAL
(ekrigardas) Ho je Dio, — ĉu vi staras ekstere sur la ŝtuparo,
John Gabriel? (salutas) Kaj ankaŭ la sinjorino, mi vidas!

BORKMAN
(mallonge) Ne estas la sinjorino.

FOLDAL
Ho, pardonu. Mi ja perdis la okulvitrojn en la neĝon. — Tamen ke
vi, kiu alie neniam eliras ekstere de la pordo —?

BORKMAN
(senkonsidere, gaje) Estas tempo, ke mi denove komencu fariĝi
liberaera homo, komprenu. Preskaŭ tri jarojn en intertempa
mallibereco; kvin jarojn en la karcero; ok jarojn en la salono tie
supre —

ELLA RENTHEJM
(zorgeme) Borkman, — mi petas vin —!

FOLDAL
Ak ja, ja, ja —

BORKMAN
Sed kion vi do volas al mi, mi demandas?

FOLDAL
(daŭre staras malsupre antaŭ la ŝtuparo.) Mi volis supren al vi,
John Gabriel. Ŝajnis al mi ke mi _devis_ supren en la salonon. Je
Dio, — tiun salonon!

BORKMAN
Ĉu vi volis supren tie al mi, kiu montris al vi la pordon?

FOLDAL
Jes, tio estu je la dia nomo sensignifa.

BORKMAN
Kion vi faris al la piedo? Vi ja lamas?

FOLDAL
Jes, imagu, — mi surveturiĝis.

ELLA RENTHEJM
Surveturiĝis!

FOLDAL
Jes, de sleda veturilo —

BORKMAN
Hoho!

FOLDAL
— kun du ĉevaloj jungitaj. Ili venis rapidkure malsupren la
deklivo. Mi ne kapablis iri el la vojo sufiĉe rapide; kaj jen —

ELLA RENTHEJM
— kaj ili veturis sur vin?

FOLDAL
Ili veturis ĝuste sur min, sinjorino — aŭ fraŭlino. Ĝuste sur
min ili veturis, tiel ke mi ruliĝis en la neĝo kaj perdis la
okulvitrojn, kaj la ŝirmilo rompiĝis; (frotas sin) kaj ankaŭ la
piedo ekhavis damaĝon.

BORKMAN
(ridas interne) Ĉu vi scias, kiu sidis en tiu veturilo, Vilhelm?

FOLDAL
Ne, kiel povus mi tion vidi? Estis ja fermita veturilo, kaj la
kurtenoj estis malsupren tiritaj. Kaj la veturigisto eĉ ne haltis
momenton, kiam mi kuŝis tie ruliĝante —. Sed _tio_ povas esti
sensignifa, ĉar — (ekdire) Ho, mi estas tiel strange ĝoja,
sciu!

BORKMAN
Ĝoja?

FOLDAL
Jes, mi ne ĝuste scias kiel nomi tion. Sed ŝajnas al mi, ke mi
devas nomi tion ĝoja. Ĉar okazis io tiel tute mirinde! Kaj tial mi
ne _povis_ ion alian, — mi _devis_ veni kaj partigi la ĝojon kun
vi, John Gabriel.

BORKMAN
(akre) Nu, do partigu tiun ĝojon!

ELLA RENTHEJM
Ho, — sed unue enkonduku kun vi vian amikon. Borkman.

BORKMAN
(akre) Mi ne volas en la domon, mi diris.

ELLA RENTHEJM
Sed vi ja aŭdas, ke li estas surveturigita!

BORKMAN
Ho, surveturigitaj ni fariĝos ĉiuj — iun fojon en la vivo. Tamen
tiam oni devas ekstari denove. Kaj ŝajnigi kvazaŭ nenio okazis.

FOLDAL
Jen profundanima vorto, John Gabriel. Sed mi povas same bone rapide
rakonti ĉi-ekstere.

BORKMAN
(pli milde) Jes, servu al mi en tio, Vilhelm.

FOLDAL
Jes, nun nur aŭdu! Imagu, vi — kiam mi ĉi-vespere revenis hejmen
de vi, — mi trovas leteron. — Ĉu vi povas diveni de kiu?

BORKMAN
Eble de via eta Frida?

FOLDAL
Ĝuste! Imagu ke vi tuj divenis. Jes, estis longa — sufiĉe longa
letero de Frida, sciu. Servisto estis ĝin portinta. Kaj ĉu vi
imagas pri kio ŝi skribas?

