VERHALEN EN GESPREKKEN
UIT DE
BINNENLANDEN VAN JAVA.

1.

Na een vermoeijenden dagmarsch over bergen en dalen, waren wij te Gnoerag aangekomen. Onze kleederen en overige reisbehoeften hadden wij in kleine lederen koffers gepakt, ligt genoeg om ze, met eene hand vastgehouden wordende, op den schouder of op het hoofd te dragen. Maar de Koeli’s, die zich daarmede hadden belast—een tiental Javanen uit het dorp, dat wij des morgens hadden verlaten—waren achter gebleven. Twee uren vóór onze afreis uit Gnoetnig waren zij van daar vertrokken. Wij haalden hen echter in en vonden ze onderweg, in de schaduw van een Bamboesboschje, uitgestrekt op den grond liggen. Sommigen hielden hunne siesta en bezigden onze koffertjes, die daartoe juist groot genoeg waren, tot hoofdkussens; anderen, die reeds uitgeslapen waren, maakten kleine cigaren van fijn gesneden tabak en Djagongbladeren.—„Saja banjak tjapé, Toean!” (Ik ben dood moede, heer) zeide de een; „Terlaloe panas, korang [2]koewat” (’t is ondragelijk heet, ik kan niet meer) voegde een ander mij toe, en „Sakit prot” (ik heb pijn in ’t lijf) was de jeremiade van een derde. Wij lieten eenigen onzer bedienden bij hen achter en zetteden onzen togt voort, nadat wij een der koffers hadden geopend om wat sigaren te krijgen en die onder hen te verdeelen. Wij beloofden ieder van hen een halven gulden boven het bedongen loon (dat wij reeds vooraf hadden betaald), benevens Koewé koewé (suikergebak) met Kopi (koffij) tot eene versnapering, indien zij zorg droegen vóór het vallen van den avond te Gnoerag te zijn. „Ja wel, beste heer!” riepen zij allen verheugd als uit eenen mond; „wat een goede heer is hij toch”—voegden anderen er bij. Hunne wil was inderdaad goed. Maar zij lagen daar zoo vrolijk bijeen! Hun goedig, slaperig oog, waarin de genoegelijkheid als het ware te lezen stond,—want zij waren zoo blij, zoo zonder zorgen,—hielden ze onafgebroken gerigt op den blaauwen rook hunner cigaren; zij schenen aldaar zoo regt gelukkig te zijn, beter nog dan het eerste menschenpaar in het Paradijs; een beekje murmelde in hunne nabijheid en Paradijsvijgen, die hun het groote blad bij wijze van bord voor hunnen medegevoerden rijstmaaltijd hadden opgeleverd, namelijk, Pisangboomen, spiegelden zich werkelijk in het effen vlak van het kristallijnen vocht der beek.

Had ik mijn zin gevolgd, dan had ik ze vooruitgezonden, maar mijn broeder Nacht zeide „ze zullen wel achter aan komen” en wij gingen vooruit met een Loerah (een dorpshoofd), drie van onze bedienden en een paar andere Javanen, die onze instrumenten en jagtgeweren droegen.—Eindelijk werd het tijd naar een nachtkwartier om te zien en nog waren zij niet aangekomen.

De avondzon wierp reeds hare roode stralen op de oostelijke dalhelling; weldra verlichtte zij nog slechts haren [3]bovensten rand, deze heldere strook werd allengs smaller en bleeker; reusachtige vledermuizen (Kalong’s) togen reeds over onze hoofden naar de oorden, waar zij hunne nachtelijke feesten vieren en het geschreeuw der paauwen in de naburige wouden klonk al luider en luider in ons oor, toen wij het eenzame dorpje naderden, dat slechts uit een vijf- of zestal hutten bestond. De donkere schaduwen, die op het breede dal waren nedergedaald, hadden ook het kleine dorp met zijne vruchtboomen reeds verzwolgen. Zoo even hadden de vrouwen op de houten blokken (Lĕsoeng) rijst voor het avondeten gestampt en reeds een kwartieruur vroeger had de regelmatige, heldere klank der neêrvallende stampers ons oor getroffen, toen wij ons nog op een verren afstand van hier bevonden.—Naauwelijks echter hadden zij ons in het oog gekregen of zij wierpen hare stampers (Aloe’s) neder en vloden ijlings binnen hare hutten. Huilend werden zij achtervolgd door hare kinderen en de honden verscholen zich onder den vloer der woningen, die, zoo als gewoonlijk het geval is, aan de vier hoeken op palen of Bamboesstijlen waren gebouwd. Uit die schuilhoeken lieten zij hunne blaffende symphonie, fortissimo, hooren en stoorden de kippen in den slaap, die ter zelfder plaatse reeds sedert geruimen tijd op het roest zaten. In de hutten zelven werd niet de minste beweging vernomen. Allen, die zich er in bevonden, hielden zich zoo stil als een muis; slechts hier en daar liet zich een half gezigt, een oog, bespeuren, dat nieuwsgierig door eene reet der Bamboeswanden gluurde.

Wij zetteden ons onder een klein afdak neder op een stampblok (Lĕsoeng), dat voor de hutten stond en benoemden den Loerah tot onzen ambassadeur en plenipotentiaris, ten einde met den waarschijnlijk levenden inhoud der geslotene vestingen—niet zoo als Prins Menzikoff met de Verheven [4]Porte—neen, vriendschappelijk te onderhandelen.

Onze diplomaat hield eene roerende aanspraak, gaf zijne smart te kennen, dat onze komst vensters en deuren had doen sluiten—en ter naauwernood had hij zijne sierlijke rede geëindigd of eerst werd eene, vervolgens eene tweede en weldra eene derde deur geopend, waarop, hoewel aarzelend, eenige mannen naar buiten traden met rijst en Pisang, welke levensmiddelen de Loerah verklaard had tegen goed geld te willen inruilen. Wij nuttigden nu ons eenvoudig avondmaal, dat ons op een Pisangblad werd toegediend. De honden kropen uit hunne schuilhoeken te voorschijn en kwamen al kwispelstaartend naar ons toe; weldra verschenen enkele rimpelige sybillen op het tooneel, die op eenigen afstand bleven staan en ons met luide, krijschende stemmen, maar niettemin met regt vriendelijke gebaren, een „welkom te Gnoerag!” toeriepen. Het duurde niet lang of eenige jongere vrouwen, met hare kinderen op den arm, traden op ons toe, ja, zelfs de jonge meisjes slopen de eene na de andere in den kring. Anderen verwijderden zich weder en bragten ons ongevraagd eenige lekkernijen, die zij in hunne hutten hadden bewaard. Deze bood ons een kleinen pot aan, gevuld met Sambal gòreng, gene bragt de helft van een gebraden hoen (Ajam panggang) te voorschijn, dat hij ons als lekker aanbeval, een ander gaf ons een paar gedroogde schildpadeijeren, of een stukje Dendeng; een vierde spreidde eene mat (Tikar), van Pandanbladeren gevlochten, op den Lĕsoeng uit en eindelijk—toen de overtuiging zich algemeen had gevestigd, dat wij geene zeeroovers waren,—zagen wij ons vertrouwelijk omringd door ouden en jongen, door mannen, vrouwen en kinderen, met al hun huisgedierte, in één woord, door al wat in het dorp leven ontvangen had.

NACHT. Ziet ge wel, dat de Javanen beste menschen zijn? [5]

IK. Ziet ge wel, dat men goed en gastvrij zijn kan, zonder Christen te zijn? Maar ziet ge ook wel, dat onze Koeli’s niet komen?

NACHT. Hebt slechts geduld; het is nog niet volkomen avond en buitendien wij hebben maneschijn. Zij zullen wel komen.

Intusschen hadden onze „jongens” (spreek uit: Javasche bedienden, die somtijds reeds vrij bejaard zijn) kennis gemaakt met de bewoners van het dorp en slaapplaatsen voor ons uitgezocht. Het laatste overblijfsel van het vooroordeel, dat de dorpelingen tegen ons „menschen met blanke gezigten” nog koesterden, was door hunne bemoeijingen weggenomen. Mijn jongen Sidin komt daar aanstappen met eene jeugdige vrouw, die haar kind op den arm heeft; zij biedt ons hare hut tot tijdelijk verblijf aan en wil ten onzen gevalle zoo lang bij hare buurvrouw haren intrek nemen.—Waar is dan uw man? „Ach, heer” gaf zij ten antwoord, „acht dagen geleden heeft een tijger hem opgegeten.” Dit zeide zij met een lagchend gezigt als of zij een grap verhaalde. Op grond hiervan beelde de lezer zich niet in, dat de Javanen hardvochtig en gevoelloos zijn; dat is volstrekt niet het geval. De zaak is deze: in alle wisselingen van hun lot gedragen zij zich als geboren philosophen en weten zich spoedig naar alles te schikken. Zoodra het lijk aan de aarde is toevertrouwd, al heeft men den overledene bij zijn leven nog zoo lief gehad, dan wordt er niet meer om getreurd. „Het treuren helpt toch niet, en gedane zaken nemen daardoor geen keer! Waartoe zal men iemand lang beweenen, daar men elken dag zelf sterven kan?”—Op die wijze ongeveer beschouwen zij de zaken. Het heete klimaat, de verbazend snelle ontbinding en vergankelijkheid van al dat bewerktuigd is, zoodra het leven daaruit is geweken, de voortdurende gelijkvormigheid [6]in alle verschijnselen der natuur, die hen omringt, waarin geene afwisseling van jaargetijden wordt waargenomen, dit alles oefent noodzakelijkerwijze invloed uit op hun karakter en hunne innerlijke gemoedstemming. Met gelatenheid dragen zij hun lot, dat door hen als iets onvermijdelijks wordt beschouwd. Het gevaar, waaraan zij voortdurend zijn blootgesteld, ontneemt hun alle vrees en maakt hen onverschillig omtrent hetgeen haar bij anderen doet ontstaan.

Wij namen bezit van de hut, die op eenigen afstand van de overigen, tusschen ooft- en wilde boomen verscholen, was gebouwd. De rosse gloed eener lamp met Djarak- (Ricinus-) olie gevuld, wierp een flaauw licht op den vloer en de vier berookte wanden, van gevlochten Bamboes vervaardigd, waaruit het eenige vertrek der hut bestond. De vloer rustte op stijlen, ter hoogte van ongeveer vier voet boven den grond: de bank, die met eenige Tikar’s was belegd en ons tot rustplaats moest dienen, bestond mede uit gespleten Bamboes.

Wij verlangden zeer naar een bad;—wij wenschten ons te ontdoen van onze kleederen, die doornat van zweet en daarenboven met stof en vuil bedekt waren. Maar wat moesten wij aantrekken? De Koeli’s, die onze koffers droegen, waren nog niet aangekomen. Een sigaar, een glas wijn konden wij wel ontberen, maar zouden wij ons nu ook genoodzaakt zien het tenue der inboorlingen aan te nemen, en in het kostuum van Adam rond te wandelen?—Al hetgeen de goede luitjes hier in het dorp in hunne garderobe overcompleet hadden en dit bestond uit een paar Sĕlendang’s (lange, smalle omslagdoeken) en Sarong’s (een kleedingstuk, dat den vorm heeft van een vrouwenrok), werd ons ten gebruike afgestaan. Wij deden derhalve als of wij ons in het Paradijs bevonden en het kostte weinig moeite ons in te beelden, dat dit werkelijk het geval was. Ademden wij hier niet eene zuivere, zachte, geurige lucht in?—[7]strekte zich hoog boven onze hoofden niet de schoonste blaauwe hemel uit?—stond hier nevens onze hutten niet de Musa „uit het Paradijs” (gelijk Linnaeus haar heeft genoemd), met hare reusachtige, reeds aanrijpende trosvormige vruchten?—blonken ginds niet goudkleurige Mangga’s, roode Djamboe’s, Doeren’s en Nangka’s, beide ter grootte van een menschenhoofd, benevens vele andere schoone vruchten in het oog, half verscholen tusschen het loof der boomen, die in en rondom het dorpje waren aangeplant?—verhief zich niet boven onze hoofden, zagen wij niet verre beneden ons in het lagere gedeelte van het dal, het loofgewelf der allerprachtigste, bloemrijke wouden?—geleken de bewoners van het eenzame dorpje, in de eenvoudigheid huns harten, niet op het eerste menschenpaar, toen het in onschuld het Paradijs tot woning had? en murmelde ginds achter ons, in de onmiddellijke nabijheid der hut, niet een beekje, waarvan het kristalheldere water ons uitlokte tot het verfrissend genot van een bad?—Een gedeelte van het water liep door eene Bamboesbuis naar eene plek, waar het terrein met een steilen wand 5 à 6 voet afdaalde en plaste van die hoogte bij wijze van stortbad (Pantòran) op den badende neder. Wij droogden ons in de lucht, sloegen den Sarong om onze lendenen en den Sĕlendang over de schouders en begaven ons naar den nabij gelegen rand der kloof, van waar wij den ganschen, zooveel lager gelegenen bodem van het dal konden overzien. Aldaar vleiden wij ons neder in het gras onder het geboomte en lieten onzen geest ten speelbal van de indrukken, te weeg gebragt door de omringende schoone natuur, die zich meer en meer in haar schemerend avondkleed hulde.

Het dorpje Gnoerag is gelegen op een voorsprong der westelijke dalhelling, welke ongeveer 700 voet beneden den hoogsten rand een zacht glooijend plat vormt en vervolgens [8]steil in den eigenlijken bodem van het dal overgaat. De rand, waarop wij ons bevonden, verhief zich nog ongeveer 300 voet boven dit laagste gedeelte des dalbodems. Aan gene zijde van het dal rees de helling eerst zacht glooijende, bij wijze van terrassen, vervolgens steiler en eindelijk als een loodregte wand opwaarts naar den oostelijken dalrand, die van den westelijken rand welligt 1½ à 2 Javasche palen1 verwijderd was. Op den voorsprong lagen hier en daar kleine, drooge rijstvelden (Tipar en Oema) verstrooid in eene wildernis van Alang-alanggras, welke laatstgenoemde zelf de plaats weder had ingenomen van velden, in voormaligen tijd bebouwd. De bodem van het dal daarentegen, benevens de steile hellingen, die het ter wederzijde insloten, waren bedekt met een majestueus oorspronkelijk woud, met boomen wier zuilvormige stammen zich 100, ja, 120 voet hoog verhieven, alvorens zij hunne rondachtige loofkroonen vormden. Als wiessen zij vrij in de lucht, zoo verhieven zij hunne kruinen de eene boven de andere aan den steilen dalwand en slechts enkele gedeelten, die volkomen loodregt oprezen, vielen hier en daar als kale plekjes tusschen het geboomte in het oog.2

Deze bergwanden, deze wouden, welke den bodem van het dal overschaduwen, werden nu beschenen door het zilverblanke licht der maan, die hoog aan den hemel stond. Haar licht [9]was zoo helder, dat wij ter naauwernood eenige schemering hadden kunnen waarnemen, toen de dagtoorts3 werd uitgebluscht. In het azuren uitspansel liet zich niet het geringste wolkje bespeuren. Maar aan het zintuig van het gehoor werd verkondigd, dat de zon beneden den horizon was gedaald. Hoewel geen ademtogtje werd bespeurd, geen blaadje van het geboomte ritselde, verhieven zich toch steeds duidelijker zekere algemeene nachtelijke geluiden. Nu de oppervlakte des bodems niet langer werd verhit en de oorzaak niet meer bestond, die zulks had te weeg gebragt,—de zonnestralen, welke er op neêrschoten,—stegen niet langer luchtstroomen loodregt opwaarts en werd de zijwaartsche voortplanting van het geluid niet meer verhinderd. De branding van de meer dan 20 palen van ons verwijderde zuider kust liet zich allengs duidelijker vernemen en het bruischen van den stroom, die, in zijn langen loop uit het binnenste van het hooggebergte tot aan de kust, zich al kronkelend door den bodem van het dal slingert, trof al luider en luider ons oor. Hoe sterker deze algemeene, doffe nachtelijke geluiden zich lieten bespeuren, in gelijke mate verminderde het geruisch in het dorpje. De gansche menschelijke bevolking er van bestond uit een vijftigtal mannen, vrouwen en kinderen, die zich met haar tam gedierte—hoenders, honden, geiten, een paar buffels en paarden—in dit dal had nedergezet en mijlen ver door wildernissen van andere dorpen was gescheiden. Zij lagen nu allen op hunne Balé balé’s in de hutten uitgestrekt, waar zij zich, ieder in den kring van zijn gezin, geheel en al overgaven aan het zalige gevoel van een volkomen onbezorgd gemoed. Uit eenige hutten klonken ons nog de langgerekte toonen van een gezang [10]te gemoet, dat noch eene bepaalde melodie, noch woorden heeft, maar gewoonlijk door mannen wordt geïmproviseerd en gezongen, wanneer zij op de rustbank liggen en zich gelukkig gevoelen. Ook dit eentoonige gezang hield allengs op; onze bedienden, die zich in gezelschap van eenige dorpelingen achter ons in het gras hadden nedergelegd, slopen de een voor en de andere na in stilte weg, om ook voor zich eene nachtelijke rustplaats op te zoeken; de eene deur werd na de andere gesloten; de lampjes, waarvan het schijnsel door de reten der wanden schemerde, werden de eene na de andere gebluscht; het geluid der huisdieren liet zich allengs zeldzamer hooren, en eindelijk verkondigde niets meer de nabijheid der menschelijke wezens, die met al hunne levende have, met al hun geluk en ongeluk, zich in onze onmiddellijke nabijheid bevonden en nu in diepen slaap verzonken waren.

Wij alléén nog zaten daar—en langen tijd zwijgend—nevens elkander. Opgetogenheid vervulde ons. Nu eens vestigden wij mijmerend de blikken op den tegenover gelegen dalwand, waarvan hier eene bogt, met donkere schaduwen bedekt, in een geheimzinnig duister verdween, terwijl elders eene voorwaarts springende rotspunt of de reusachtige zuil eens boomstams door het volle licht der maan werd beschenen;—dan weder rustten zij op het bladerengewelf, waarmede het woud den bodem van het diep beneden ons liggende dal overdekte. De digtste nachtelijke duisternis liet zich hier en daar tusschen deze boomen bespeuren, als zagen wij door eene spleet in een peilloozen afgrond neder, ter plaatse waar in de diepe, met woudgeboomte overschaduwde kloof, voor het oog volkomen onzigtbaar, maar door den donder harer schuimende golven luid hoorbaar de Tji-Nagnéak heenbruist. Daar stort zij van blok tot blok, van rots tot rots nederwaarts en zet zij in snelle vaart haren loop voort naar de kust. [11]Andere gedeelten van de oppervlakte des wouds, vooral ter plaatse waar de grootste en hoogste loofkroonen oprezen, waren zoo helder verlicht, dat men de paauwen kon zien, wier luid gillend geschreeuw nog voor korte oogenblikken, gedurende het vallen van den avond, de echo’s van alle bergwanden had doen ontwaken, maar die nu bewegeloos en stil in de toppen van het geboomte zaten.—Van tijd tot tijd fladderden eenige vledermuizen ons voorbij; somtijds vloog een krassende uil langs de helling van het dal, doch dit was de eenige beweging, die zich liet bespeuren, want heinde en verre lag de natuur in diepe rust verzonken. Behalve het doffe geruisch van den snellen stroom, trof geen ander geluid ons oor dan het regelmatig geklep van een Caprimulgus,4 dat als kletterende hamerslagen op een aanbeeld alom door het dal klonk, en slechts zelden vernamen wij uit het woud beneden ons een geluid als van loeijende buffels, maar fijner, meer schor en wilder van toon; het waren rhinocerossen, die zich slechts in den speeltijd laten hooren. Overigens was de dierlijke schepping dood stil en nergens was eenige beweging zigtbaar.—Maar met welke nachtelijke schoonheid was het omringende landschap getooid! welk een tooverachtigen schijn gaf daaraan de maan, die het als door een floers, door een zilverkleurig, half doorschijnend glas bescheen! Waar vind ik woorden om zoo veel schoonheid te beschrijven,—of kleuren om haar naar waarde af te malen? Mijne krachten zijn daartoe te zwak. Zoo iets laat zich slechts gevoelen, waarnemen.

NACHT. Beste broeder Dag; wanneer ik mijn oog laat gaan over dit vruchtbare, door de natuur zoo rijk gezegende landschap, dat een waar paradijs mag worden geheeten en in den schoonsten schemerschijn van het liefelijke maanlicht daar [12]voor ons ligt, wanneer ik daarbij denk aan de goede Javanen, die, voor hooger ontwikkeling zoo vatbaar, in deze oorden gevestigd zijn, maar wier geest nog in de diepste duisternis der onwetendheid is gehuld, wier mate van intellectuele beschaving naauwelijks met dat schemerlicht der maan kan vergeleken worden,—wanneer ik mij dit alles voor den geest stel, dan vind ik het ten uiterste beklagenswaardig, dat zij de openbaring van het Evangelie, de zegeningen des Christendoms nog niet deelachtig zijn geworden, dat hun eeuwig heil, het heil hunner onsterfelijke ziel, zoo schromelijk wordt verwaarloosd!

DAG. Beste Nacht, die klagt wordt door mij niet gedeeld. Voor ik den wensch kan koesteren om de „Javanen tot Christenen te bekeeren,” gelijk gij dat gewoon zijt te noemen, moet ik eerst leeren inzien, dat de Christelijke leer niets dan zuivere waarheid bevat, dat de kennis dier leer voor alle volken der aarde als eene zegening zij te beschouwen, en met den besten wil ter wereld heb ik mij hiervan nog niet de overtuiging kunnen verschaffen.

NACHT. Hoe is het toch mogelijk, dat ge zoo kunt spreken! Bedenk eens tot welk een hoogen graad van beschaving, wij Christenvolken zijn opgeklommen; overweeg eens hoezeer wij Christenen door de meerdere ontwikkeling onzer verstandelijke vermogens, in handel en nijverheid, in het staatkundige en door onze zedelijke overmagt, boven alle niet-Christennatiën verheven zijn; denk toch aan het licht der wetenschappen dat zijne heldere stralen over Europa verspreidt, de hooge vlugt welke het geestesleven bij ons heeft genomen, de verbazende ontwikkeling aan alle nuttige kunsten, aan alle takken van nijverheid gegeven, waarin geen enkel niet-Christenvolk zich met ons meten kan,—waaraan hebben wij dat alles te danken? dan juist aan het Christendom, ’t welk wij belijden, aan onze heilige Kerk, aan de leer des [13]bijbels, zoo overvloeijende van menschenliefde, aan de zegeningen der geopenbaarde godsdienst, die de Heiland en Verlosser ons heeft geschonken?

DAG. In geenen deele, broeder Nacht. Gij verkeert in dwaling, waarin trouwens eenige millioenen uwer geloofsgenooten mede zijn vervallen. Niettegenstaande dit alles, moet ik u rondweg verklaren, dat gij het spoor geheel en al bijster zijt. Er zijn thans ruim achttien eeuwen verloopen, sedert Jesus van Nazareth zijne geloofsleer verkondigde en ongeveer 12 à 1300 jaar sedert het tijdstip, waarop die leer onder de Germaansche volkstammen, in het hart van Europa gevestigd, meer algemeen is verbreid geworden. En van wanneer dagteekent nu die buitengewone wetenschappelijke en industriële ontwikkeling bij de Europesche volken, in zoo verre deze een hoogeren trap hebben bereikt, dan waarop vele zoogenaamde Heidensche volken staan, als de Japannezen, Chinezen, Hindoes?—Zij dagteekent ter naauwernood van vóór 200 jaren, en wat betreft de tegenwoordige hooge vlugt, de buitengewone vooruitgang, die in alle takken van nijverheid wordt waargenomen—het heldere licht, verspreid door de ontdekkingen, op het gebied der natuurlijke wetenschappen gemaakt, waardoor het leven en het verkeer der volken eene gansch andere, nieuwe, vroeger niet mogelijk geachte gedaante heeft verkregen, eene vlugt die nog dagelijks als met arendsvleugelen hooger stijgt,—deze dagteekent nog niet van vóór een honderd jaren! En op welken trap van intellectuele en industriële beschaving stonden deze zelfde Christenvolken in de voorafgegane eeuwen, sedert de invoering des Christendoms?

De grofste onwetendheid, het verregaandste bijgeloof lag als een dikke nevel uitgestrekt over deze volken en onderdrukte elf à twaalf honderd jaren lang elke vrijere ontwikkeling [14]des geestes; het geloof aan de openbaringen des bijbels, aan de onfeilbaarheid der kerkelijke orakelspreuken, verstikte alle zelfstandigheid van denken, weêrstreefde elk onderzoek der natuur en stelde wonderen in de plaats der natuurwet, verbreidde duisternis, waar het licht had moeten aanbrengen. Ge zult mij toch wel niet tegenspreken, dat de oude Grieken en Romeinen, lang vóór de geboorte van Christus, een veel hoogeren graad van beschaving bezaten, dan den Christenvolken gedurende de middeleeuwen eigen was?—En wee! die zeldzame mannen, die het durfden wagen een schuwen lichtstraal in de duisternis te willen werpen! Was aan Galileï het treurige lot niet beschoren nog in de 17^de eeuw door de priesters van Christus als ketter te worden vervolgd, dewijl hij eene eeuwige waarheid verkondigde en verdedigde, welker bestaan Korpernicus reeds had erkend,—moest hij niet, nog in 1633, voor de regtbank der inquisitie zweeren, te gelooven, dat de aarde in de hemelruimte stil stond?! Leverde het midden 18^de eeuw niet nog het schouwspel op, dat ketters verbrand, heksen op de pijnbank der inquisitie gefolterd werden?—ja, wat zeg ik, heeft men niet nog vóór korten tijd, in de tweede helft der negentiende eeuw, gezien dat deze priesters „van Christus,” gelijk zij zich noemen, van Christus die slechts liefde, vergevensgezindheid predikte—den vloek, den banvloek! uitspraken en menschen, die den bijbel hadden gelezen, tot de galeien doemden?—Ik wil hopen, dat Jesus niet andermaal zal geboren worden; want indien dit geschiedde en hij optrad tegen deze priesters, die zich naar zijnen naam noemen—en zeker zou hij zulks doen, gelijk hij reeds eenmaal te velde trok tegen de huichelarij der Joodsche priesters, der Pharizeën—dan zouden zij hem als een valschen Messias aanklagen, veroordeelen, en ten tweeden male kruisigen! [15]

NACHT. Het is zeer wel mogelijk. Ge weet, dat ik, wel is waar, in het Katholieke geloof ben opgevoed, echter geenszins behoor tot de vereerders der hierarchie, sedert ik zelfstandig heb leeren denken. Gij spreekt van de gruwelen door het Pausdom veroorzaakt, van de huichelende priesterschaar, die heerschen wil en gaarne in troebel water vischt; maar al hetgeen door u is aangevoerd strekt eigenlijk toch slechts ter verheerlijking van het Christendom! Want ge zult toch met mij bekennen, dat het licht der gezuiverde Christelijke leer, sedert den tijd dat Luther in 1520 de Pausselijke bul verbrandde, op eene zegevierende wijze al deze nevelen voor zich uit heeft gedreven en thans een groot gedeelte der oude en nieuwe wereld met zijne stralen beschijnt, door wier koesterende en weldadige warmte kunsten en wetenschappen alom tot de heerlijkste en krachtdadigste ontwikkeling zijn gekomen?

DAG. Broeder Nacht, ge komt hier andermaal tot eene geheel verkeerde gevolgtrekking. Het Christendom heeft niets gemeens met dezen bloei der kunsten en wetenschappen, want uit zijn aard is het volslagen ongeschikt eenig licht op het gebied daarvan te verspreiden. Dit is in zulk eene mate het geval, dat het, in plaats van eenige aanleiding en aansporing te geven tot het onderzoeken der natuur, tot het navorschen van de werken des Scheppers, in tegendeel allereerst en bovenal voorschrijft te gelooven aan wonderen, vast te gelooven aan het onbegrijpelijke, het onmogelijke, aan hetgeen in strijd is met alle ervaring, met alle bekende wetten der natuur.—Het is waar, de zedeleer, welke het Christendom predikt, is aanprijzenswaardig, moet hoog worden geschat, want zij leert ons het goede van het kwade te onderscheiden, zij boezemt liefde tot de deugd in, stelt medelijden jegens onze natuurgenooten ten pligt. Deze leer echter is de menschelijke [16]natuur eigen, sedert den aanvang van haar bestaan, en het licht dat sedert eene eeuw, maar met helderen glans eerst in de laatst verloopen vijftig jaren in het intellectuele en industriële leven der volken is opgegaan, zijn wij eenig en alleen verschuldigd aan de natuurlijke wetenschappen, aan de geniale en grondige studie der natuurwetten en der werken van den verheven Schepper,—aan de steeds in zekerheid toenemende kennis van hetgeen wij daar boven aan den hemel, hier beneden op de aarde ontwaren, en is bovenal in ruime mate gevloeid uit de ontdekkingen, gedaan op het gebied der geologie, der sterre- en scheikunde, der physica en physiologie; hierdoor hoofdzakelijk is de waarheid aan den dag gebragt en alom verkondigd geworden, die het godsdienstig bijgeloof steeds binnen engeren kring trachtte te beperken. Dit hebben de Christelijke priesters ook overal en door alle eeuwen heen zeer wel gevoeld en begrepen; uit dien hoofde hebben zij, sedert de stichting der hierarchie tot op den tijd van Galileï en van Galileï tot op den huidigen dag, ijverig gestreefd deze waarheid te onderdrukken, de vatbaarheid daarvoor—door hunne wijze van onderrigt—in het kinderlijk gemoed te verstikken, den natuuronderzoeker in zijne navorschingen te breidelen of hem er om te vervolgen; want de natuurkundigen zijn het, die vijandig tegen hen overstaan, die de sombere schaduwen, welke de priesterrok rondom zich werpt, door een steeds grooter wordend tal van lichtstralen in helderen dag dreigen te herscheppen. Zij, de obscuranten, leven en bewegen zich met welbehagen alleen in die met nevelen der onwetendheid bezwangerde lucht, waarin geen ander licht kan doordringen dan hetgeen door wonderen en bijgeloof, als door beschilderde vensterglazen, is verdonkerd en gebroken. Het is de pligt van den natuuronderzoeker tegenover hun geloof aan wonderen de natuurwet—de duidelijke [17]verklaring—te stellen. Hij zou met zich zelven in tegenspraak zijn, hij zou niet langer natuurkundige, schei- of sterrekundige zijn, het niet kunnen zijn, indien hij aan wonderen geloofde, indien hij in staat was zijn eerste axioma—zijn evangelie: de eeuwige onveranderlijkheid en regelmatigheid der natuurwetten, te verloochenen. Alle wetenschap houdt op, zoodra de mogelijkheid van het tegendeel wordt aangenomen.

NACHT. Maar dewijl gij toch met mij gelooft, dat God almagtig is,—waarom zou hij dan niet ééne enkele maal de werking van eenige zijner natuurwetten tijdelijk hebben geschort, doen ophouden of in een tegenovergestelden zin hebben veranderd, ten einde zijn eenig geboren zoon op aarde te zenden en ons zondige menschen gelukkiger te maken?

DAG. Beste broeder, vergeef het mij! Hetgeen gij daar zegt, kan mijn mond niet uitspreken, kan mijn verstand niet bevatten.

Wij bewonen een van de acht planeten, welke met de 27 zoogenaamde kleine planeten of asteroïden in kringen om de zon wentelen en die gedeeltelijk de aarde in grootte verre overtreffen. De zon zelve is slechts een van de duizende, insgelijks veel grootere zonnen, die—ofschoon aan ons oog slechts als zoogenaamde vaste sterren zigtbaar—aan den hemel fonkelen. Wij kunnen toch niet aannemen, dat van al die duizende zonnen slechts om deze ééne—om de onze, die niet tot de grootsten behoort—planeten zich wentelen, en nog veel minder, dat onder al die planeten, welke tot deze en tot die duizende andere zonnen behooren, alleen op onzen kleinen aardbol levende wezens wonen, met geest- en denkvermogen begaafd?—Zou het niet hoogst ongerijmd zijn te veronderstellen, dat die tallooze zonnen, met hare planeten en trawanten, uitsluitend in het aanwezen zijn [18]geroepen om den wille der 950 millioen menschen, die (thans) op deze aarde leven en dat deze schaar van zoo onvolkomene wezens,—gelijk de menschen inderdaad zijn, die sedert hare schepping tot op den huidigen dag zich op niets met zoo veel ijver hebben toegelegd dan om elkander te vermoorden, te kwellen en te plunderen,—dat zij in het oog van den Schepper des heelals zoo hoog hebben gegolden, dat Hij om den wille van hen en om hen alléén die verbazende menigte veel grootere hemelligchamen heeft geschapen, welke wij in de onpeilbare hemelruimte nog op de verste afstanden ontdekken, tot waar ons oog met de reusachtige telescopen reikt. Wij moeten derhalve noodzakelijkerwijze uitgaan van het denkbeeld, dat ook op al deze andere hemelligchamen, althans op de meesten (dezulke, welke geschikt zijn om door bewerktuigde wezens te worden bewoond) levende, met verstand begaafde schepselen aanwezig zijn, daargelaten dat zij welligt eenigzins anders gevormd en bewerktuigd zijn dan wij.

En wat heeft God nu gedaan, volgens de Christelijke geloofsleer?—Nadat de menschen reeds gedurende vijf duizend jaren of iets langer op de aarde hadden voortgestrompeld,—gedurende welk tijdperk reeds vele rijken ontstaan en weder te gronde waren gegaan, natiën op het schouwtooneel der wereld waren getreden en het hadden verlaten, waarbij veel bloed vergoten, veel gruwzaamheid gepleegd, vele zonden waren bedreven,—zag de Schepper ten laatste in, dat het zoo niet langer gaan kon; hij begreep eindelijk, dat hij zijn werk (den mensch) niet doelmatig genoeg had ingerigt en dat dit werk noodzakelijkerwijze eenige reparatien en verbeteringen moest ondergaan. „Hij had of schiep een zoon” en zond dezen op de aarde om het menschdom deugd en liefde tot den naaste te prediken en te doen beoefenen, hetgeen [19]hij dan ook met zulk uitstekend gevolg in praktijk bragte, dat de dankbare tijdgenooten hem daarvoor bespotteden, hoonden, beschuldigden, ja, eindelijk tot den martelaarsdood veroordeelden en aan het kruishout nagelden!—Maar nu was God met zijne schepselen verzoend; nu mogten zij zondigen naar hartelust en zoolang zij verkozen, of nog zullen verkiezen, mits zij er te eeniger tijd slechts berouw over gevoelen, dan kunnen zij de zaligheid toch nog deelachtig worden; want heeft hij niet zijn eigen zoon—het lam5 Gods—tot verzoening voor de zonde der menschen gegeven en hem—aan wien—daarvoor ten offer gebragt?—: aan zich zelven.

Die in hem gelooven, zullen in het koningrijk der hemelen komen, en hun aantal bedraagt thans ongeveer 245 millioen. Wat de overige 705 millioen menschen betreft—Joden, Mohammedanen en zoogenaamde Heidenen,—die behalve de zoo even genoemden op de aarde wonen, hun vooruitzigt is zeer duister, dewijl het geloof in Jezus bij hen geen wortel wil schieten, en wat aangaat de 35 millioen Grieksch-Katholieken, zoo mede de 60 millioen Gereformeerde ketters (die, wel is waar, in Jezus Christus, maar niet aan de goddelijke magt van den Paus gelooven) met hen is het, volgens de leer „der alleen zaligmakende heilige kerk,” geen haar breed beter gesteld dan met de Heidenen; het gevolg hiervan is, dat er van de 950 millioen bewoners dezer aarde eigenlijk slechts 150 millioen gelukzaligen (Pausselijk-Katholieke menschen) overblijven, voor wie het goddelijke zoenoffer de poorten des hemelrijks heeft kunnen openen.—En wat zal er worden van de bewoners der overige duizenden bij duizenden van planeten en zonnen, welke in het heelal [20]zweven en zich in elliptische banen bewegen?—dat kan niemand bepalen, indien zij, namelijk, van den aanvang af niet op eene meer volkomene wijze zijn gevormd dan wij—of indien zij geene Christenen zijn,—indien de zoon Gods ook niet bij hen een bezoek heeft afgelegd,—niet den oneindig langen togt door het heelal heeft ondernomen,—indien hij niet van trawanten naar planeten, van planeten naar zonnen, van zonnen naar melkwegen en nevelvlekken is getogen om overal, waar het werk zijns vaders en van zijn meester niet goed ging, het noodige er aan te herstellen en te verbeteren!—Waarachtig, broeder Nacht, wat zou ik een erbarmelijk denkbeeld moeten opgevat hebben van den alwijzen Schepper, indien ik zulke soort van nesterijen kon gelooven,—indien ik zoo iets dacht van den oneindigen, eeuwigen Maker van het heelal, die niets onvolkomen heeft daargesteld, die het kleinste wormpje, het onbeduidendste plantje en hoe veel te meer niet den mensch! van den aanvang af zoodanig heeft gevormd, dat, door de krachten waarmede Hij hem heeft begiftigd en die Hij aan eeuwig onveranderlijke, onverbreekbare wetten onderwierp, alles wat leeft en zich beweegt en door zijnen adem wordt bezield, door zich zelven en uit zich zelven zijne ontwikkeling, voleinding en eindelijke bestemming onfeilbaar te gemoet gaat, zonder dat op eenigerlei wijze de wetten, de eenmaal in het leven geroepen krachten, herstelling of verbetering behoeven.—En, aangenomen dat zulks denkbaar, dat zulks mogelijk was, dan vraag ik u: wat heeft dan dat buitengewone gezantschap van God op aarde uitgerigt? Wat heeft het geholpen?—zoudt ge durven beweren, dat de menschen sedert dien tijd beter en gelukkiger zijn geworden?