BORKMAN
Eble estus por diri adiaŭ al la gepatroj.

FOLDAL
Ĝuste! Strange kiel vi povas diveni, John Gabriel! Nu, ŝi skribas,
ke sinjorino Wilton tiom multe ŝatas ŝin. Kaj nun la sinjorino
volas kunpreni ŝin eksterlanden. Por ke Frida lernu pli da muziko,
ŝi skribas. Kaj sinjorino Wilton ankaŭ havigis al ŝi taŭgan
instruiston, kiu kunvojaĝos. Kaj legos kun Frida. Ĉar, bedaŭrinde,
ŝi estas iom neglektita en iuj temoj, vi komprenas.

BORKMAN
(ridas interne, tiel ke klukas en li) Jes, bone, jes bone. Mi
komprenas ĉion tiel nedireble bone, Vilhelm.

FOLDAL
(daŭrigas fervore) Kaj imagu, ŝi nur sciiĝis pri la vojaĝo nun
ĉi-vespere. Estis en la kunveno, pri kiu vi scias, hm! Kaj tamen ŝi
trovis tempon por skribi. Kaj la letero estas tiel varme kaj bele kaj
tiel kore skribita, mi certigas al vi. Neniel plu ŝpuro de malestimo
por sia patro. Kaj tiu bela trajto, sciu, ke ŝi volus diri adiaŭon
skribe — antaŭ ol ŝi forvojaĝus. (ridas) Sed _tiel_ ja ne
okazos!

BORKMAN
(rigardas lin demande) Kiel tio?

FOLDAL
Ŝi skribas, ke morgaŭ frue ili forvojaĝos. Tute frue.

BORKMAN
Jen, jen, — morgaŭ? Ĉu ŝi tion skribas?

FOLDAL
(ridas kaj frotas la manojn) Jes, sed nun mi estos ruza, mi,
komprenu! Nun mi iros rekte al sinjorino Wilton —

BORKMAN
Nun ĉi-vespere?

FOLDAL
Jes je Dio, ankoraŭ ja ne estas tiel ege malfrue. Kaj se estus
ŝlosite, mi sonorigos. Senpere. Ĉar mi volas kaj mi devas vidi
Frida, antaŭ ol ŝi forvojaĝos. Bonan nokton, bonan nokton! (Li
volas foriri)

BORKMAN
Aŭskultu, mia bedaŭrinda Vilhelm, — vi povas ŝpari al vi la pezan
vojdistancon.

FOLDAL
Ho, vi pensas pri la piedo —

BORKMAN
Jes, kaj ankaŭ ke vi tamen ne enlasiĝos ĉe sinjorino Wilton.

FOLDAL
Ho, efektive, mi enlasiĝos. Mi daŭre sonorigos, ĝis iu venos por
malfermi. Ĉar Frida mi devas kaj volas vidi.

ELLA RENTHEJM
Via filino jam foriris, sinjoro Foldal.

FOLDAL
(staras kiel frapita) Frida, ĉu jam forvojaĝis! Ĉu vi scias tion
certe? De kiu vi aŭdis tion?

BORKMAN
Ni informiĝis de ŝia estonta instruisto.

FOLDAL
Ĉu? Kaj kiu estas li?

BORKMAN
Estas iu studento Erhart Borkman.

FOLDAL
(brile ĝoja) Via filo, John Gabriel! Ĉu _li_ kunvojaĝos?

BORKMAN
Jes-ja; estas li, kiu helpos al sinjorino Wilton por instrui vian
etan Frida.

FOLDAL
Nu, laŭdon kaj dankon al Dio! Do la infano ja estas inter la plej
bonaj manoj. Sed ĉu estas tute certe, ke ili jam forvojaĝis kun
ŝi?

BORKMAN
Ili forvojaĝis kun ŝi en tiu veturilo kiu survoje surveturigis
vin.

FOLDAL
(kunfrapas la manojn) Imagu, ke mia eta Frida sidis en tiu luksa
veturilo!

BORKMAN
(kapsignas) Jes-jes, Vilhelm, — via filino estas bone instaligita
por veturi. Kaj ankaŭ studento Borkman. — Nu, ĉu vi rimarkis la
arĝentajn sonorilojn?

FOLDAL
Jes-ja. — Arĝentajn sonorilojn, vi diras? Ĉu estis arĝentaj
sonoriloj, ĉu? Veraj arĝentaj sonoriloj?

BORKMAN
Tion vi povas konfidi. Ĉio estis vera. Ekstere kaj — kaj
interne.

FOLDAL
(silente en emocio) Ĉu ne estas mirinde, kiel la feliĉo povas
akomodi sin por homo! Estas mia — mia simpla poeta talento, kiu
transformiĝis al muziko en Frida. Do mi tamen ne vane estis poeto.
Ĉar nun _ŝi_ povas vojaĝi elen en la grandan vastan mondon,
pri kiu mi foje revis tiel alloge por ĝin vidi. En fermita
sledo-veturilo eta Frida povas vojaĝi. Kaj kun arĝentaj sonoriloj
sur la jungilaro —

BORKMAN
— kaj surveturi sian patron —

FOLDAL
(ĝoja) Ho kio! Ne gravas pri mi, — — se nur la infano —. Nu, mi
do tamen venis tro malfrue. Kaj tial mi volas iri hejmen por konsoli
ŝian patrinon, kiu sidas en la kuirejo plorante.

BORKMAN
Ĉu ŝi ploras?

FOLDAL
(ridade) Jes, imagu, vi, — ŝi sidis ege plorante, kiam mi
eliris.

BORKMAN
Kaj vi, vi ridas, Vilhelm.

FOLDAL
Jes _mi_, jes! Sed ŝi, la povrulino, ŝi tion ne pli bone komprenas,
ŝi, sciu. Nu, adiaŭ do! Bone estas ke mi havas la tramon tiel
proksime. Adiaŭ, adiaŭ, John Gabriel! Adiaŭ, fraŭlino!

(Li salutas kaj pene iras la saman vojon laŭ kiu li venis.)

BORKMAN
(staras momenton silente rigardante antaŭen) Adiaŭ, Vilhelm!
Ne estas la unua fojo en la vivo, ke vi surveturiĝis, malnova amiko.

ELLA RENTHEJM
(rigardas lin en subpremata timo) Vi estas tiel pala, tiel pala, John —

BORKMAN
Devenas de la karcera aero tie supre.

ELLA RENTHEJM
Mi neniam antaŭe vidis vin tia.

BORKMAN
Ne, ĉar vi certe neniam antaŭe vidis elrompintan punaton.

ELLA RENTHEJM
Ho, venu nun, kaj eniru kun mi, John!

BORKMAN
Formetu tiujn logajn tonojn. Mi ja diris al vi —

ELLA RENTHEJM
Tamen ĉar mi nun petas vin insiste? Pro vi mem —

(La _ĉambristino_ elvenas duone sur la ŝtuparon.)

ĈAMBRISTINO
Pardonu; la sinjorino diris, ke mi ŝlosu la stratan pordon nun.

BORKMAN
(mallaŭte al _Ella_) Aŭdu nur; nun ili volas denove enŝlosigi
min!

ELLA RENTHEJM
(al la _ĉambristino_) La bankestro ne estas tute sana. Li volas spiri
iom da freŝa aero unue.

ĈAMBRISTINO
Jes, sed la sinjorino mem diris, ke —

ELLA RENTHEJM
Mi mem ŝlosos la pordon. Lasu la ŝlosilon en la seruro, kaj —

ĈAMBRISTINO
Jes, je Dio, mi do faros. (Ŝi reiras en la domon.)

BORKMAN
(staras momenton silente kaj aŭskultante; poste li rapidiĝas
malsupren sur la korton) Nun mi estas ekster la muro, Ella! Nun ili
neniam plu kaptos min!

ELLA RENTHEJM
(malsupre ĉe li) Sed vi estas ja libera homo ankaŭ tie interne,
John. Povas iri kaj veni tute kiel plaĉas al vi.

BORKMAN
(mallaŭte, kvazaŭ en timo) Neniam denove sub tegmenton! Ĉi tie
ekstere en la nokto estas bone. Se mi nun irus supren al la salono,
— plafono kaj muroj kunŝrumpiĝus. Premegus min. Premus min plata
kiel muŝo.

ELLA RENTHEJM
Sed kien vi do volas?

BORKMAN
Nur iri kaj iri kaj iri. Vidi ĉu mi denove povas atingi al libereco
kaj al vivo kaj al homoj. Ĉu vi volas iri kun mi, Ella?

ELLA RENTHEJM
Mi? Nun?

BORKMAN
Jes, jes, — nun tuj!

ELLA RENTHEJM
Sed kiom longe do?

BORKMAN
Tiom longe kiom mi kapablas.