Wend uwe blikken om u heen, sla Europa gade! Wat ziet ge? Ellende, armoede, hongersnood, gevangenissen en [21]andere dergelijke strafinrigtingen opgepropt met misdadigers; slavenhandel, die onder de bescherming van Christelijke wetten sedert eeuwen wordt gedreven; diefstal, moord,—ontevredenheid door de volken gevoed jegens hunne regeerders, bloedige omwentelingen, vrees der heerschers voor hunne volken,—oorlog!—schepen en vestingen laat men in de lucht springen en duizenden van menschen vallen in één enkelen oogenblik als een offer des doods; hier ontwaart gij wederzijdsch wantrouwen, haat tusschen de onderscheidene Christensekten, ginds aanmatiging der priesters, kuiperijen der Jesuïten; van godsdienst vindt gij buiten de kerken zelfs geen spoor, in de kerken veel huichelarij en schijnheiligheid.

Werp uwe blikken achter u. Daar ontwaart gij een vreesselijk schouwspel, dat nu sedert 1800 lange jaren voortduurt. De aanbidders der oude goden van Griekenland vangen het treurspel aan; bloedig vervolgen en martelen zij de nieuwe Christenen en brandstapels besluiten het, waarop Christenen Christenen—tot vreugde van Christenen in de vlammen offeren! Daar wordt het ijzingwekkende cyclorama voor uw oog ontrold, waarop met vlammende en bloedige kleuren de geschiedenis des Christendoms is afgemaald. Langzaam ontwikkelt het zich voor uwen starenden blik. Eerst ziet gij niets dan den duisteren, bijna tien eeuwen langen nacht der middeleeuwen, zoo vol gruwelen;—te vergeefs tracht gij eenig schemerlicht van geestesleven te ontdekken;—dikke wolken verduisteren den hemel, zij rusten op de aarde, het schrikbewind der hierarchie bespiedt der menschen gangen van zijne geboorte af tot aan den oogenblik van zijn verscheiden, ja, zelfs zijne gedachten worden gekluisterd;—het vreesselijkste zedebederf heerscht alom onder alle volken van Europa en elke natuurlijke ontwikkeling der vermogens, [22]die in hen sluimeren, wordt zorgvuldig onderdrukt;—rijke kloosters zweven bij duizenden aan uwe blikken voorbij; de landman legt de vruchten, die hij in het zweet zijns aanschijns aan de aarde heeft ontwoekerd, aan hunne poorten neder, en, onder de bescherming des kruises, worden zij door weelderige monniken en nonnen verbrasd;—processiën trekken voorbij met reliquienkasten en opgesierde beelden, waaraan goddelijke eer wordt bewezen, op het aanschouwen waarvan ieder, die zich bewegen kan, de knieën ootmoedig buigt;—hier hoort gij het aflaatgeld, betaald voor zonden, die men reeds heeft gedaan of nog zal bedrijven, in de kisten rammelen, en ginds verneemt men slechts banvloeken in de stilte van den nacht, welke loodzwaar op een gansch geëxcommuniceerd of onder interdict gelegd koning- of keizerrijk drukt; zelfs de lijken der gestorvenen mogen aldaar niet aan den schoot der aarde worden toevertrouwd;—maar eensklaps wordt de stikdonkere duisternis door een helder licht vervangen, de hooge hemel is met een rooden gloed overtogen, flikkerende vlammen verheffen zich boven den horizon, Auto da Fé’s worden gehouden! en—een en dertig duizend menschen, beschuldigd of slechts verdacht van af te zijn geweken van het eenig ware geloof der Pausselijke kerk, worden de een na den anderen, somtijds een half dozijn te gelijk, levend voor uwe oogen verbrand!—Welk somber gebouw wordt ginds al nader gevoerd, en welke jammertoonen treffen van daar uw oor?—Het zijn de kerkers, casa santa, der inquisitie, waar honderden van Joden en Mooren, die het voorvaderlijk geloof niet wilden afzweren, hunne ketenen doen rammelen;—uit gindsche zaal stijgt het geklag en gejammer van onschuldige heksen op, die door de priesters van Christus verdacht zijn geworden, dat zij met booze geesten in betrekking stonden; zij worden [23]gefolterd en liggen op de pijnbank, van waar nu hun gekerm, dat te vergeefs om „erbarming” smeekt, uw oor doorklieft en uw hart doet bloeden!—en zie hier—een schavot is opgerigt en ge ontwaart zeven ketters te gelijk, die, beschuldigd van getwijfeld te hebben aan de Goddelijke roeping des Pausen, door de hand der „heilige Christelijke beulsknechten” levend worden geradbraakt!—Het panorama ontrolt zich verder; zal het dan nimmer eenige verblijdende, eenige lichttooneelen opleveren?—Een koene monnik staat daar te Wittenberg; hij heeft zijne 95 stellingen in schrift gebragt, aan de slotkerk aangeplakt en werpt nu de Pausselijke bul, die hem als aartsketter vervloekt en in den ban doet, in het flikkerende vuur;—maar dit vuur verbreidt zich in het rond, godsdienstoorlogen ontbranden, steden en dorpen staan in lichtelaaije vlam en lijken wentelen zich, dertig jaren lang, in hun bloed voorbij uwe ontstelde blikken!—De heerschzucht van Rome en van hare knechten, welke op geen ander regt steunt, op geen anderen grond is gebouwd, dan op gewetensdwang, op geestesnacht en bijgeloof, heeft nu een strijd op leven en dood aangevangen met het licht der Hervorming;—de schoonste gewesten van Duitschland worden verwoest, ontvolkt;—in de Nederlanden neemt een Hertog van Alba het ambt des beulen waar, onder wiens bijl de hoofden van 18000 bewoners vallen en in Frankrijk vervullen de gruwelen, gepleegd gedurende den Bartholomeusnacht, welken gij nu ziet, uw gemoed met afgrijzen; uwe haren rijzen er van te berge! Maar ginds in Rome staat de „Stedehouder van Christus”; hij viert een plegtig Te Deum en schrijft een jubileum uit voor den welgelukten moord van 35000 Hugenooten!—Maar nog is de schilderij vol jammertooneelen niet geheel ontrold. Zij schijnt eindeloos te zijn en ontplooit [24]zich voortdurend verder en verder voor uwe blikken;—in Spanje zet het „heilig officie” zijn woeden voort;—in Frankrijk verrijzen de Cevennes voor uwe blikken en aldaar worden 40000 arme Camisards, om den wille van hun Christelijk geloof (dat niet zuiver Pausselijk was), gehangen, geradbraakt, verbrand!

Eindelijk,—eindelijk schijnt het eenigzins rustiger, lichter te willen worden op het tooneel waar ’t Christelijk treurspel wordt vertoond. In de plaats van het blind gelooven begint een meer bevruchtend weten te treden, en de kleuren, welke de schilderij ons nu aanbiedt, worden allengs zachter. Gij ziet niet meer zoo veel bloed als vroeger het geval was, geplengd uit godsdiensthaat, bedrog en heerschzucht;—ja, in plaats daarvan begint het licht der wetenschap allengs overvloediger te ontwellen aan die onuitputtelijke bron, welke het onderzoek der natuur daaraan heeft geopend; het werpt nu zijne weldadige stralen—voor het papendom ware banstralen—meer en meer naar alle zijden heen; de grenzen tot waar het zich uitstrekt, worden steeds verder vooruit gedrongen, en het bezigen dier werktuigen, waarvan de hierarchie zich zoo gaarne bediende tot „bekeering of uitroeijing” van degenen, die zij „ketters” noemde, ’t geen meestal slechts geschiedde uit gouddorst, uit heersch- of hebzucht, wordt met elken dag meer en meer onmogelijk;—maar in plaats van hel en vagevuur, in plaats van interdikt, vergift, dolk, kerker, pijnbank, galg, rad en brandstapel sluipen nu Jezuïten rond, Jezuïten!—die overal en nergens zijn, die nu eens in groote menigte als sprinkhanen door de lucht vliegen, dan weder als mollen stil en eenzaam door den grond heenwroeten, maar niettemin altijd onvermoeid en in alle landen bezig zijn om het licht der wetenschap, dat zij niet meer kunnen tegenhouden, zoodra het eenmaal uitgestort is, in zijne BRON [25]te verstoppen, het kinderlijk gemoed zoodanig te verstompen, dat het de vatbaarheid verliest voor de indrukken van waarheid en licht, den geest in de kiem te verstikken:—zich het onderrigt der jeugd in de handen te spelen!—Somtijds schijnt het, als ware die algemeene plaag geheel en al verdwenen; maar, vreesselijke dwaling! Slechts zij, die den naam er van droegen, zijn heengegaan en duizend anderen, zwart als de raven, die bij voorkeur op en in de kerken nestelen, zijn achtergebleven; want Jezuïten in grondstellingen en daden zijn zij allen, ALLEN, die trouw hebben gezworen aan gindsche zwarte banier, die Galilei dwong zijne woorden te herroepen en Huss tot den brandstapel veroordeelde.

Zoo beweegt zich het reusachtige cyclorama en wordt het voor uwe blikken ontrold. De zwaarste, donkerste wolken hebben zich allengs ontlast; maar niettegenstaande dat alles kondt gij in het jaar 1853 de verzuchtingen nog hooren van twee „ketters”, die door de inquisitie tot levenslange kerkering waren gedoemd!

Openlijk durf ik beweren, dat de Christelijke geloofsleer tot heden slechts onwetendheid en bijgeloof heeft bevorderd, slechts misleiding des geestes, tot heersch- en hebzuchtige doeleinden, heeft begunstigd, niet dan ellende, onheil, godsdiensthaat, oorlog en vervolgingzucht, met alle gruwelen, waartoe hardvochtige priesters in staat zijn, heeft gekweekt en dat het licht, hetwelk sedert een of anderhalf honderd jaar in den nacht van waangeloof en bedrog—doch in verre na nog niet algemeen genoeg—is begonnen te gloren, zijn oorsprong is verschuldigd aan de beoefening der natuurlijke wetenschappen.

NACHT. Gij hebt in uwe rede bijna uitsluitend op de Roomsen-Katholieke kerk gedoeld....

DAG. Eenvoudig hierom: de gevolgen, welke uit het [26]geloof aan wonderen voortspruiten, laten zich bij haar het duidelijkst waarnemen; daarenboven bevat zij in haren schoot de groote meerderheid der Christenen, want met inbegrip der Grieksch-Katholieken telt zij, volgens de laatste berekeningen, 185 millioen zielen, en de gezamenlijke Hervormde kerkgenootschappen slechts ongeveer 60 millioen.

NACHT. Maar gij zijt toch niet onbillijk genoeg om de misbruiken en gruwelen, die gij hebt opgesomd, aan de Christelijke leer te willen wijten; gij zult toch de schuld van al de jammeren, welke eene sluwe en gewetenlooze heb- en heerschzucht over de Christenwereld heeft uitgestort, niet op Hem willen werpen, die de zuiverste menschenliefde predikte, die om onzentwille den marteldood aan het kruishout stierf,—namelijk, op Jezus Christus van Nazareth?

DAG. Verre van daar. Hij was ontwijfelbaar een best mensch en zijn handel en wandel was overeenkomstig met de voorschriften zijner leer. Indien zijne zedeleer niet opgesierd ware geworden door zijne aanhangers, jongeren, indien zij bevrijd ware gebleven van de wijzigingen en veranderingen door de zoogenaamde Apostelen daarin gemaakt, indien zij niet besmet ware geworden met de misvormingen, met het geloof aan bovennatuurlijke verschijnselen, zoo als „regtstreeksche hemelsche oorsprong, hoedanigheid van Gods zoon, opstanding uit den doode ten derden dage, hemelvaart” en andere wonderen, door nog latere verzamelaars en afschrijvers daarbij gevoegd, wij zouden welligt nimmer getuige zijn geweest van de grove verbastering des Christendoms, van het ontstaan der hierarchie, van de aanbidding van beelden en heiligen, van de splitsing in zoo vele secten, van de vervolgingen door de inquisitie, enz. Dewijl echter de Christelijke leer het geloof aan wonderen, aan het onmogelijke en onnatuurlijke op den voorgrond stelt, ja, al dadelijk met [27]een wonder en wel het allergrootste wonder begint, waarop het gansche gebouw steunt en rust—de „bevruchting door een heiligen geest” en de geboorte eener „Godheid uit eene sterfelijke vrouw”,—zoo kan het Christendom, gelijk wij het hier voor ons zien, aan de menschheid nimmer geluk of vrede aanbrengen en wel om deze reden: dewijl reeds de eerste grondslag, waarop het steunt, valsch is. Want gelooft gij aan één wonder, dan kunt gij even gemakkelijk honderd, ja, honderd duizend wonderen als mogelijk aannemen, dan is niets meer onmogelijk. Het eene wonder brengt het andere voort. Ieder geloovige kiest uit de massa dat wonder of dogma tot zijn palladium, hetwelk hij het meest gepast acht voor zijne bijzondere behoeften, of dat het meest overeenkomt met de mate van geloof, welke hij bezit. Maar dit is eene ware bron van tweespalt, van splitsing der geloofsleer in verschillende, van elkander afwijkende meeningen en dit is de eigenlijke oorzaak van de verdeeling der Kerk in verschillende sekten. Het duurt vervolgens niet lang of sektegeest wordt in de nu uiteengerukte kerk uitgebroeid, welke allengs ontaardt in haat, nijd en vervolgingszucht.

Dewijl toch een wonder geene waarheid is en voor de juistheid van een blind gelooven geen bewijs kan worden gegeven, missen de aanhangers der godsdienstige secten (belijdenissen) die kalme, rustige gelatenheid des geestes, welke alleen kan geboren worden uit de overtuiging van de waarheid, uit een helder inzigt in de natuurwet. Bewijzen, welke mystieke godgeleerden willen ontleenen uit zoogenaamde „openbaringen en goddelijke ingevingen”, welke mannen uit den Joodschen volksstam voor meer dan anderhalf duizend jaren moeten gehad hebben en in de zoogenaamde „heilige schriften” moeten geboekstaafd zijn, deze zal geen natuuronderzoeker als zoodanig aannemen, want zij zijn in lijnregte [28]tegenspraak met alles, dat in de groote schepping Gods leeft en zich beweegt. In de natuur alleen openbaart God zich aan den mensch. Maar aangeleerde gewoonte, zonder nadenken, is in staat zelfs de grofste onzinnigheid, de bespottelijkste zotternij, tot een heiligdom te verheffen, welks vereering aan de gemoederen eindelijk tot eene behoefte wordt. Het verschil van geloof van dezen krenkt de ijdelheid van genen, die zich in hunne eigene oogen zoo gaarne als onfeilbaar beschouwen; hetgeen den eersten heilig is, komt laatstgenoemden belagchelijk voor, met wier geloof weder andere den spot drijven en dit moet als de oorzaak worden beschouwd, dat zij,—in plaats van elkander de bewijzen te toonen waarop hunne leer is gegrond, in plaats van zich te vereenigen en zich gezamenlijk te koesteren in de stralen der zon, die voor elk hunner schijnt, doch die zij uit het oog hebben verloren,—dat zij zich steeds verder van elkander verwijderen, de bitterste vijandschap tegen elkander voeden en de hand uitslaan naar de middelen om elkander te dwingen, ja, te verdelgen! De geschiedenis der laatste 1800 jaren is dáár om zulks te bewijzen, en nog op den huidigen dag kan men daarvan de treurigste ondervinding opdoen. Het geloof aan wonderen werd gezaaid, en het onkruid schoot op als eene duizendhoofdige hydra, waarvan elke afgehouwen kop telkens op nieuw door een anderen wordt vervangen. Maar zelfs dan, wanneer de Christelijke leer van al dat onkruid,—het geloof aan wonderen, aan openbaring, aan de onfeilbaarheid van de uitspraken des bijbels, en andere dergelijke zaken,—werd gezuiverd, wanneer al de nadeelige vruchten, welke dit onkruid heeft gedragen, ja, die het nog voortdurend tot rijpheid doet komen, uit de maatschappij konden verbannen, weggenomen worden, ook dan nog behoorde het goede deel der Christelijke leer, hare schoone, verhevene, [29]hare lichtzijde,—ik heb hierbij het oog op hare zedeleer—van menige overdrijving ontdaan worden, om eene praktische godsdienst te zijn, die niet slechts in de kerken geleerd en gepredikt, maar in den waren zin des woords, in het maatschappelijk leven opgevolgd en betracht zou kunnen worden.

NACHT. Gij spreekt toch niet in ernst? O! ongeloovige Dag; zoudt gij het wagen, zelfs het verhevenste, datgene hetwelk meer dan al het overige gedeelte van de leer des Heilands zijn goddelijken oorsprong verraadt, namelijk, zijne voorschriften omtrent de menschenliefde, de liefde tot den naaste, zoudt gij ook daartegen te velde trekken of het als onverdedigbaar willen doen voorkomen?

DAG. Zoo iets komt niet, ja, kan niet in mij opkomen. De liefde tot onze natuurgenooten, het sympathetische gevoel, dat zich voor het geluk of ongeluk van anderen van ons meester maakt, het medelijden, hetwelk wij ondervinden met behoeftigen en lijdenden, de zucht die zulks bij ons doet ontwaken om te helpen en wel te doen, ik koester daarvoor de grootste vereering, ik beschouw zulks als de schoonste bloem in den tuin van ons gemoed geplant, die meer en meer aangekweekt, uitgebreid en op alle mogelijke wijze verdient te worden veredeld. Ik zal u echter bewijzen, dat de menschenliefde, gelijk Jezus die leerde6 in zijne goedheid buiten maat en perk, waardoor hij anderen alles, zich zelven niets was, dat deze niet in praktijk kan worden gebragt, dewijl onze natuur er zich niet naar kan voegen en de persoonlijke regten, de waarde van het eigene ik, er door worden miskend. [30]

De bijbel leert: „Hebt uwen naaste lief gelijk u zelven.” Dat doet niemand en kan niemand doen, dewijl het volstrekt onmogelijk is. De aangeboren pligt van zelfbehoud, dwingt ieder om zich zelven iets meer lief te hebben dan anderen. Om die reden behoorde het voorschrift aldus vervat te zijn: indien hongersnood u en anderen aangrijnst en gij kunt u voedsel verschaffen, nuttig er dan zoo veel van als noodig is om niet van honger te sterven; blijft er dan nog iets over, geef dit aan de anderen en behoudt het niet voor u zelven; spaar het uwe niet, wanneer anderen gebrek hebben; help anderen, wanneer gij u zelven niet in gevaar stelt er door om te komen.

Er staat geschreven: „Hebt uwe vijanden lief, zegent ze, die u vervloeken, doet wel degenen, die u haten, bidt voor hen, die u geweld doen en u vervolgen.” Dat klinkt alles zeer verheven, goddelijk, en is welligt ook zeer gepast voor een hemel, waar niet dan engelen wonen. Als eerlijk man kan ik echter dengene, die niet verbrand of gekruisigd wil worden, niet aanraden deze leer in de maatschappij, waarin wij leven, op te volgen.—Zij, die zich priesters „van Christus” noemen, van de Groot-inquisiteurs af tot op den Bisschop van Freiburg in 1854, hebben dan ook letterlijk het tegendeel gedaan en op eene regt meesterlijke wijze vervloekt, geradbraakt en verbrand. De hemel behoede mij daarvoor, zoo iets raad ik niemand aan; maar om niet vertrapt, niet naakt uitgeplunderd te worden, neem ik het volgende als grondregel aan: tracht uwen vijand te overtuigen, dat hij verkeerd heeft gehandeld, beproef om hem tot inkeer te brengen, hem, zoo mogelijk tot vriend te maken; gelukt dit niet, laat hem dan de tanden zien, en houd hem op een eerbiedigen afstand; gaat hij dan nog voort aanslagen tegen u te smeden, ziet gij u daardoor werkelijk [31]in gevaar gebragt, neem dan de wapenen ter hand en verdelg hem.

Op eene andere plaats wordt gelezen: „Indien iemand u op de regterwang slaat, keer hem ook de andere toe.” Neen zeg ik; indien gij niet voor een dwaas, een lafaard of een gek wilt doorgaan, geef hem dan een ferme klap terug.

De Christelijke leer vordert: het onderdrukken van zinnelijke begeerte, het bestrijden van vleeschelijke lusten, die zij zondig noemt; gij zult u losmaken van al wat aardsch is en het vleesch verloochenen, opdat „uwe onsterfelijke ziel aan God meer gelijk worde, tot den Vader in den hemel opklimme en de eeuwige zaligheid beërve.”—God echter heeft den mensch, gelijk alle andere levende wezens, tot genot geschapen en alle organen en systemen des ligchaams met de bewonderenswaardigste doelmatigheid zoodanig ingerigt, dat niet slechts het nuttigen van spijs en drank, maar insgelijks elke andere verrigting, waartoe zij dienen, met een aangenaam, behagelijk gevoel gepaard gaat. Velen genieten dagelijks en duizendvoudig, zonder daarbij over de weldadige bedoelingen des Scheppers na te denken, zonder daarvan bewust te zijn; maar anatomici en physiologen wijzen ons, in de afzonderlijke deelen, de wet aan, waarnaar zulks is geregeld en plaats heeft.—De Schepper heeft aan het menschelijk ligchaam bij uitnemendheid, meer dan aan alle andere schepselen, geschonken schoonheid van vorm, welke aan het oog behaagt, het hart roert en streelt, en stellig schiep hij het ligchaam niet in die schoone gedaante, opdat het onopgemerkt zou blijven, de organen er van rigtte Hij niet in tot genot, opdat de mensch zich van alle genot zou onthouden!—Het is niet mogelijk het vleesch te verloochenen. Maar het Christendom eischt verloochening, kastijding des vleesches, onderdrukking der zinnelijke lusten, eene liefde [32]tot zijn naaste als tot zich zelven, onbeperkte weldadigheid, mededeeling van hetgeen men bezit aan hen, die minder met aardsche goederen gezegend zijn (naar grondstellingen van het echte communismus); het schrijft voor zijne vijanden te vergeven, voor zijnen beleediger en vervolger te bidden, hen wel te doen, en wanneer men op de eene wang geslagen wordt, ook de andere toe te keeren,—al te maal leerstellingen, die men elken zondag met veel zalving van den kansel in alle kerken hoort verkondigen, maar die, daar buiten, door niemand kunnen betracht en uitgeoefend worden. Welke zijn nu de gevolgen, die uit dezen valschen toestand, uit deze onevenredigheid tusschen godsdienstleer en de physieke mogelijkheid, de betrachting er van, noodzakelijkerwijze voortspruiten?—: HUICHELARIJ, SCHIJNHEILIGHEID, welke ondeugden bij de belijders van niet één geloofstelsel in zulk eene buitengewone mate en zoo algemeen worden gevonden als bij de Christenen het geval is. Maar deze schijnheiligheid, dweeperij, huichelarij,—op zich zelf beschouwd reeds diep te verachten, gelijk alle leugen en bedrog—is een verdoovend, langzaam werkend vergift, waardoor de mensch zich in zijn eigen oogen verlaagt, zijn karakter bedorven en de grond wordt gelegd tot velerlei kwaad in de maatschappij, die daardoor ten deele geheel ontzedelijkt wordt. Al ware het slechts om den wille der huichelarij, dat noodzakelijke gevolg van het aankleven der Christelijke leer, dit alleen zou mij reeds nopen het Christendom, zoo als het thans is, te verwerpen.

Vergun mij, dat ik u een paar karakteristieke trekken der Christelijke volkszeden onder de aandacht breng, welke als het gevolg mogen worden beschouwd van den valschen toestand, waarin de belijders tegenover deze leer, wat hare betrachting aanbelangt, zijn geplaatst. In vele oorden van [33]ons vaderland is het, zoo als ge weet, gebruikelijk in de huisgezinnen een jaar lang over een gestorvene rouw te dragen, zich een jaar lang van alle gezellige vreugde te onthouden, geen concert bij te wonen, geen schouwburg te bezoeken en gedurende dien tijd op geene openbare plaats van vermaak te komen. Gij zult mij toch wel niet tegenspreken, wanneer ik beweer, dat men zich gedurende datzelfde jaar in den huisselijken kring, tusschen de vier muren zijner woning, niet onthoudt van het genot, dat men aldaar smaken kan; wat is nu die eenjarige rouw anders dan eene gehuichelde rouw, eene ceremonieuse pralerij met de smart, die men veinst gedurende een geheel jaar te gevoelen, en al dien tijd schijnheilig in het openbaar vertoont?—Zoudt gij vermeenen, dat die Javasche vrouw, die ons hare hut heeft afgestaan en ons heden avond verhaalde, dat haar man acht dagen geleden door een tijger was opgevreten, geen smart daarover gevoelt, nu zij met haar kind alleen is overgebleven? Ongetwijfeld doet zulks haar leed, maar zij kent de Christelijke huichelarij nog niet. Ja, wat meer zegt, indien die eenjarige rouw werkelijk, d. i., in het gevoel bestond, indien het gemoed zóó lang met smart ware vervuld, ik zou mijne stem met des te meer nadruk er tegen verheffen, zulks te meer laken, dewijl een dergelijke rouw of smart zou zijn onverstandig, onnatuurlijk, en schadelijk voor het welzijn en het geluk zoo der bijzondere huisgezinnen als der geheele maatschappij.

Herinnert gij u nog, dat wij eenige jaren geleden, bij gelegenheid van onze reis in Europa, eene kermis bezochten in eene der drie academiesteden van ons land? Wij gingen aldaar in eene tent, waar behalve gymnastische voorstellingen, als zoo vele bewijzen van de buitengewone mate van ligchaamskracht en vlugheid, die de mensch door langdurige oefening [34]in staat is te bereiken, insgelijks zoogenaamde tableaux vivants werden gegeven. De voorstellingen waren, wat betreft de groepen, meerendeels ontleend aan de godenleer der Grieken en Romeinen; wijders had men zich klassieke schilderijen ten voorbeeld genomen of bootste men antieke standbeelden na, en wij moesten bekennen dat de keuze der onderwerpen en de wijze, waarop zij werden voorgesteld, allen lof verdienden. Zoo iets hadden wij op Java nooit gezien. Alle gemoedsbewegingen, zoowel de teederste aandoeningen van het hart, als ook de wildste driften, werden door gebaren en houding op eene voortreffelijke wijze uitgedrukt; het edele, het gracieuse behaagde ons, en wij vergastten onze blikken op de schoonheid der vormen van het menschelijk ligchaam. Er kwamen echter zeer weinige bezoekers. Men zag er geen pastoor, geen dominé, geen professor in de theologie en vooral geene dames. Men zei den ondernemer, dat de (zeer Christelijke, zeer pastoors- en dominésgezinde) L...sche dames den mensch, zoo als God hem levend heeft geschapen, en zoo als de beeldhouwers van het oude Rome en Griekenland hem uit marmer beitelden, voor allerwanvoegelijkst, onfatsoenlijkst hielden en dat de kleermaker komen en hem „fatsoenlijk” moest maken.—De kleermaker kwam; de bloote tricotkleeding der levende standbeelden werd met lintjes, doeken en andere gewaden omhangen en—wat gebeurt er!—de oude goden en godinnen van Griekenland verschenen, geheel onverwacht, met hoeden, mutsen, sluijers, borstrokken, pantalons, geduchte schorten! en omslagdoeken om het lijf, tot verrassing van iedereen, te L....n op het tooneel. Maar ach, o! arme Kr....! hier kwam een gedeelte van eene naakte knie onder het schort eener Venus te voorschijn en ginds werd een vleeschkleurigen schouder onder een opgeslagen tip van den groenen sjaal der Psyche zigtbaar.—„Foei, foei!” zeiden de Christelijke [35]dames en—gingen heen. De heeren echter, die een meer antieken smaak hadden, die de levende beelden van Kr.... vroeger met bewondering gezien hadden, bleven nu insgelijks weg; want zijden omslagdoeken, japonnen en sluijers konden zij immers in elken modewinkel, op elk bal in overvloed te zien krijgen en—de ondernemer was van beide kanten gefopt. Zie, broeder Nacht, dat is het gevolg van uwe Christelijke leer, die u voorschrijft den ouden Adam, welke in u is, te desavoueren, het zondige vleesch te verloochenen en uwe onsterfelijke ziel niet met aardsche lusten te bevlekken, neen, haar voortdurend te louteren en tot den smaak van de eeuwige zaligheid te dresseren. Deze leer heeft den goeden, aardschen smaak bedorven en de menschen tot huichelaars gemaakt, dewijl zij hen heeft geleerd de oogen af te wenden van dat beeld, hetwelk God als de schoonste bloem uit het beste gedeelte van het paradijs nam en als zijn meesterstuk op deze aarde plaatste. Want al diegenen, welke de tableaux vivants niet wilden zien, kunnen het vleesch toch niet ontberen! zij hebben toch vijf zinnen even als wij! Maar zij offeren aan deze vijf zinnen slechts in het geheim, achter de vier- of zesvoudige gordijnen hunner kamers en, komen zij in de kerk, op straat, op openbare plaatsen, o! hoe schitteren dan hunne oogen van vrome, schijnheilige zalving, hoe vloeit de strafpredicatie van hunne lippen, welke alle zinnelijke lust veroordeelt en gebiedt den zondigen Adam af te leggen (ongeveer zoo als de slangen zich van hunne huid ontdoen, die echter gedurig op nieuw weder aangroeit).

Hier doet zich eene belangrijke vraag op, die ik aan alle menschenvrienden ernstig ter beantwoording vermeen te moeten aanbevelen: welk kwaad moet in de Christen-maatschappij als de oorzaak worden beschouwd van die kindermoorden, [36]die zich in ons vaderland op zulk eene schrikbarende wijze herhalen, dat bijna wekelijks, jaar in jaar uit, de treurigste berigten daarvan in de couranten worden medegedeeld?!—Hebt gij gedurende het verloop van meer dan een tiental jaren wel van een enkelen kindermoord! onder de Javanen (die geen Christenen zijn) hooren spreken?

NACHT. Het is inderdaad zoo als gij zegt.—Wat nu het overige betreft, uwe aantijgingen tegen het Christendom zijn zeer talrijk en in verscheidene opzigten, ik moet zulks bekennen, maar al te gegrond; anderen zal ik later, zoo ik hoop, bondig wederleggen. Voorshands zal ik mij hiertoe bepalen, tegenover uwe beschuldigingen nogmaals die groote waarheid te stellen, die ik reeds vroeger heb aangevoerd, en waarvan de kracht nog in geenen deele door u is ontzenuwd. Wij zullen niet teruggaan naar de geschiedenis van vervlogen eeuwen, maar het oog slaan op den tegenwoordigen tijd. Laat ons de mate van beschaving, welke bij de Christennatiën thans wordt opgemerkt, vergelijken met die, welke andere volken des aardbols in dat opzigt hebben verkregen. Hieruit zal ten duidelijkste blijken, dat de eerstgenoemden op een veel hoogeren trap van beschaving staan, en dat in het Christendom, niettegenstaande de dwalingen en misbruiken, die het oorspronkelijk aankleven, of die in lateren tijd er zijn ingeslopen, echter iets goeds, groots, buitengewoon verheffends moet gelegen zijn!—Het is waar, gij hebt dat vroeger tegengesproken, maar vergeten op eene voldoende wijze aan te toonen welke andere oorzaken dit verschijnsel zouden hebben te weeg gebragt, en zoo lang gij daartoe niet in staat zijt, moet ik het Christendom, in spijt van al de beschuldigingen, welke gij er op hebt geworpen, blijven beschouwen als den grondslag, als de bron, waaruit de hoogere Europesche beschaving is voortgevloeid. Gij zult [37]toch wel toestemmen, dat het thans juist de Christelijke natiën zijn, die zich door hare beschaving het meest onderscheiden, ja, dat zij, de Christenvolken, de eenigen zijn, die door hunne intellectuele, industriële en politieke ontwikkeling boven alle andere volken uitblinken en alle anderen de wet voorschrijven?!—Dat is toch een onloochenbaar feit!

DAG. Ongetwijfeld. Maar de grondslag daarvan ligt niet in het Christendom. In tegendeel; ik heb reeds vroeger met een woord gezegd, dat het Christendom, verre van zulks te bevorderen, daaraan de hand te leenen, zulks te bespoedigen, die hoogere ontwikkeling heeft tegengehouden en vertraagd. Wat zeg ik, tegengehouden heeft? Neen, het Christendom gelijk het thans bestaat,—en hiermede bedoel ik niet uitsluitend de Pausselijke hierarchie, maar insgelijks alle andere Christelijke kerkgenootschappen en belijdenissen, die hunne duistere, geheimzinnige dogma’s van het eene geslacht op het andere overplanten (hoewel deze laatsten minder nadeelig hebben gewerkt dan de eerstgenoemde),—het Christendom gaat nog op den huidigen dag voort de vrije, heldere ontwikkeling des geestes te verhinderen of te stremmen, blijft nog voortdurend de erkenning weêrstreven der eenvoudigste, maar groote waarheden in de natuur, en dit is zelfs het geval in landen, die, gelijk Engeland, voor zeer verlicht doorgaan, indien, namelijk, deze waarheden met het overgeërfde, blinde geloof of met de woorden des bijbels in strijd zijn. Het zou mij gemakkelijk vallen duizenden van voorbeelden, uit den tegenwoordigen tijd ontleend, tot staving van mijn gezegde aan te voeren; dit zal wel niet noodig zijn, dewijl zij u even goed als mij voor den geest moeten staan. De hoogere beschaving der Europesche volkstammen is uit eene gansch andere bron voortgevloeid.

Allereerst komt hier in aanmerking het verschil van ras, [38]waartoe de volken behooren, die den aardbol bewonen. Een groot natuuronderzoeker heeft, wel is waar, gezegd, dat het niet zeer „verblijdend” mag worden genoemd te beweren, dat het eene ras, ten opzigte van zijne werktuigelijke zamenstelling, aanleg en geschiktheid tot ontwikkeling, boven anderen is bevoorregt; ik stem dit in zoo verre toe, als zij allen gelijke regten hebben op eene vrije ontwikkeling en beschouw het bewijs als verwerpelijk, dat door velen ter verdediging van den slavenhandel aangevoerd en door hen geput wordt uit de meer of minder volkomene bewerktuiging der verschillende menschentypen; maar van de andere zijde mag niet worden verzwegen, dat volgens het grondig onderzoek, gedaan door zeer bekwame en naauwgezette mannen, de vorm en de bouw van den schedel eens negers en zijne hersenen de blijken dragen van eene geringere mate van volkomenheid in vergelijking van het hersengestel dergenen, die tot het Kaukasische ras behooren—en niet ligt zal door iemand worden ontkend, dat wij Europeërs in dat opzigt minder stiefmoederlijk door de natuur zijn begiftigd geworden dan de Papoea’s, de oorspronkelijke bewoners van Australië, de Amerikaansche wilden en anderen, die zonder vreemde hulp bezwaarlijk ooit tot een hoogeren trap van ontwikkeling zullen geraken dan zij thans hebben bereikt. Alle volken echter, die de leer van het Christendom belijden, enkele uitzonderingen hier en daar niet medegerekend, behooren tot het Kaukasische menschenras.

De hooge trap van beschaving, de bloei der wetenschappen, de uitbreiding en volmaaktheid aan alle takken van nijverheid gegeven, gelijk bij deze volken wordt waargenomen, dit alles moet als een natuurlijk gevolg worden beschouwd van deze drie oorzaken: als de eerste komt in aanmerking het gunstige, gematigde, noch te warme, noch te koude klimaat des lands, [39]dat zij bewonen, hetwelk eene jaarlijksche afwisseling heeft van zomer en winter, van lente en herfst; eene dergelijke afwisseling oefent een zeer opwekkenden, verheffenden, bezielenden invloed uit op ’s menschen geest;—ten tweede de geographische ligging van Europa, in welk opzigt het boven andere werelddeelen verre is bevoorregt, dewijl het, verdeeld in zoo vele verschillende deelen of leden, doorsneden door uitgestrekte binnenzeeën, in het bezit zijnde van talrijke, diepe golven en baaijen, eene veel gunstiger gelegenheid aanbiedt tot ontwikkeling van handel en scheepvaart als eenig ander land ter wereld, en—ten derde de betere physieke aanleg van het Kaukasische menschenras ter verkrijging van geestbeschaving in vergelijking van andere rassen, en welke aanleg hoofdzakelijk moet worden gezocht in zijne veel grootere hersenen en zijn volkomener schedelbouw, waardoor het geschikt is geworden om tot eene veel hoogere intellectuele en industriële ontwikkeling op te klimmen, dan andere minder volkomen bewerktuigde of verkwijnende menschenrassen.—Begunstigd door deze drie oorzaken, ging de hoogere ontwikkeling hand aan hand met de steeds toenemende vermeerdering der bevolking, welke laatste weldra in overbevolking ontaardde, zoodat de bewoners voortdurend naar nieuwe middelen van onderhoud moesten omzien, de bestaande meer en meer verbeteren, en zich eindelijk gedwongen zagen naar andere oorden heen te trekken, kolonien of nieuwe rijken aan gene zijde des oceaans te stichten, waar de landverhuizers de reeds verkregen beschaving overplantten. Diezelfde mate van beschaving zou echter in het moederland reeds veel vroeger zijn verkregen geworden, indien het Christendom daarop zijn nadeeligen invloed niet had uitgeoefend.