ELLA RENTHEJM
Ho, sed pripensu do. Ekstere en ĉi tiu malseka, malvarma vintra
nokto —

BORKMAN
(kun raŭka, gorĝa sono) Hoho, — la fraŭlino estas zorgema pri sia
sanstato? Jes-ja, — ĝi estas ja bedaŭrinda, ĝi.

ELLA RENTHEJM
Estas por _via_ sanstato, ke mi estas zorgema.

BORKMAN
Hohoho! La sanstato de mortinto! Mi devas priridi vin, Ella! (Li iras
pluen.)

ELLA RENTHEJM
(post lin; tenas lin firme) Kion vi diris, ke vi estas?

BORKMAN
Mortinto, mi diris. Ĉu vi ne memoras, ke Gunhild diris, ke mi nur
tenu min trankvila, _tie_ kie mi kuŝas?

ELLA RENTHEJM
(decide ĵetas la mantelon sur sin) Mi iros kun vi, John.

BORKMAN
Jes, ni du, ni apartenas unu al la alia, ni, Ella. (iras pluen) Venu
do!

(Dume ili atingis al inter la arbetaro maldekstre. Tiu kaŝas ilin
pli kaj pli, tiel ke ili fine ne vidiĝas. La domo kaj la korto
malaperas el la vido. La pejzaĝo, kun deklivoj kaj altejoj,
malrapide kaj daŭre ŝanĝiĝas, kaj fariĝas pli kaj pli
sovaĝa.)

VOĈO DE ELLA RENTHEJM
(aŭdiĝas de ene en la arbetaro dekstre) Kien ni nun iras, John! Mi
ne rekonas la lokon ĉi tie.

VOĈO DE BORKMAN
(pli alte) Tenu vin nur en la neĝaj spuroj post mi!

VOĈO DE ELLA RENTHEJM
Sed kial ni do devas iri tiel alten!

VOĈO DE BORKMAN
(pli proksime) Ni devas supreniri la turniĝan vojeton.

ELLA RENTHEJM
(daŭre kaŝita) Ho, sed mi baldaŭ ne plu kapablas.

BORKMAN
(ĉe la arbarrando dekstre) Venu, venu! Nun ni ne estas fore de la
elvidejo. Tie staris benko en antaŭa tempo —

ELLA RENTHEJM
(venas el inter la arbetoj) Ĉu vi memoras ĝin?

BORKMAN
Tie vi povos ripozi.

(Ili atingis antaŭen sur etan, altan, malferman ebenaĵon en la
arbareto. La vojeto altiĝas abrupte malantaŭ ili. Maldekstre,
profunde malsupre, estas vasta pejzaĝo kun fjordo kaj altaj foraj
montodorsoj unu super la alia. Sur la ebenaĵo maldekstre estas morta
pino kun benko sube. La neĝo kuŝas dike sur la ebenaĵo.)

(_Borkman_ kaj post li _Ella Renthejm_ de dekstre pene vadas tra
la neĝo.)

BORKMAN
(haltas ĉe la profundeĵo maldekstre) Venu jen, Ella, kaj vi
vidos.

ELLA RENTHEJM
(apud li) Kion vi volas montri al mi, John?

BORKMAN
(montras eksteren) Vidu kie la lando kuŝas libera kaj malferma por
ni — vaste etende?

ELLA RENTHEJM
Tie sur la benko ni ofte sidis pasinte, — kaj rigardis ankoraŭ pli
kaj pli foren.

BORKMAN
Estis lando de revoj en kiun ni tiam rigardis.

ELLA RENTHEJM
(kapsignas peze) La reva lando de nia vivo ĝi estis, jes. Kaj nun
tiu lando estas neĝkovrata. — Kaj la maljuna arbo estas morta.

BORKMAN
(ne ŝin aŭskultante) Ĉu vi povas videti la fumon de la grandaj
vaporŝipoj tie sur la fjordo?

ELLA RENTHEJM
Ne.

BORKMAN
Mi povas. — Ili venas kaj foriras. Ili alportas komunan vivon sur la
tuta terglobo. Ili kreas lumon kaj varmon por la animoj en miloj da
hejmoj. Estas _tio_, kion mi revis krei.

ELLA RENTHEJM
(silente) Kaj fariĝis nur revo.