NACHT. Uwe wijze van beschouwing kan ik, in al hare deelen, niet de mijne noemen. Ik wil voor den oogenblik [40]toegeven, dat het Christendom misvormd, miskend, en door duizenden van menschen is misbruikt geworden tot het bereiken van oogmerken, die aan het ware doel er van geheel en al vreemd zijn, waardoor slechts ellende en jammer zijn gebaard; maar aan de andere zijde moet niet uit het oog worden verloren, dat er door alle eeuwen heen duizend anderen werden gevonden, die de leer der menschenliefde in al hare zuiverheid hebben betracht. Dit moest natuurlijkerwijze een weldadigen invloed uitoefenen op den toestand der maatschappij in het algemeen. De vroegere ruwheid van zeden, de barbaarschheid moest langzamerhand plaats maken voor zachtere wetten; hierdoor moest het gemoed veredeld, de veiligheid van personen en goederen beter gewaarborgd en de snelle aanwas der bevolking begunstigd worden, welke laatste, gelijk gij vroeger reeds en te regt hebt aangemerkt, steeds gepaard gaat met de hoogere vlugt zoowel der industriële als intellectuele ontwikkeling.

DAG. Zeer zeker. Maar ook des te grooter waren de verwoestingen door het Christendom op andere tijden en in andere oorden aangerigt, terwijl er nog mag worden bijgevoegd, dat het allerwege den vooruitgang tegenhield, dewijl het den geest aan banden legt. In vergelijking van de nadeelen daardoor ontstaan, is de weldadige invloed, uitgeoefend door enkele brave en vrome mannen, uiterst gering, ja, hoogst onbeduidend te heeten.—En deze menschenliefde, deze belangstelling en hulpvaardige deelneming in het geluk en het ongeluk van anderen, mag zij inderdaad worden beschouwd als een geschenk, dat het menschdom is verschuldigd aan het Christendom? Is zij eene deugd, welke slechts Christenen bezitten? Het is waar, luid en heerlijk is zij door Jezus van Nazareth ter beoefening aangeprezen,—maar zij bestaat sedert de mensch deze aarde bewoont; bij alle volken, bij de belijders der verschillendste [41]godsdiensten, bij Mohammedanen en bij zoogenaamde Heidenen, bij de beschaafdste en bij de wildste volken, overal zult gij dit gevoel der menschenliefde ontwaren, hier in een ruwen, ginds in een meer veredelden toestand, nu eens vlekkeloos, dan weder onzuiver, ja, zelfs door hartstogten en vooroordeelen tijdelijk geheel verstikt,—maar overal, werwaarts gij u ook mogt begeven, in alle deelen der aarde zult gij het wedervinden en gij zult bemerken, dat de beste menschen diegenen zijn, welke de menschenliefde van niemand geleerd hebben, die de deugd beoefenen, zonder haren naam te kennen. Hebt gij er niet heden avond nog het bewijs van gezien, hier onder de bewoners dezer armoedige hutten, die toch geene Christenen zijn? Het is zoo waar niet noodig, dat een profeet, een godsgezant, op aarde wordt gezonden om ons het onderscheid tusschen het goede en het kwade, de liefde tot onze natuurgenooten te leeren, want reeds bij de schepping des menschen werd de kiem van dit gevoel door den Almagtigen zelven in ’s menschen borst geplant.

Wie leerde aan de bij het bouwen harer cel? Wie schonk het bewonderenswaardig instinct aan de spin, die zulk een kunstig weefsel vormt? Wie boezemde het dier de liefde in voor zijne jongen? werd hun dit, even als de liefde tot den naaste aan ons menschen, niet bij hunne schepping toebedeeld?—in wiens borst echter heeft zich het gevoel van menschenliefde, van medelijden, ooit in geringere mate geopenbaard, dan juist in de borst dier priesters des Christendoms, die de leer van Jezus predikten, maar godsdienst- en verdelgingsoorlogen aanstookten en honderd duizenden hunner medemenschen op de pijnbank folterden, naar galg en rad verwezen of levend in de vlammen van den brandstapel wierpen, dewijl—deze honderd duizenden niet blindelings wilden of konden gelooven, hetgeen heersch- en hebzucht hadden voorschreven. [42]

NACHT. De gruwelen dier dagen zijn lang voorbij. Verlies toch het goede niet uit het oog, dat de tegenwoordige tijd ons oplevert. Moet men niet erkennen, dat de Christelijke zedeleer, zelfs dan wanneer zij niet naar de letter kan worden betracht, een weldadigen invloed uitoefent op het karakter der menschen, hen veredelt en deugdzamer maakt?—Ga eens na welk een groot aantal hospitalen en andere gestichten zijn daargesteld, alwaar onvermogenden kosteloos worden verpleegd, hoe vele genootschappen ter ondersteuning van hulpbehoevenden zijn opgerigt, als vondelingshuizen, armhuizen, weeshuizen, enz., denk toch aan onze Hollandsche hofjes,—in een woord, aan de menigte inrigtingen van weldadigheid, die tegenwoordig in alle groote en kleine steden van het Christelijk Europa worden gevonden. Zijn zij allen niet vruchten van den boom der Christelijke liefde?

DAG. Zeg dan liever menschenliefde. Ik geloof echter niet, dat loutere menschenliefde in staat zou geweest zijn, al die inrigtingen van weldadigheid en hulpbetoon tot stand te brengen, waarvan gij melding hebt gemaakt ter verheerlijking van het Christendom, ware het niet, dat de ijzeren noodzakelijkheid allengs luider aan de deur had geklopt. Zij zijn niet anders dan een gevolg der overbevolking en van het pauperismus. De regeringen, even als de vermogenden des lands, hebben den zin der vraag begrepen, die zij moeten helpen beantwoorden. Het aantal der armen en broodeloozen is thans legio in elk land van Europa. Willen de rijken zich zelven niet laten verslinden door degenen, die honger lijden, dan moeten zij hun iets anders te eten geven en hen verzorgen.—Wat nu betreft de veredeling des menschen door de Christelijke zedeleer, gij hebt toch even als ik in groote Indische steden verkeerd, onder wier inwoners bijna alle volken der aarde en de belijders van alle mogelijke godsdiensten, Joden en Mohammedanen even goed als alle soorten van Christenen en zoogenaamde Heidenen, [43]vertegenwoordigd zijn en gij zult insgelijks hebben bespeurd, dat het geloof dier verschillende volken niet den geringsten invloed uitoefende op hun praktisch leven en handelen; wijders dat onder een gelijk aantal Christenen even vele slechte menschen werden gevonden als onder de overigen, ja, dat de zedelijk goeden onder genen, betrekkelijkerwijze gesproken, zeer dikwijls geringer in aantal waren dan bij deze, dewijl zij, in spijt van hunne Christelijke zedeleer, hunne meerdere Europesche beschaving en geestkracht op den duur slechts spitsten met het oogmerk om de anderen te benadeelen, te bedriegen en het meest mogelijke voordeel van hen te behalen.

NACHT. Hoedanig ik over uwe anti-christelijke beschouwingen oordeel, zal ik u later mededeelen; ik wensch zulks uit te stellen, totdat wij onze reis door Java afgelegd en vermogende, zoowel als behoeftige inlanders zullen bezocht hebben. Alsdan zal ik meer ervaring hebben opgedaan en beter in staat zijn om eene vergelijking te maken tusschen de inboorlingen van dit eiland en de Christenen in Europa.—Maar zeg mij eens, indien gij volstrekt niet gelooft noch aan wonderen, noch aan eene hoogere openbaring in den innerlijken mensch, dan kunt gij immers ook geene bevrediging, geen troost vinden in de beloften, vervat in den bijbel waarop, als zijnde Gods heilig woord, zoo vele millioenen menschen hunne hoop bouwen en—hoe verklaart gij dan den oorsprong der wereld en de verschijnselen in de natuur?

DAG. De bijbel bevat menig schoon verhaal, voortreffelijke zedelessen, waarvan de lezing niet slechts aangenaam, maar tevens nuttig is. Hij is echter zoodanig doorspekt met dwaalbegrippen en sprookjes, dat het hoogst gevaarlijk is den bijbel als iets anders te beschouwen, dan als een boek, geschreven door zwakke, feilbare menschen, of hem te willen doen doorgaan als het „onmiddellijk woord van God,” [44]als eene „uit den Hoogen ingegevene heilige schrift der Apostelen van Christus.”—Gij weet even goed als ik, dat bij de geschied- en taalkundigen groot verschil van gevoelen bestaat omtrent den oorsprong van het Nieuwe Testament, zoomede omtrent den tijd, waarin het is te boek gesteld. Volgens sommigen zou het door de zoogenaamde Apostelen zelven (kort na den dood van Jezus) zijn vervaardigd geworden en derhalve moeten gebragt worden tot de eerste helft der eerste eeuw onzer tijdrekening. Volgens andere en meer grondig ervarene critici daarentegen kan het eerst anderhalf honderd jaar na Christus, in den vorm gelijk wij het kennen, zijn te boek gesteld door schrijvers, wier namen onbekend zijn, die verscheidene overleveringen en lessen, welke destijds in den mond des volks nog levendig waren gebleven, op die wijze trachtten te bewaren; gij weet het, de meest onbevooroordeelde, de onpartijdigste onderzoekers der schrift zijn het, die tot dit laatstgenoemde resultaat zijn gekomen. In nog lateren tijd werden de verschillende gedeelten en brieven bijeengevoegd tot dat geheel, hetwelk wij gewoon zijn het Nieuwe Testament te noemen. Het is derhalve niet eens mogelijk, om uit te maken of Jezus van Nazareth, al hetgeen in dit Nieuwe Testament staat, werkelijk geleerd en verhaald heeft en of hij het zoo, gelijk daar gelezen wordt, heeft gesproken.

Hoe onverstandig is het nu niet gehandeld, indien men, gelijk vele godgeleerden („Christelijke schriftgeleerden en pharizeën”) doen, indien men groote waarheden der natuur wil bestrijden met de woorden van dezen bijbel, die te boek is gesteld naar volksverhalen en zulks in een tijd, toen nog geen Kopernicus en Galileï, nog geen Newton en Francklin geleefd hadden, toen nog geene enkele der gewigtige sterrekundige en physiek-chemische ontdekkingen was gedaan, [45]waaraan onze eeuw haar licht, hare hooge vlugt moet dank wijten,—in een tijd toen men de magnetische kracht, de electriciteit niet kende, niet wist wat de bliksem was; toen men nog waande, dat de aarde in het hemelruim stil stond, en men zon, maan, benevens alle sterren, nog dagelijks om dezen kleinen aardbol liet ronddraaijen!—Waren de verschillende gedeelten des bijbels naar hoogere ingeving ter neder gesteld geworden, dan zou men toch billijkerwijze mogen verwachten, dat hier of daar eene natuurkundige waarheid, eene juiste verklaring van verschijnselen in de natuur er in werd aangetroffen; zoowel in het Oude als in het Nieuwe Testament zult gij niet alleen te vergeefs er naar zoeken, maar allerwege het tegendeel vinden.

Er is slechts eene openbaring, en dat is de natuur; slechts eene waarheid, namelijk die, welke geput wordt uit de grondige studie dezer natuur, het werk des grooten Scheppers. Al hetgeen in het heelal bestaat, laat zich op eene natuurlijke wijze verklaren uit de krachten en eeuwige wetten, welke de mensch mag leeren kennen en navorschen in de wijze, waarop zij zich openbaren, en in de werkingen die zij uitoefenen. Dit geldt ten opzigte van alle boven- en ondermaansche verschijnselen, eene enkele uitgezonderd:—het innerlijke wezen, de drijfveer in de natuur, de geest, die haar bezielt, benevens de millioenen van verschillende gestalten, waaronder zij zich voordoet. Deze drijfveer te begrijpen en te verklaren is mij niet mogelijk; dat zij echter bestaat, dit gevoel ik elken oogenblik, want in alles, wat ik onderzoek, in planten, in steenen, in de verschijnselen des dampkrings, daar ginds boven mij in den sterrenhemel, gelijk hier beneden op de aarde, in den mensch gelijk in het kleinste insekt, overal neem ik waar doelmatigheid, alwijsheid en bespeur ik, dat het doeleinde, waartoe alle levende wezens zijn geschapen, is: [46]genot en geluk. Al moge het mij nu niet gegeven zijn dit wezen der natuur, dezen geest, uit wien alles is, die alles onderhoudt, te bevatten,—ik gevoel zijn aanwezen, ik gevoel, dat hij is alwijs, algoed, en in hope, in vertrouwen, in vereering en in aanbidding noem ik hem—God.

Gelijk de belijders der leer van Mohammed zeggen: „er is geen God dan God”, zoo zeg ik: er is geen wonder dan Hij. Want terwijl alles bestaat en zich beweegt naar wetten, terwijl alles uit wetten kan worden verklaard, waarvan nog nimmer, sedert duizenden van jaren, sedert de mensch die wetten navorscht, het geringste uit zijne baan is afgeweken, zoo poogt onze geest te vergeefs om Hem te begrijpen, die voor ons verstand onbegrijpelijk is, dewijl ook wij een deel uitmaken van hetgeen door hem is geschapen. Gij zult mij gereedelijk moeten toestemmen, dat gij met al uwe godgeleerde kennis niet meer er van begrijpt dan ik, en dat van den anderen kant de goede Javanen er juist even veel van weten als wij beide, maar ook niets minder; want ook zij en zelfs die, welke niet tot de Mohammedanen behooren of dit slechts in naam zijn, gelooven aan God en aan dien naam verbinden zij, even als wij, diezelfde eigenschappen van alwijsheid en algoedheid. Dit geloof behoort, even als het gevoel van liefde tot den naaste, onafscheidbaar tot den mensch; bij zijne schepping werd hem dit ingeplant, en de zoogenaamde profeten, die van tijd tot tijd dit geloof luidruchtiger dan gewoonlijk hebben verkondigd, hebben het uit geene andere bron geput. Bij de onbeschaafdste, de ruwste, in een woord, bij alle volken, bestaat het geloof aan een hoogsten geest, aan een almagtigen Schepper aller dingen.

NACHT. Maar bij de meeste wilde volken is het begrip van God zoo onduidelijk, zoo onbepaald,—de zwakke lichtstraal des geloofs aan een hoogsten geest is bij hen [47]achter zoo vele bijgeloovigheden, vooroordeelen en geheimzinnige gebruiken verborgen, de eenig ware God wordt bij deze volken, wanneer zij hem al kennen, door zulk eene groote menigte ondergeschikte geesten, Sétan’s, Dewa’s, Begoe’s, enz., enz., waaraan zij gelooven, op den achtergrond gesteld, als het ware verdrongen, dat er menigwerf ter naauwernood nog slechts een flaauw spoor van te ontdekken is?!

DAG. Broeder Nacht, ik zal u bewijzen, dat het met het geloof aan den eenigen waren God in vele landen van het beschaafd Europa,—te midden der allerchristelijkste staten,—niet veel beter gesteld is, dan bij de bewoners der Batta-landen en andere wilde of schijnbaar wilde volken, waarop gij zinspeelt. Verre van mij is het denkbeeld verwijderd om iemand in zijne aangeleerde vooroordeelen, die hem welligt tot gewoonte, tot behoefte zijn geworden, te willen krenken; ik gevoel daartoe even weinig roeping als tot proselietenmakerij. Maar in een land gelijk het onze, waar vrijheid van godsdienst bestaat, waar alle geloofsbelijdenissen gelijkelijk worden toegelaten en aan geene kerk eenig voorregt boven eene andere is geschonken, durf ook ik voor mijne overtuiging vrijelijk uitkomen en openlijk belijdenis van mijn geloof afleggen, zelfs indien ik de eenige aanhanger er van ware.

Ik ben noch Jesuit, noch Heiden, noch Jood, noch Mohammedaan, noch Calvijnsch, Luthersch, Gereformeerd, Grieksch-, Roomsch- of Duitsch Katholiek, Armenisch, Arminiaansch, Independent, Puriteinsch, Anglikaansch, Koptisch, Mormonisch, Mährisch, Wederdoopend, Kwakend of Afgescheiden Christen, maar behoor tot de hooggewelfde kerk, waarvan het dak met sterren is bezaaid, tot de kerk der regtzinnige natuurkundigen, die GOD aanbidden, die Hem in zijne werken en in de krachten, welke hij daarin heeft gelegd, erkennen en bewonderen. [48]

Dezen God kan ik in uwe Christelijke kerken niet vinden, waar Hij of door anderen verdrongen of zoodanig vermomd is, dat Hij bijna onkenbaar is geworden. Bezoek eens eene dergelijke echt Roomsche kerk. Wat aanschouwt gij daar?—Op den achtergrond ziet gij een kolossaal kruis met de beeldtenis des martelaars van Nazareth; de priester, die er voor staat, offert wierook, maakt zonderlinge gebaren en mompelt onverstaanbare latijnsche woorden; ter zijde van hem liggen biddende personen voor rijk versierde Mariabeelden geknield; ginds worden met klatergoud opgeschikte beeldtenissen van heiligen aangebeden en hier, in den biechtstoel, heeft een zondige mensch zich nedergezet op den troon van God, om (tegen betaling)—bedreven zonden te vergeven! En wanneer er gepredikt wordt, wat verneemt gij dan? Herhaaldelijk en menigwerf zullen de woorden: Verlosser, Zaligmaker, Heiland, Jezus Christus, Gods zoon, Heilige geest, Heilige moeder, Maria, Heilige christelijke kerk uw oor treffen; de namen van de kerkvaderen en van eene talrijke schaar van heiligen zullen u menigmaal te gemoet klinken; er zal gesproken worden van zonden, heilige biecht, aflaat en vagevuur,—maar van God, den alwijzen, algoeden, die de heerlijke natuur heeft geschapen, waaraan hij leven gaf en geeft, van Hem zult gij daar niet veel te zien of te hooren krijgen, naauwelijks iets meer dan bij de Battaërs, Alfoerezen en Timorezen, die afgodendienaars worden genoemd, en stellig minder dan in de tempels der Mohammedanen, alwaar, gelijk in de Mĕsigit’s op Java, den eenigen Toean-Allah wordt aangeroepen.

En deze godsdienst wilt gij invoeren op Java, onder deze goede menschen, die nog met geen geloofswaan zijn besmet?

NACHT. Reeds vroeger heb ik u gezegd, dat ik, wel is waar, insgelijks in het Katholieke geloof ben opgevoed, maar, even min als gij, mijn gemoed gesloten heb gehouden voor beter licht, in [49]tegendeel steeds geneigd ben geweest deugdelijke, gezonde bewijsredenen aan te hooren. Daar gij het gezuiverde, door de Hervorming gelouterde Christendom reeds vroeger hebt afgekeurd, wil ik van het overige niet spreken en bovendien mijn oordeel over de vraag nopens de invoering des Christendoms onder de Javanen opschorten tot tijd en wijle dat wij onze reize door Java hebben afgelegd. Welke overtuiging ik alsdan daaromtrent ook zal mogen koesteren, dit staat bij mij vast, dat ik het nimmer zou durven wagen, dergelijke beschouwingen als de uwe, omtrent de Christelijke leer en kerk, althans niet in Europa, openlijk te verkondigen.—Zij zouden ons in den ban doen, excommuniceren!

DAG. Laten zij het doen. Gij behoeft niet in hunne kerken te gaan, waar van den waren God toch niet veel te vinden is. Van hen behoeft gij geen troost te ontvangen.—Wanneer gij het oog hemelwaarts heft, van waar de zon, de maan en duizende sterren als eene eeuwige openbaring u te gemoet schitteren, en gij met de hand op het hart zeggen kunt: God, Alwijze, Algoede, in u geloof ik, u vereer ik, u erken ik in de bewonderenswaardige werken door u voortgebragt, die allen liefde ademen, die allen de grootste doelmatigheid en eeuwige bewaring verkondigen; vol ootmoed en lijdzaamheid onderwerp ik mij aan het lot, dat gij in uwe onnaspeurlijke wijsheid voor mij hebt weggelegd; ik heb afschuw van het kwade, ik vereer en betracht de deugd; ik heb mijnen naaste lief en doe wel aan den arme en den lijdende, zooveel in mijn vermogen is,—dan bezit gij de ware godsdienst, dan hebt gij hunne kerken niet noodig, behoeft hunnen banvloek niet te duchten; dan kunt gij getroost slapen gaan en met een gerust gemoed weder opstaan van uwe legerstede, want God is met u. De waarheid, het regt, hebt gij aan uwe zijde, en het bewustzijn hiervan zal u sterk maken tegen alle wederpartijders. [50]

NACHT. Hetgeen gij daar zegt, heb ik menigwerf gedacht en gevoeld. De vrees echter, die ik koester om mij openlijk te verklaren tegen de leerbegrippen der gevestigde kerk, kunt gij niet weg redeneren. Ik kan dit niet zoo ligt tillen als gij. Hierop zal ik welligt later nogmaals terugkomen. Maar nu wenschte ik wel van u te vernemen,—dewijl gij de invoering van het Christendom op Java zoo ten eenen male afkeurt: wat wilt gij dan de Javanen leeren? of wenscht gij, dat zij, zonder eenig onderrigt, blijven zoo als zij zijn?

DAG. Het is beter, dat zij blijven, ’t geen zij zijn, dan dat er Christenen van hen worden gemaakt. Mijne bedoeling is echter niet, om hen te laten blijven, zoo als zij thans zijn. Alvorens ik u mijne denkbeelden mededeel omtrent de wijze, waarop de Javanen behooren onderwezen te worden, wil ik nogmaals met korte woorden herhalen, hetgeen vroeger door mij is aangevoerd, en hetgeen ik ten allen tijde bereid ben uitvoeriger en grondiger te bewijzen, namelijk: 1^o. dat de hoogere trap van maatschappelijke ontwikkeling der Christenvolken, niet het gevolg is der geloofsleer, welke zij belijden, maar in tegendeel dat het Christendom die beschaving en verlichting gedurende eeuwen heeft tegengewerkt, gelijk het ook thans nog vijandig daar tegenover staat;—2^o. dat die hoogere beschaving is uitgegaan van de beoefening der natuurlijke wetenschappen, welke langzamerhand licht en kennis in den langen nacht van het Christendom verbreidden, en dat de hoogere vlugt dezer wetenschappen zijn grondslag heeft in de oorspronkelijk grootere geschiktheid, welke de volken van het Kaukasische ras voor geestesontwikkeling bezitten, in hun meer volkomen hersengestel en in hunnen beteren physieken aanleg in het algemeen, waarbij vooral niet over het hoofd mag worden gezien de opwekkende invloed, uitgeoefend door het gematigde luchtgestel en de bij [51]uitnemendheid gunstige geographische ligging;—3^o. dat het Christendom de menschheid geen duurzaam geluk, geen vrede kan aanbrengen, dewijl het, verre van waarheid en licht te verspreiden, slechts bijgeloof, het geloof aan wonderen aankweekt;—4^o. dat zelfs de lichtzijde van het Christendom, de leer der zelfverloochening, de onbegrensde liefde tot den naaste, de bestrijding der vleeschelijke lusten, de onthouding van aardsch genot—in die mate als dit wordt geleerd, niet betracht kan worden, wijl zulks in strijd is met de natuur en derhalve gemeenlijk slechts huichelarij en schijnheiligheid doet rijpen;—5^o. dat het geloof aan eenen grooten, algoeden God alreeds in het gemoed der Javanen levendig is;—en 6^o. dat zij menschenliefde bezitten en beoefenen, ja, beter en met zuiverder bedoelingen beoefenen dan duizenden dier Christenpriesters in Europa gedaan hebben.

De Christelijke geloofsleer kan den Javanen derhalve geene waarheid leeren, die zij niet reeds kennen, niets goeds geven, dat zij niet reeds bezitten. En nu vraag ik: waarom wilt gij het Christendom invoeren onder deze goede, nog onbedorven menschen?—Wilt gij tweedragt onder hen zaaijen, het onvermijdelijk gevolg eener godsdienst, welke met het geloof aan een wonder aanvangt en met wonderen eindigt; wilt gij sektengeest en godsdiensthaat met uwe bijbels onder hen doen opschieten? hen rondom een kruisbeeld verzamelen, om aldaar over het onbegrijpelijke te redetwisten en zich met haarkloverijen bezig te houden over dogmatische spitsvindigheden?—Wilt gij hen dan volstrekt onverdraagzaam maken? hen met geweld uit hunne vreedzame hutten, velden en plantaadjen drijven en getuige zijn, dat zij Patjol en Gòlok wegwerpen en, aangetast door een waanzinnig geloof, ijlend heenstroomen naar razende kerkvergaderingen,—opdat onder dezen zoo gelukkigen, Oost-Indischen hemel het eerste [52]bedrijf van gindsche geschiedenis des Christendoms op nieuw worde aangevangen,—opdat hier op Java dat bloedige schouwspel van voor af aan nog eens ten tooneele worde gevoerd, waarvan het laatste reeds sedert lang voorbereide bedrijf in Europa nog niet vertoond is geworden?

Ik smeek u, geef hun om hunnentwil, om den wille van u zelven, niet dergelijk geschenk! Laat hen argeloos gelijk zij zijn, of, wilt gij hen nog gelukkiger maken, wijd dan uwe krachten ter aankweeking der natuurlijke godsdienst, waarvan de kiem, bij dezen reeds meer, bij genen minder ontwikkeld, in hun binnenste aanwezig is; leer hen God den eenigen bewonderen in zijne werken als den Schepper en onderhouder der natuur, die met onwankelbare trouw elken morgen de gulden zon over hunne hoofden doet opgaan en den verkwikkenden regen doet neêrstroomen op hunne velden; vestig hunne aandacht op de innerlijke doelmatigheid en schoonheid der voorwerpen in de natuur, maar bovenal leer hen, dat de bron van alle geluk en vrede uit hen zelven moet opwellen,—dat zij de goddelijke kiem, die in hen ligt, de liefde tot hunnen medemensen en tot de deugd, in den waren (niet Christelijk overdreven, schijnheiligen) zin aankweeken en als hun schoonste erfdeel moeten beschouwen,—maar, kwel hen niet met evangeliën en dogma’s, hoe één is drie en drie is één, met de leer van gemeenschap en transsubstantiatie; verschoon hen van hostiën, wierookvaten en andere dergelijke „heilige” gereedschappen; voer de biecht, de mis, het avondmaal en het vagevuur! niet over naar Java (waar het buitendien reeds heet genoeg is);—laat toch den priesterrok weg en alles wat naar kerkelucht riekt, en plant, om Gods wil, het schrikkelijke—kruis! niet op hunne vreedzame bergen,—verspreid geene wondersproken, geene bijbels onder hen!—want dergelijk zaad zou onvermijdelijk, [53]hetzij vroeger of later, een monster doen opwassen, dat zijne woede tegen zich zelven zou keeren en u allen zou verslinden.

Ik mag de Javanen gaarne lijden. Hetgeen mij de meeste geruststelling omtrent hun toekomstig lot inboezemt, is de overtuiging, die bij mij levendig is, dat het niet zulk eene gemakkelijke zaak zijn zal de Christelijke geloofsleer onder hen in te voeren.—Het verlossingsproces des menschen van de zonden en de verzoening met God door het zenden en opofferen „van den levenden God, zijnen zoon, dien Maria van den Heiligen geest heeft ontvangen” (!) of, gelijk anderen zeggen van den „Godmensch, der verpersoonlijkte, levende, in den heiligen geest door het geloof bewerkstelligde oplossing van het menschelijk denken, gevoelen, willen en handelen in God,” (!) enz., de opstandings- en hemelvaartsgeschiedenis, de transsubstantiatie-hypothesen en dergelijke fraaijigheden meer,—dit alles hebben de meest ervaren, diepzinnigste godgeleerden in Europa nimmer kunnen begrijpen, om welke reden zij het juist gelooven (dat is, hun verstand tegen wil en dank opdringen) moesten; het eenvoudige gezond verstand der Javanen zal het nog veel minder begrijpen; op het vernemen van dergelijke leerstellingen, zullen zij elkander verwonderd aanzien en het hoofd schudden. Stel voor den oogenblik, dat het u gelukt zij den Javanen dit geloof op te dringen, wat zult gij daarmede gewonnen hebben?—Vroeger heb ik de tallooze en schrikbarende onheilen opgeteld, welke dit geloof aan Europa heeft berokkend. Het geringste van al die onheilen was, dat het de menschen tot schijnheiligen en huichelaars maakte. Maar daarbij zou het op Java niet blijven. De inlander is gehecht aan het oude, aan de Adat, en in vele deelen en residentiën van het eiland oefenen de Mohammedaansche priesters een grooten invloed [54]uit. Gij zoudt derhalve hoogstens een gedeelte van het volk tot het Christendom kunnen bekeeren; anderen zouden Mohammedanen blijven—en daardoor zoudt gij al dadelijk en van den aanvang af op dit schoone eiland de van onheile zwangere tweedragt gezaaid en de kloof tusschen andersdenkenden gedolven hebben, die zich allengs verwijdt en met haat gevuld wordt,—daargelaten de kiem van oneenigheid, welke de Christelijke leer (gelijk elke leer, die het geloof aan wonderen voorschrijft) in zich zelve bevat.

NACHT. Mag er niet worden gezegd, dat de vrees, welke gij koestert voor de gevolgen van de invoering van het Christendom, van het geloof aan wonderen, gelijk gij het noemt, onwillekeurig aanleiding bij u geeft tot eenige overdrijving? Hoe zou het mogelijk zijn, dat onder deze zoo goede, zoo zachtmoedige menschen tweedragt zou kunnen ontstaan om den wille van geloofsbegrippen, of dat zij zelfs in staat zouden zijn daarom krijg te voeren?—Zij zijn zoo waar de lijdzaamheid en gehoorzaamheid, ja, de vredelievendheid in eigen persoon?

DAG. Och, broeder Nacht, ik zie wel, dat gij dit volk nog niet kent. Gij zult het echter leeren kennen, indien gij mij als reisgenoot wilt blijven vergezellen op mijnen togt over bergen en dalen en door de lagchende vlakten, die zij bewonen, indien gij mij wilt volgen in de eenzame hutten der berg- en woudbewoners en in de weelderige Dalam’s en Kraton’s hunner hoofden en vorsten. Beproef het eens om eenige van de Javanen, die in dergelijke eenzame gehuchten wonen als dat, waarin wij ons thans bevinden, waar geen reeds gevestigde invloed van Priesters u daarbij den weg kan bemoeijelijken, beproef het eens om hen in de Christelijke geloofsleer te onderwijzen en—geef acht op de uitwerking, die het zal hebben. Ik zou mij ten zeerste bedriegen, indien gij, [55]voor wij onze reis door de binnenlanden hebben afgelegd, niet radicaal van uwe bekeeringszucht zult genezen zijn. Op gelijke wijze zal het gaan met uwe theorie van niet-gedwongen arbeid, van het volkomen vrijlaten van den arbeid bij den inlander, waar omtrent gij reeds op den huidigen dag eene niet onaardige ervaring, hoewel nog slechts zeer in het klein, hebt opgedaan!

Geloof mij, de Javanen bezitten eene uitmuntende geschiktheid tot velerlei zaken en een voortreffelijken aanleg voor alle kunsten en handwerken, maar dit alles is nog in de kiem; zij beminnen den vrede en de rust des geestes. Maar in hunne borst smeult tevens de vonk, die de hevigste hartstogten kan doen ontbranden. Hoe geringer de zedelijke en intellectuele ontwikkeling van een volk is, hoe minder het zich door beschaving boven den oorspronkelijken, eenvoudigen natuurstaat heeft verheven, des te gevaarlijker zijn zijne hartstogten, wanneer zij ontvlammen. Wacht u daarvoor—zie toe, dat gij den slapenden leeuw niet wekt. Denk aan het Amok en de woede, die zich van hen meester maakt, wanneer zij later inzien, dat zij op eene listige wijze zijn bedrogen geworden. Verschoon hen van het Christendom. Geef hun geen dergelijk gebak te eten, dat even als Koewé koewé, met Kĕtjoeboeng aangemaakt, aanvankelijk zoet van smaak is, maar waarvan zij later beginnen te razen, hoofdpijn krijgen en eindelijk bespeuren, dat zij vergiftigd zijn. Want geschiedt dit te eeniger tijd, dan zullen zij zich wreken, zij zullen opstaan, bij duizenden! Amok loopen en u allen verjagen. Zeer te regt zingt het Lied van de Klok:—”jedoch das Schrecklichste der Schrecken, das ist der Mensch in seinem Wahn!”.7 [56]

NACHT. Nog nimmer heb ik hen door drift vervoerd gezien en zou......

„Toean, toean!—Lakas, lakas! Matjan, matjan!”- - - Onder het uiten dezer noodkreten ijlde een onzer jongens naar ons toe en deed ons verschrikt opspringen van de plaats, waar wij digt bij den rand der kloof op ons gemak lagen te praten. Het middernachtsuur was nabij. Achter Sidin kwamen twee andere Javanen aanstormen, die met knuppels en een brandend stuk hout woedend in het rond zwaaiden. „Een tijger, een tijger!—Holla, ho! Val aan, val aan, een tijger!”—Deze noodkreten deden de gansche bevolking van het gehucht met schrik ontwaken en in één oogenblik was alles op de been;—in de hutten hoorde men de kinderen huilen, de vrouwen hieven een luid geschreeuw aan,—de mannen stormden de deur uit en snel als de wind ijlden zij naar de plaats van het gevaar, gewapend met puntige Bamboesstokken, hakmessen, een paar lansen, rijststampers en al wat zij in de eerste ontsteltenis voor de hand hadden gevonden. Wij grepen terstond naar onze geladen geweren en vlogen met de anderen den tijger in den stormpas achterna. Hij was nog in het gezigt en sleepte eene geit, die hij had weggeroofd, aan den hals voort. Bespeurende echter, dat hij door zoo vele menschen werd vervolgd, liet hij de geit op eenigen afstand van het dorp los en pakte zich snel voort. Een van onze kogels, die hem achterna gezonden werden, trof hem zoodanig, dat hij op den grond stortte, en terwijl hij rondwentelde, weder opsprong en andermaal over den kop tuimelde, losten wij nog twee schoten op hem, zoodat een paar Javanen, die met lange lansen gewapend waren, het eindelijk durfden wagen den tijger voorzigtig te naderen en hem—door hunne pieken zoo diep in zijn lijf [57]te steken, dat hij, als ware het aan den grond werd vastgespiest—voor goed te dooden. Deze pieken waren, behalve de hakmessen (Gòlok) en enkele dolken (Kris) de eenige wapenen in het gansche dorp.

De tijger en zijn slagtoffer, de geit, werden nu naar het dorp gesleept, waar de vrouwen en kinderen nog steeds luidkeels schreeuwden. De geit, die aanvankelijk nog leefde, doch kort daarna stierf, had ter wederzijde van den nek, vlak achter den kop, eene rij bloedende gaten, namelijk, ter plaatse waar de tijger de tanden had ingezet. Zij behoorde aan de weduwe en had haren stal gehad onder den vloer der hut, derhalve onmiddellijk onder het vertrek, waar wij ons nachtkwartier zouden opslaan. Aldaar hadden Sidin en andere Javanen liggen slapen op den vloer, welke eenvoudig bestond uit gevlochten Bamboes (Sasak). Het gedruisch echter door den tijger gemaakt bij het inbreken in den stal en de beweging van het slagtoffer, hetwelk aan de klaauwen des tijgers trachtte te ontspartelen, welk een en ander zij zoo in hunne onmiddellijke nabijheid, vlak onder zich, vernamen, had hen uit den slaap gewekt.