BORKMAN
Fariĝis nur revo, jes. (aŭskultas) Kaj aŭskultu, vi, el tie
malsupre ĉe la rivero! La fabrikoj funkcias! _Miaj_ fabrikoj! Ĉiuj
tiuj, kiujn _mi_ volis starigi! Aŭdu nur kiel ili laboras. Ili havas
noktan laboron. Nokton kaj tagon ili do laboras. Aŭdu, aŭdu! La
radoj turnas, kaj la rulcilindroj fulmas — turne, turne! Ĉu vi ne
aŭdas, Ella?

ELLA RENTHEJM
Ne.

BORKMAN
_Mi_ povas aŭdi.

ELLA RENTHEJM
(time) Mi kredas ke vi eraras, John.

BORKMAN
(pli kaj pli ekflamigata) Ho, sed la tuto tie ĉi — estas nur la
eksteraĵo ĉirkaŭ la regno, vi sciu!

ELLA RENTHEJM
Regno, vi diras? Kiu regno —?

BORKMAN
_Mia_ regno, kompreneble! La regno, al kiu mi estis proksima por
ekposedi tiam kiam — tiam kiam mi mortis.

ELLA RENTHEJM
(silente; skuita) Ho, John, John!

BORKMAN
Kaj nun ĝi kuŝas tie — sendefenda, senmastra, — minacata de
atakoj de rabistoj, — Ella! Ĉu vi vidas la montodorsojn _tie_ tre
fore? Unu malantaŭ alia. Ili altiĝas, kreskas kiel turoj. _Tio_
estas mia profunda, senlima, neelĉerpebla regno!

ELLA RENTHEJM
Ho, sed estas frostiga spirblovo de tiu regno, John!

BORKMAN
Tiu spirblovo efikas kiel viva aero en mi. Tiu spirblovo venas al mi
kiel saluto de humilaj spiritoj. Mi sentas ilin, la ligitajn
milionojn; mi sentas la vejnojn de erco, kiuj streĉas siajn
serpentumantajn, branĉiĝantajn, logantajn brakojn al mi. Mi vidis
ilin antaŭ mi kiel vivigitaj ombroj — tiun nokton, kiam mi staris
en la kelo de la banko kun la lumigilo en la mano. Vi tiam volis
liberiĝi. Kaj mi provis. Tamen ne kapablis. La trezoro reen sinkis
en la profundon. (kun etenditaj manoj) Sed mi volas flustri al vi ĉi
tie en la nokta silento. Mi amas vin, kie vi kuŝas ŝajne mortaj en
la profundo kaj la mallumo! Mi amas vin, vi vivopostulantaj trezoroj
— kun via tuta lumanta sekvantaro de potenco kaj honoro! Mi amas,
amas, amas vin!

ELLA RENTHEJM
(en silenta, kreskanta ekscito) Jes, tie malsupre vi daŭre havas
vian amon. John. Ĉiam havis ĝin tie. Sed ĉi tie supre en la tago,
John, — estis varma, vivanta homa koro, kiu pulsis kaj batadis por
vi. Kaj tiun koron vi frakasis. Ho, pli ol tio! Dekoble pli malbone!
Vi _vendis_ ĝin por — por —

BORKMAN
(skuiĝa; fluas kvazaŭ malvarmo tra li) Pro la regno — kaj la
potenco — kaj la honoro, vi opinias?

ELLA RENTHEJM
Jes, tion mi opinias. Mi diris tion al vi pli frue ĉi-vespere. Vi
murdis la amovivon en tiu virino, kiu amis vin. Kaj kiun vi reen
amis. Tiom kiom vi _kapablis_ ami iun do. (kun suprenlevita brako)
Kaj tial mi aŭguras, John Gabriel Borkman, — vi neniam gajnos la
premion, kiun vi postulis por la murdo. Vi neniam faros la venkantan
enmarŝon en vian malvarman, sombran regnon!

BORKMAN
(ŝancelas al la benko kaj eksidas peze) Mi preskaŭ timas, ke vi
pravos en tiu aŭguro, Ella.

ELLA RENTHEJM
(apud li) Ne _timu_ pro tio, John. Ĝuste _tio_ estus la plej bona,
kio okazus al vi.

BORKMAN
(kun krio; kaptas sin ĉe la brusto) Ah —! (senforta) Nun ĝi
malkaptis min.

ELLA RENTHEJM
(skuas lin) Kio estis, John!

BORKMAN
(glitas malantaŭen al la apogo) Estis glacia mano, kiu kaptis mian
koron.