De maan was nog niet geheel tot aan den rand van den dalwand genaderd en schoot hare stralen, wel is waar, in eene schuine rigting, al sidderend en gebroken door het loof van het geboomte, maar haar licht scheen nog helder genoeg om het gevelde dier duidelijk te kunnen zien, dat daar op het kale plekje voor onze hut uitgestrekt lag. Het was een koningstijger van de grootste soort, stellig even lang, maar slanker dan een volwassen stier. Zijne prachtige, gele huid met de scherp en dreigend daarop uitkomende zwarte strepen, zijn vreesselijk gebit, de kracht en woestheid, welke het dier ook na zijn dood nog teekende, boezemden ons allen een zekeren huiveringwekkenden eerbied, eene schuwe vrees in, welke door de gapende wonden en bloedige vlekken, [58]waarmede het lichter gekleurd gedeelte zijner huid was bezoedeld, niet verminderd kon worden. Vooral de vrouwen en kinderen scheen de angst zoodanig bekropen te hebben, dat zij het doode dier niet dan op een behoorlijken afstand durfden beschouwen. De weduwe alleen, voor welker hut wij het beest hadden neergeworpen, trad ijlings nader en hield vlak voor den tijger stil.—Haar lang, zwart haar had zich ontrold en hing langs hare schouders, gelijk dat der meeste vrouwen, die in het rond stonden en zoo plotseling en ter dood verschrikt van hare Ambèn (rustbank) waren opgesprongen. Haar bovenlijf was, zoo als gewoonlijk, geheel en al ontbloot tot op den Sarong, welke om de lendenen was geslagen en van daar in breede plooijen hare verdere ledematen bedekte.—De jeugdige weduwe stond daar met opgeheven armen, voorovergebogen ligchaam, voorwaarts gestrekt hoofd en staarde met fonkelenden, onafgewenden blik op den koning der wildernis, die daar voor haar lag. „Dat is de tijger, die mijn armen man heeft verscheurd en nu ook mijne geit heeft geroofd!” riep zij op snerpend luiden, huilenden toon en wierp zich met eene soort van gebrul op het doode dier. Zij wroette met beide handen in zijne wonden, verwde zich met zijn bloed, greep hem bij den kop, sloeg hem op de oogen, beet hem in zijne huid, lekte zijn reeds half geronnen bloed op, sprong tandeknarsend, met gebalde vuisten op en wierp zich andermaal onder het slaken van een wilden, doffen kreet van woede op den tijger, dien zij vaneen scheen te willen scheuren. Weldra deelde hare onstuimige drift zich mede aan de overige vrouwen, de ééne verdrong de andere, ja, zelfs de kinderen kwamen eindelijk toesnellen om den tijger te schoppen, te slaan, uiteen te rukken of althans hunne voeten in des tijgers bloed te baden. De mannen hielden zich stiller, bedaarder; maar naauwelijks ontstond er eene opening tusschen de vrouwen en kinderen, kwam er eene [59]vrije plaats, en kregen zij de gelegenheid om het dier te naderen, dan staken zij hunne lange dolken (Kris) tot aan het hecht in zijn lijf,—herhaalden dit met onmiskenbaren wellust zoo vele honderde malen en doorsneden en doorboorden den dooden tijger zoodanig, dat hij eindelijk eene zeef geleek;—daar lag nu het Koninklijke roofdier uitgestrekt op den grond; de mannen lagen met den dolk in de hand op hunne knieën er nevens; de kinderen baadden hunne voeten in zijn bloed—en de vrouwen stonden met het naakte bovenlijf, met heur loshangend haar, gezigt, borst en handen met bloed bevlekt, dreigend en huilend daarbij—in groepen, waarop het wegstervend licht der maan nog eenige laatste stralen wierp.

Onthutst door dit tooneel, was mijn broeder Nacht eenigzins achterwaarts getreden. Nog nimmer had hij Javanen in drift ontstoken gezien en het scheen, dat hij op dezen oogenblik grooter vrees koesterde voor deze menschen dan vroeger voor den levenden tijger. En toch was deze vrees geheel en al ongegrond; wij hadden hen immers volstrekt geen leed gedaan; wij hadden hunne rust, hunnen vrede niet gestoord, hun stil geluk niet verwoest!—Langzamerhand scheen hunne wraaklust zich te bekoelen; zij hadden uitgewoed en kwamen tot bedaring. De maan ging onder en de een na den anderen verliet den kring, keerde naar zijne hut terug, waarvan de deur zorgvuldig van binnen werd toegegrendeld. Er bleef nog slechts een paar mannen over, die op hunne knieën naast den tijger lagen en zich oefenden in het gebruik van de Kris. Door woorden en gebaren gaf de weduwe ons nu te kennen, dat het haar „goed deed aan het hart, wraak te hebben kunnen nemen aan den tijger, dat wij beste heeren waren, dat zij ons ten zeerste bedankte, want wij hadden den tijger neêrgeschoten, wij hadden zegen in haar dorp aangebragt en wij konden nu voortaan hare woning als ons eigendom beschouwen en er zoo lang in blijven [60]als wij wenschten, hetgeen haar hoogst aangenaam zou zijn.”—„Banjak tabé, toean! Slamat tidor, toean!” (Van harte gegroet! Goeden nacht, mijne Heeren!)

Wij lieten nevens de hut eenige wachtvuren ontsteken, waarbij twee Javanen, met lansen gewapend, post vatteden om het vuur te onderhouden, stegen vervolgens de ladder op en traden het kleine Bamboezen paleis der weduwe binnen, waarvan het eenige vertrek aan ons en onze jongens tot nachtverblijf zou verstrekken. Wij zagen hen daar, zoo lang zij waren, horizontaal en plat op den rug zonder hoofdkussen op den vloer liggen. Zij waren reeds wederom ingeslapen en ronkten uit alle magt. Wij zetteden ons neder op de breede bank (Balé balé), die van nevens elkander gelegde strooken gespleten Bamboes vervaardigd was. De lamp, reeds voor lang met Djarakolie gevuld, was uitgebrand en slechts het schijnsel der wachtvuren, dat door de reten der gevlochten Bamboeswanden binnen drong, verlichtte eenigzins het kleine vertrek.

Gaarne hadden wij ons met wollen dekens toegedekt, want al was de temperatuur der bekoelde nachtlucht niet beneden 70° Fahrenheit gedaald, wij waren toch huiverig, dewijl wij gedurende den loop des daags aan een veel hoogeren hittegraad,—van 85 à 90° en in den zonneschijn nog veel meer,—waren blootgesteld geweest. Maar onze Koeli’s waren niet aangekomen, en nu konden wij hen ook niet meer te gemoet zien, dewijl zij des nachts niet durven reizen door wildernissen, waarin het van tijgers wemelt.—Wij vouwden onze reiskleederen, die intusschen gedroogd waren, te zamen tot een hoofdkussen, wikkelden onze schouders in den Sĕlendang, bedekten ons verder met den Sarong en vielen, door en door vermoeid zijnde, zelfs op onze harde legerstede weldra in diepen slaap.

(Vervolg hierna.)

[61]

VERHALEN EN GESPREKKEN
UIT DE
BINNENLANDEN VAN JAVA.

2.

Ik droomde.

Ik bevond mij in het binnenste heiligdom eener kerk, waar geen leek mogt binnentreden. Ik weet niet regt of het in Polen, in Spanje of in een ander land was. Een jonge geestelijke zou de priesterlijke wijding ontvangen en, met eene bijzondere zending belast, naar een verwijderd land vertrekken. Vele priesters in hun feestgewaad gedost waren aldaar vereenigd, ter bijwoning van de heilige plegtigheid. Verscheidene kardinalen, met de breede hoeden en prachtige purperen mantels, zaten in het gestoelte aan de eene zijde der hooggewelfde kapel, benevens eene menigte bisschoppen met hunne hooge mutsen en van goud blinkende herderstaven en kruisen, en hierop volgde eene lange rij priesters van minderen rang. Allen waren in prachtige, schitterende gewaden [62]gedost. En—hetgeen ten hoogste mijne verwondering wekte—tegenover hen zat een gelijk aantal dominé’s, die met hunne driekante hoeden en zwarte kleedij eene, wel is waar, minder schitterende, maar even lange rij vormden. Ik en mijn broeder Nacht waren de eenige oningewijden aldaar tegenwoordig. Hoedanig ik te dier plaatse was gekomen, dit wist ik niet; het bleef mij een onoplosbaar raadsel, maar ik was er en stond met mijn broeder Nacht in een der verwijderde hoeken van de kapel achter een pilaar verborgen. Hoog verhieven zich in de beide zijgevels der kapel de spits toeloopende vensters, waarvan de beschilderde glazen het invallend daglicht temperden. Een veelkleurig schijnsel verwde den vloer in het midden der kapel, waarvan de verder afgelegene hoeken en nissen in een tooverachtigen schemer waren gehuld. Tusschen de vensters ontwaarde men allerwege aan de wanden groote schilderijen in olieverw, waarop verscheidene figuren stonden; zij waren allen in lijsten gevat en stelden voor de wonderen door Jezus Christus op aarde verrigt. Op eene dier schilderijen zag men de uitstorting van den Heiligen geest op de Apostelen, en eene der grootsten stelde voor de opstanding der dooden. De allergrootste echter, welke te gelijker tijd de fraaiste schilderij was, hing op den voorgrond hoog aan den wand; slechts een kruis verhief zich daar boven. Christus was daarop afgebeeld, na zijne opstanding uit het graf, ten hemel varende. Op deze schilderij verlaat hij onze aarde, keert hij terug naar zijnen hemelschen Vader, nadat hij zijn verlossingswerk alhier heeft volbragt. Zijn gelaat is verheerlijkt, zijne houding zegevierend, goddelijk. Al wat aardsch is, heeft hij overwonnen; hij zweeft opwaarts nog ligter dan de lucht, welke hij doorklieft en de sterfelijke wezens, daar beneden op de aarde, staren hem, met opgeheven armen, in verwondering en verrukking na. [63]Een lichtende stralenkrans omgeeft zijn hoofd en tusschen gulden wolken blinkt in de verte de geopende poort des hemels, de plaats der eeuwige gelukzaligheid, werwaarts tallooze scharen van heilige engelen hem begeleiden.

Beneden deze heerlijke schilderij bevond zich eene nis; een zwaar gordijn verborg haar binnenste voor elken bespiedenden blik. Vóór deze nis stond eene tafel met een purperen kleed bedekt; op een opengeslagen Nieuw Testament, dat zich daarop bevond, lag een groot zilveren kruis.

Een der oudste dominé’s stond van zijnen zetel op en sprak deze woorden: „Katholieke broeders! Wij zijn alhier gekomen om, na het verrigten der plegtigheid, welke gij nu zult vieren, met u te beraadslagen over de wijze, waarop de gevaren zullen worden afgekeerd, die onze christelijke kerk van meer dan eene zijde bedreigen. Het kille ongeloof, welks adem een doodelijk vergift is, verbreidt zich allerwege meer en meer in het rond; de leeringen der natuuronderzoekers komen, als een verblindend weerlicht, al nader en nader tot ons, ten einde door haar bedriegelijk schijnsel het Heilige Woord der Openbaring in de schaduw te stellen. Zij durven het wagen van natuurwetten, in plaats van wonderen te spreken. Die dwazen! zij wanen zich in staat, meer te kunnen begrijpen van het geschapene in de natuur, dan hetgeen God de Heer in zijne Heilige Schrift—in den bijbel—ons daaromtrent heeft geopenbaard. Wonen wij niet in het vetste land des geloofs? en worden onze broeders wel ergens ter wereld zoo zeer door het volk geëerd als hier? Maar al onze invloed, al het aanzien, dat wij hebben verkregen door een moeitevollen arbeid, die eeuwen lang is voortgezet, moet geschokt worden, wanneer het volk niet meer aan wonderen gelooft. Dit moet worden verhoed, deze goddelooze zucht moet worden tegengegaan. Maar, mijne [64]waarde Katholieke ambtgenooten, slechts dan wanneer wij met vereende krachten te werk gaan, kunnen wij de hoop voeden sterk genoeg te zijn om aan den stroom der verlichting paal en perk te stellen. Het is waar, ons beider kerken zijn gescheiden, ja, wat meer is, staan oogenschijnlijk vijandig tegen elkander over. Wordt de zaak echter van naderbij onderzocht, dan blijkt dat het onderscheid inderdaad niet groot is. Gij draagt een ronden, wij een driekanten hoed, maar toch gelooven wij beide aan het driemaal een is een, en bovendien wanneer het eene zaak geldt zoo hoog gewigtig als deze, dan zouden wij de punten onzer hoeden wel wat kunnen laten bijronden. Gij vereert, het is waar, de moeder Gods bijna meer dan Hem zelven en zijn Vader, maar wat is daaraan gelegen, want de scheppende kracht der natuur moet toch beide mannelijk en vrouwelijk tevens zijn geweest. En wenden wij onze blikken naar de tafereelen, die wij hier rondom ons aan de wanden aanschouwen,—zijn het niet allen zinnebeeldige voorstellingen van hetgeen gij den volke leert? Welnu, datzelfde leeren wij insgelijks.—Jezus Christus is Gods Zoon, ontvangen van den Heiligen Geest, geboren uit de onbevlekte maagd Maria; hij stond op van de dooden, nadat hij was gekruisigd geworden; hij verloste den mensch van de zonden en voer op ten hemel; dat leert gij en dat leeren wij insgelijks.—Gij acht het noodzakelijk ter bevestiging van uw aanzien, dat het volk aan wonderen gelooft; wij insgelijks.—Gij vermeent, wel is waar, in den wijn en het brood, of in de hostie het ligchamelijk vleesch en bloed van Christus te nuttigen, en wij denken slechts daarbij aan zijn gebroken vleesch en zijn vergoten bloed; maar gij beschouwt het Avondmaal als een der heiligste sacramenten, en wij insgelijks.—Gij houdt het omsluijerde beeld in de nis voor het oog der menigte [65]verborgen; wij insgelijks.—Welk onderscheid bestaat nu tusschen uwe en onze leer? In het wezen der zaak komen beide overeen; datgene, waarin zij van elkander afwijken, betreft slechts den uiterlijken vorm, het zijn niet dan kleinigheden. Hierover moeten wij thans heenstappen, ten einde de hoofdzaak, die ons beide evenzeer aangaat, te redden. Bij de steeds dreigender wordende teekenen dezer zoogenaamde verlichte negentiende eeuw moeten wij onze krachten, die tot dusverre verdeeld zijn gebleven, vereenigen, opdat het gansche gebouw, waarop uwe zoo wel als onze magt steunt, niet instorte. Gij hebt, wel is waar, een opperhoofd der kerk, waaraan gij onvoorwaardelijk gehoorzaamt; wij hebben er geen en ieder onzer is liever zelf, elk in zijn eigen kring—een paus. Bij de gevaren echter, welke het heilige orthodoxe geloof aangrimmen, zou het niet dan verderfelijk voor ons beide zijn, indien de bestaande verdeeldheid en versnippering onzer krachten langer bleef voortduren. Door dergelijke kwalen geteisterd, gelijk tegenwoordig het geval is, waar een verstijvende adem van twijfelzucht en verlichting ons steeds heftiger toewalmt, ziet men gaarne om naar een steunpunt, naar een hechten pijler, waaraan men zich kan vastklemmen, en het is aan geen twijfel onderhevig, dat wanneer onze krachten zijn vereenigd en wij door een hoofd worden aangevoerd, wij niet tweemaal, neen, tienmaal meer kracht zullen kunnen uitoefenen, dan waartoe wij ieder afzonderlijk in staat zijn. En nu, broeder bisschop, verrigt eerst uwe dienst, opdat wij later over deze zaak kunnen beraadslagen. In den naam des Vaders, des Zoons en des Heiligen Geestes. Amen.”

De jonge zendeling trad voor en de wijbisschop sprak de volgende woorden tot hem: „Mijn zoon! Gij zijt hier gekomen om het hoofd der kerk den eed van onverbrekelijke [66]gehoorzaamheid te zweren. Gij zijt onderwezen in onze geloofsleer en ik behoef hare grondstellingen hier niet te herhalen. Maar uwe pligten wil ik u nog eenmaal in het geheugen roepen. Onvoorwaardelijke gehoorzaamheid zijt gij aan de kerk verschuldigd, en gij moet bezield zijn met een blind geloof. Daarover na te denken is zonde, twijfel te voeden is ketterij. Ketters worden gestraft met den ligchamelijken dood en de eeuwige verdoemenis. Allen hopen wij met God, onzen Heer en Zaligmaker Jezus Christus, dat de tijd weder zal aanbreken, waarop wij magt zullen hebben alle twijfelaars en ketters te verdelgen en u, mijn zoon, hebben wij uitverkoren en waardig gekeurd om een medearbeider en ons werktuig te zijn, ten einde deze magt ons weder te hergeven. Het hoofd onzer kerk, de plaatsbekleeder Gods op aarde, heeft met de ingewijden, die hij zijn vertrouwen waardig keurt, alléén het regt de stellingen onzer heilige godsdienst te onderzoeken en te beoordeelen. Gij en alle anderen moogt niet beoordeelen, gij behoort slechts te gelooven en te gehoorzamen en dit geloof moet gij door alle mogelijke middelen uitbreiden en tegen de ketters strijd voeren. Kunt gij een ketter verdelgen, zoo moogt gij geen medelijden met hem hebben. Zij zijn door God vervloekt. Verlies nimmer uit het oog, dat gij aan datgene, wat de kerk u leert en gebiedt, dat wil zeggen: aan uwen God—meer moet gehoorzamen dan aan menschen. Wanneer gij, gedurende eene reeks van jaren, u waarlijk getrouw en werkzaam zult betoond hebben, dan wacht u de heerlijkste belooning. Gij zult met geestelijke waardigheden overladen en onder het tal van ingewijden opgenomen worden. Hef uwe oogen op naar het tafereel, dat gij ginds op den voorgrond ziet en aanschouw het voorhangsel, dat het binnenste der nis beneden de schilderij voor uw oog verbergt. Achter dit voorhangsel staat het ware beeld. Maar [67]hoogst gevaarlijk, ja, verderfelijk zou het voor onze belangen zijn, indien wij dat beeld den volke vertoonden, want zagen zij het of konden zij het zien, dan ware het met onze heerschappij gedaan. Om die reden moet de waarheid omsluijerd en zorgvuldig geheim gehouden worden. Het volk mag niet verlicht zijn, maar moet gelooven, hetgeen wij aan hetzelve leeren en ons voor onfeilbaar houden. Dan laat het zich ’t gemakkelijkst besturen; op die wijze maken wij ons aan de wereldlijke regeringen onontbeerlijk, ja, wat meer is, wij houden die zelven daardoor in bedwang en heerschen over haar. Dat het groote doel der hierarchie, de algemeene wereldlijke heerschappij over alle volken der aarde, door u, mijn zoon, derhalve nimmer uit het oog worde verloren, en vergeet niet, dat het zekerste middel om daartoe te geraken, is: het onderrigt der jeugd. Prent derhalve de grondstellingen onzer leer vooral diep in het kinderlijk gemoed; want hetgeen het kind gewoon is als heilig te vereeren—al was het louter onzin, dwaling of bedrog—de vereering daarvan zal hem eene behoefte worden, welke in latere jaren niet dan hoogst moeijelijk ontbeerd, waaraan het geloof ter naauwernood geschokt zal kunnen worden. De jeugd zij derhalve bij voorkeur het voorwerp uwer zorg, en stel u steeds levendig voor den geest, dat een van onze eerste en krachtigste middelen, om ons tot het beoogde doel te voeren, is: het schoolonderwijs te leiden en de scholen onder ons opzigt te brengen. En gij, mijn zoon! wanneer gij de proef zult hebben doorgestaan en in de uitoefening uwer pligten, met het oog op het doel onzer heilige kerk, onwankelbaar getrouw zult geweest zijn, dan zal het u vergund zijn het voorhangsel ter zijde te schuiven, dat het gindsche beeld bedekt en gij zult een onzer vertrouwden wezen. Bereid u nu om den heiligen eed te zweren. Benedicite!” [68]

Onmiddellijk hierop lieten zich de akkoorden van het orgel hooren; zijne krachtige toonen wekten de echo’s van het hooge gothische gewelf en een koor van priesters hief geestelijke liederen aan, waarvan het maatgezang plegtig en indrukwekkend zich paarde aan het orgelgeluid. Eene menigte kaarsen brandde op het altaar en in het wit gekleede knapen zwaaiden hunne wierookvaten, wier welriekende dampwolken al hooger en hooger opstegen.