ELLA RENTHEJM
John! Nun vi sentis la glacian manon! Ĉu!

BORKMAN
(murmuras) Ne. — Neniu glacia mano. — Mano de erco ĝi estis. (Li
glitas tute malsupren sur la benkon.)

ELLA RENTHEJM
(deprenas sian mantelon kaj kovras lin) Restu trankvile kuŝanta, kie
vi nun kuŝas! Mi serĉos helpon por vi. (Ŝi faras kelkajn paŝojn
dekstren; jen ŝi haltas, reen iras kaj longe palpas lian pulson kaj
lian vizaĝon.)

ELLA RENTHEJM
(trankvile kaj firme) Ne. Pli bone tiel, John Borkman. Pli bone tiel
por vi.

(Ŝi streĉas la mantelon pli dense sur lin, kaj eksidas en la
neĝon antaŭ la benko.)

(Mallonga silento.)

(_Sinjorino Borkman_, en supervestaĵoj venas tra la arbaro de
dekstre. Antaŭ ŝi la _ĉambristino_ kun lumigita lanterno.)

ĈAMBRISTINO
(lumigas en la neĝon) Jes, jes, sinjorino. Jen estas iliaj spuroj —

SINJORINO BORKMAN
(ĉirkaŭrigardas observe) Jes, jen ili estas! Jen ili sidas sur la
benko. (vokas) Ella!

ELLA RENTHEJM
(ekstaras) Ĉu vi serĉas nin?

SINJORINO BORKMAN
(akre) Jes, tion mi ja devas fari.

ELLA RENTHEJM
(montras) Jen li kuŝas, Gunhild.

SINJORINO BORKMAN
Dormas!

ELLA RENTHEJM
(kapsignas) Profundan kaj longan dormon, mi kredas.

SINJORINO BORKMAN
(ekdire) Ella! (regas sin kaj demandas mallaŭte) Ĉu okazis —
libervole?

ELLA RENTHEJM
Ne.

SINJORINO BORKMAN
(malpezigita) Do ne per propra mano?

ELLA RENTHEJM
Ne. Estis glacia mano de erco, kiu kaptis lian koron.

SINJORINO BORKMAN
(al la _ĉambristino_) Serĉu helpon. Venigu homojn el la bieno.

ĈAMBRISTINO
Jes, bone, sinjorino. (mallaŭte) En Jeĉja nomo do —

(Ŝi eliras tra la arbaro dekstren.)

SINJORINO BORKMAN
(staras malantaŭ la benko) La nokta aero do mortigis lin —

ELLA RENTHEJM
Do tiel estas.

SINJORINO BORKMAN
— lin, tiun fortan viron.

ELLA RENTHEJM
(iras al la antaŭo de la benko) Ĉu vi ne volas rigardi lin,
Gunhild?

SINJORINO BORKMAN
(rifuzante) Ne, ne, ne. (mallaŭtigas la voĉon) Li estis filo de
ministo, — li, la bankestro. Ne povis elteni la freŝan venton.

ELLA RENTHEJM
Pli ĝuste estis la frosto, kiu mortigis lin.

SINJORINO BORKMAN
(skuas la kapon) La frosto, vi diras? La frosto, — ĝi estis lin
mortiginta antaŭ longe.

ELLA RENTHEJM
(kapjesas al ŝi) Kaj kreis nin du al ombroj, jes.

SINJORINO BORKMAN
Vi pravas.

ELLA RENTHEJM
(kun dolora rideto) Unu mortinto kaj du ombroj, _tion_ efikis la
frosto.

SINJORINO BORKMAN
Jes, la kora frosto. — Kaj jen do ni du povas etendi unu al la alia
la manon, Ella.

ELLA RENTHEJM
Mi pensas, ke nun ni tion povas.

SINJORINO BORKMAN
Ni dunaskitoj — super _li_ kiun ni ambaŭ amis.

ELLA RENTHEJM
Ni du ombroj — super la morta viro.

(_Sinjorino Borkman_ malantaŭ la benko, kaj _Ella Renthejm_
antaŭe, etendas unu al la alia la manojn.)







End of the Project Gutenberg EBook of John Gabriel Borkman, by Henrik Ibsen

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK JOHN GABRIEL BORKMAN ***

***** This file should be named 20178-0.txt or 20178-0.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        http://www.gutenberg.org/2/0/1/7/20178/

Produced by Andrew Sly and Will Wurzel

Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org


Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit: http://pglaf.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.


Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.


Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     http://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.