De aanspraak des bisschops had mij tot in het binnenste mijner ziel geschokt; een onweêrstaanbaar verlangen maakte zich van mij meester om het beeld beneden die groote schilderij, dat hij het ware beeld had genoemd, te aanschouwen. Het was mij niet mogelijk dit verlangen te bedwingen, niettegenstaande mijn broeder Nacht mij bij den arm vasthield en mij toefluisterde: „Om Gods wil, Dag! houdt u toch stil; wij zijn hier beide ongenoodigde gasten. Dat wij ons alhier bevinden, is in hun oog reeds ongeoorloofd; woedend zouden zij worden, indien zij ons ontdekten en rukt gij nu daarenboven nog het gordijn weg, dat gindsche nis bedekt, dan zou het u ’t leven kunnen kosten! Ik bid u, zie af van dat voornemen; kom, laat ons ijlings en in stilte van hier vlieden.” Ik werd echter door de sterkste begeerte geprikkeld om dat beeld in de nis te ontsluijeren,—ik trad nader en rukte het gordijn weg.

Plotseling verbleekten de blinkende kleuren der schilderij, welke boven de nis hing, de stralenkrans die het hoofd van Christus omgaf, verdween, de engelen weken van zijne zijde, het orgel zweeg en het maatgeluid van het priesterkoor verstomde. De wierookwolken werden snel als door een storm weggevaagd en al de kardinalen, bisschoppen, pastoors en dominé’s vloden ontsteld, verschrikt, in de grootste verwarring uit de kerk.—En wat zag ik nu?—Wat geschiedde aldaar? [69]

De beeldtenis afgemaald op de schilderij, welke zich bevond in de nis, waarvan ik het gordijn had weggeschoven, begon zich te bewegen, zij werd levend en—voor mij stond een mensch,—een man met joodsche gelaatstrekken, zwart van baard en van hoofdhaar,—met een bleek, door lijden vermagerd gelaat; hij was gekleed in een eenvoudig, grijskleurig gewaad en weemoedig, ik mag zeggen, treurig was de blik, dien hij op mij wierp. Aan zijne handen bespeurde ik blaauwe, dik opgezwollene lidteekenen.

Stil, ontroerd stond ik daar. Ik begon berouw te gevoelen over de daad, door mij bedreven; mijn boezem werd vervuld van medelijden op het zien der gestalte, waarop ik mijne blikken had gevestigd. Zij was niet blinkend gelijk de sluijer, die haar vroeger omgaf, om haar voor het oog te verbergen; neen, ontdaan van allen uiterlijken glans, stond daar voor mij, bleek en lijdend, een arme, mishandelde mensch!—ja, mensch.—En toch boeide mij die verschijning, stond ik als vastgenageld op de plek, waar ik mij bevond, was het mij niet mogelijk eene schrede voor- of achterwaarts te doen. De blik, welken deze mensch op mij sloeg, was zoo wonderbaarlijk zacht en teeder, dat mijne oogen aan de zijnen als gekluisterd waren en de menschenliefde, die hij zoo bij uitnemendheid schoon en luide heeft gepredikt, het medegevoel, de sympathie met onze natuurgenooten, werd in mijn boezem steeds levendiger en warmer, hoe langer ik hem aanzag. Zijn verhevene, rustige blik was op mij gerigt, op mij, die met vermetele hand hem had ontdaan van den stralenkrans en kerkelijken luister, waarmede de priesters hem vroeger hadden versierd; en toch was zijn blik zoo zacht, drong hij tevens zoo diep in het hart, ja, tot op den bodem des harten door, en deze ziel volle blik, de glans der oogen, welke steeds helderder werd, hoe langer [70]men hem aanzag, wekte zulk eene geestvervoering in mij op, dat ook mijne oogen vochtig werden;—hij bemerkte het, hij verstond mij, een zachte lach, naauwelijks merkbaar, deed zijne lippen trillen,—hij strekte de hand naar mij uit en—ik viel neder op mijne knieën om haar te kussen.

Nu sprak hij: „Laat af, mijn vriend. Ik ben, gelijk gij, eens menschen zoon. Voor God alleen zult gij de knieën buigen. Mij hebben zij eerst mishandeld en gekruisigd,—druk mijne handen niet zoo sterk, de wonden, die zij mij geslagen hebben, doen mij steeds pijn,—duizend anderen, die na mij zijn gekomen en een gedeelte beleden van hetgeen ik beleed, hebben zij mishandeld en verbrand; toen hebben zij mijne leer vervalscht, mijn beeld omsluijerd, de waarheid verduisterd. In de plaats daarvan hebben zij bijgeloof gezaaid en opgekweekt, waarop hunne magt is gebouwd en godslasterlijk hebben zij beweerd deze daden te verrigten in majorem Dei gloriam! Ja, ten einde zulks met des te meer zekerheid te doen, hebben zij mij God den eeuwige genoemd en zich zelven verklaard te zijn mijne opvolgers en plaatsbekleeders op aarde. Toen Jozef van Arimathea mij van het kruis nam en nederlei in het graf, in de rots uitgehouwen, was ik schijndood ten gevolge van bloedverlies en het lijden, dat ik had verduurd;—later moest ik mij voor mijne vijanden verbergen en verkwijnde langzamerhand aan de gevolgen der geleden mishandelingen. Mijne leerlingen en vrienden, die mij overleefden, vermeenden in hunnen blinden ijver de goede zaak te bevorderen, door mijne geschiedenis met wonderen op te sieren. Zij verspreidden het verhaal, dat ik ten hemel was gevaren, maar helaas! door niets hebben zij zoo veel nadeel toegebragt aan de menschheid als juist door deze sprookjes, die zij hebben uitgestrooid. Wij allen zijn kinderen Gods, want de Heer heeft ons boven het gedierte, dat in de wildernis [71]leeft, begiftigd met eene redelijke ziel;—maar zij zeiden: dat ik Gods ligchamelijke zoon was! En hetgeen ik uit mijn menschelijk verstand waar en juist ten opzigte van de schepping en haren maker erkend en geleerd had, dat alles gaven zij nu uit voor „het geopenbaarde woord Gods.” Niet altijd hadden zij mij begrepen, menigwerf een verkeerd denkbeeld van mijne woorden opgevat; veel hadden zij vergeten van ’t geen ik hen geleerd had, en andere dingen er bij gevoegd, die ik hen niet had geleerd; maar niettegenstaande dat stelden zij dit alles later te boek gelijk zij zulks geloofden en leiden mij die woorden in den mond. En nu werd dit doode woord als „heilige schrift of bijbel,” onveranderlijk van de eene eeuw op de andere voortgeplant, en in plaats van in het ware boek der openbaring te lezen, hetwelk allerwege, bij dag en bij nacht, voor hunne blikken geopend ligt, in plaats van zich te laven aan de levende bron der kennis, de schepping, en het oog in de diepte hunner eigene ziel te slaan, wisten zij van niets dan van het bepeinzen en doorbladeren van dezen bijbel; zij legden hem uit, zij verklaarden hem, zij stelden een woord nu aan de linker-, dan aan de regterzijde, plaatsten het nu eens schuin, dan weder regt; zij vonden er alles in, dat zij verlangden en loochenden datgene, hetwelk hun verkeerd toescheen. Uit deze woorden vormden zij gansche geloofstelsels en stelden den mensch het aanbidden van hunnen waan ten heiligen plagt; zij grondvestten hierarchien, rigtten brandstapels op en offerden ketters in de vlammen; zij begonnen te twijfelen, oneenigheid ontstond onder hen, zij scheidden zich van één, stichtten eene oneindige menigte sekten en op die wijze dwaalde een groot gedeelte der menschheid in de duisternis voort,—het weldadige licht der waarheid bleef verre van hen, dewijl de verstokte geloofswaan allen vooruitgang [72]belette en dewijl zij datgene, hetwelk niet anders is dan een onvolkomen voortbrengsel van het menschelijk verstand—mijne leer, en zelfs deze niet dan vervalscht,—voor Gods woord uitgaven.—Maar laat dit u niet ontmoedigen; elk haar van uw hoofd is geteld, en de Heer, die in zijn groot scheppingswerk alles naar wijze wetten heeft geregeld, heeft insgelijks de veredeling en steeds voorwaarts strevende ontwikkeling der menschheid aan vast bepaalde wetten onderworpen. Moge onze blik te beperkt zijn om al deze wetten te doorgronden en te bevatten, het is echter niet minder zeker, dat de mensch zijne bestemming naar even onwankelbare wetten te gemoet gaat als zulks het geval is met alle andere werken Gods. Zou dan het volkomenste schepsel op deze aarde, waaraan de Eeuwige, Onvergankelijke een deel zijner kracht, het verstand, de redelijke, van zich zelf bewuste en onvergankelijke ziel schonk, zou dit buiten de algemeene ontwikkelingswet zijn gesloten? Neen, zijt verzekerd, de mensch gaat eene steeds grooter wordende volkomenheid in den toestand van het maatschappelijk leven te gemoet, beschenen door het licht van eene steeds helderder wordende kennis van het geschapene in de natuur en der Goddelijke kracht, welke er in heerscht. Te vergeefs trachten de dwazen de bron des lichts te verstoppen en de waarheid te omsluijeren; duizend andere menschen waren gereed en zullen gereed zijn om den sluijer, waarmede de waarheid is omhuld, weder weg te rukken, opdat de wet des Eeuwigen vervuld worde. Gij zijt een diergenen, en gij hebt het gordijn weggeschoven, dat mijn beeld bedekte. Ik dank u daarvoor. Ik bestreed de huichelarij der priesters, het bijgeloof en het bedrog in de godsdienst en zij kruisigden mij. De voortgang des tijds heeft u nader gebragt aan het groote doel der ontwikkeling en de magt der boozen is reeds in [73]eene groote mate geknakt. Zij zullen u beschimpen, belasteren, zij zullen pogingen aanwenden om uwe bedoeling in een verkeerd daglicht te stellen. Maar vrees niet, want Groot is de waarheid en zij zal zegevieren. Zij echter, die de waarheid kennen en haar niet verkondigen, maar verzwijgen; zij schenden den pligt, die op hen rust. Deze zijn de helers, gene die stelen. Gene zijn het, die de onwaarheid en het bijgeloof onder het volk verbreiden; zij ontrooven den mensch de goddelijke kennis en zijn zedelijk heil. Ga voort op den weg, dien gij bewandelt en doe waartoe gij u geroepen gevoelt, maar doe zulks met zachtmoedigheid en vergeet nimmer, dat de boozen en huichelaars slechts verdwaalden en uwe broeders tevens zijn.”

Hij sprak met eene zachte stem. Zijne woorden klonken als de heerlijkste muzijk in mijne ooren en met verrukking ving ik dezelven op. Zijne krachten schenen uitgeput als van iemand, die veel geleden heeft en nu langzaam ter aarde zijgt. Maar zijn gansch gelaat teekende vrede en de glans zijner oogen was niet verdoofd.—Ja, ik erken u, gij zijt het—Jezus van Nazareth! die tot mij spreekt en u vereer ik. Ook ik wil mijn penningske bijdragen en eene poging doen om de aanbidding Gods in zuiverder, warer vorm te doen stand grijpen, om het verkeerde, het bijgeloof er uit te verwijderen, opdat sluwe menschen niet langer misbruik maken van de behoefte aan godsdienst hunner medebroederen,—ik wil mij scharen aan de zijde dergenen, die pogingen aanwenden om de voorschriften der zedeleer zoodanig in te rigten, dat zij werkelijk en letterlijk kunnen worden opgevolgd, opdat de huichelarij en schijnheiligheid ophouden te bestaan.

Eensklaps hief hij beide handen opwaarts, als bespeurde hij onverwacht eenig voorwerp achter mij,—ik keerde mij om en zag twee pastoors en drie dominé’s, die teruggekeerd [74]waren,—zij hadden hunne ronde en driekante hoeden op den grond geworpen en ijlden met ontbloot hoofd, vreugdedronken en met tranen in de oogen naar het ware beeld van Jezus heen;—ik stond verlegen, getroffen, doch tevens aangenaam verrast tusschen hen beide; snel trad ik ter zijde,—daar klonk het geluid eener nabij zijnde muzijk mij in de ooren; ik hoorde zachte en welluidende toonen als van slaginstrumenten en de schoone gestalte van Jezus, het ontsluijerde beeld verdween uit mijne oogen.

Daar buiten in het dorp werd de Gamĕlan gespeeld, waarvan het geluid mij uit den slaap had doen ontwaken; mijn broeder Nacht lag nog verzonken in den periodieken schijndood der ziel,—hij sliep nog nevens mij, toen ik in stilte opstond en de deur der hut opende.—Het oog des daags was nog niet geheel en al ontwaakt; het gebroken zonnelicht, dat de hoogere luchtlagen, door de zon reeds beschenen, terugkaatsten, de schemering, omhulde nog de natuur, toen ik van den ladder afklom, en koel was de morgenlucht die mij haren verkwikkenden adem toeblies. Tot mijne verwondering zag ik, dat al onze pakkaadje reeds was aangekomen en op den achtergrond van het open plein voor onze woning, onder het geboomte, rondom eene Gamĕlan gerangschikt was.

Onder mijne Indische lezers wordt geen enkele gevonden, die niet weet wat eene Gamĕlan is. Dewijl het zeer mogelijk kan zijn, dat zulks niet met alle lezers in Nederland het geval is, zal het navolgende ter verduidelijking kunnen dienen. Onder eene Gamĕlan verstaan de Javanen eene vereeniging van groote en kleine muziekinstrumenten, voornamelijk van metaal vervaardigd, welke meerendeels den vorm hebben van een bekken en wat betreft de grootere soorten (de Gong’s) deels aan [75]fraai bewerkte houten gestellen handen, deels (de Bonang’s en Kĕnong’s) zijn geplaatst over trogvormige kisten om den klank te verzwaren en in rijen nevens elkander op strak gespannen koorden liggen. Hiertoe behooren nog eene fluit (Soeling), eene viool met twee snaren (Rébab), eene trom (Kendang of Bĕdoeg), vervolgens een aantal andere trog- of bootvormige kisten, waarboven verscheidene in grootte trapsgewijs afnemende platen of staven in eene rij nevens elkander zijn geplaatst. Deze zijn of van metaal en hangen aan koorden (Gĕndèr), of zijn door middel van houten pennetjes op den rand der kist bevestigd en deels van metaal (Saron), deels van hout (Gambang kajoe) vervaardigd. Zij worden allen met houten hamers geslagen, die met leder of garen omwonden zijn en geven, niettegenstaande de voortdurende herhaling derzelfde hoogst eenvoudige Javasche melodien, een zeer aangenamen, welluidenden klank, welke eenige overeenkomst heeft met het geluid van een klokkenspel, maar die veel zachter van toon is, vooral indien men hem in de verte hoort. Tot een volledig orchest behooren vier, vijf tot acht Javanen om de instrumenten te bespelen en eene of twee Ronggeng’s, d. i. dans- of zangeressen. De Ronggeng’s zijn eene navolging der Indische bajadèren, die op Java uit den voormohammedaanschen tijd—den tijd der Hindoerijken, der Brahma- en Boedhagodsdienst—zijn overgebleven; deze treden echter alleen bij plegtige gelegenheden op.

Eene dergelijke Gamĕlan nu stond, met onze pakkaadje daaromheen, als het ware voor onze oogen nedergetooverd, terwijl eenige Javanen welluidende toonen aan de verschillende muziekinstrumenten ontlokten. Zij zaten daar met de beenen kruiselings over elkander geslagen op uitgespreide matten, voor hunne instrumenten, met de speelhamers in de hand en zagen er tamelijk slaperig uit. Zij schenen slechts het oogenblik [76]te verbeiden, dat de zon boven den horizon zou verschijnen,—het tijdstip waarop onder dezen tropischen hemel iedereen, rijk en arm, zijne legerstede gewoonlijk verlaat,—om hunne instrumenten onder zwaardere slagen te doen klinken. Ik was vóór dien tijd ontwaakt, doch gaf hen te verstaan, dat mijn oudere broeder nog sliep en te gelijk roerden zij hunne handen sneller; zij speelden de melodie van Poetjoeng kanginan, een luid allegro werd gehoord, bim, bam, bim, en—boem klonk de zware basstem van den grooten Gong als een klok boven alles uit, en ziet, mijn broeder Nacht trad aangenaam verrast naar buiten, wenschte mij goeden morgen en wreef van verwondering zijne oogen, toen hij de Gamĕlan en onze koffers gewaar werd.—Sluipend naderde zijn bediende Lapiah, die met een mijner jongens gisteren de Koeli’s begeleid en reeds vóór het vallen van den avond hier had moeten zijn. Hij hinkte—en maakte een erbarmelijk figuur, toen hij daar schoorvoetend naderbij trad. Eindelijk vatte hij moed; hij maakte een buitengewoon feestelijk compliment en begon nu met een „Banjak tabé Toean, djangan mara Toean” een en ander tot zijne verontschuldiging in te brengen. Deze redenering kwam ongeveer hierop neder: Ja, mijn heer, de Koeli’s liepen zoo snel als mogelijk was en ik spoorde hen daarenboven voortdurend aan om nog grooteren spoed te maken, ten einde vroegtijdig genoeg alhier te komen; maar aan de Tji-Roké genaderd, kroop eene slang dwars over den weg en die beet mij in mijn linkerbeen.

NACHT. Eene slang, gebeten?

LAPIAH. Ja, mijn heer, maar zij was niet vergiftig.—Mas Poetri heeft haar dood geslagen en voor de verzameling van mijn heer Dag (bij het uiten dezer woorden maakte hij eene buiging voor mij) medegebragt. Toen de Koeli’s dit [77]zagen, zeiden zij: dat is een kwaad teeken; op dezen weg durven wij niet verder voortgaan, want wij krijgen stellig een ongeluk, wij moeten een omweg maken en met een sloegen zij een zijpad in, dat langs de andere zijde van het dal loopt, zoodat wij door Desa-Paréang kwamen. En ziet, bedenk eens mijn Heer, hoe toevallig de omstandigheden kunnen zamenloopen, daar werd juist bruiloft gehouden en de Gameĕlan gespeeld, er waren Ronggeng’s en ons werd thee en Koewé koewé aangeboden. Ziet gij wel, zeiden de Koeli’s, dat wij geluk hebben op dezen weg en met een schoven zij de koffers van hunne schouders, plaatsten al de pakkaadje onder een Pĕndopo en wat wij ook deden, wat wij hiertegen inbragten—wij baden, wij dreigden hen, wij stompten er op—maar ’t was alles te vergeefs, eenigen vlijden zich neêr, aten Koewé koewé en luisterden naar de Gamĕlan, anderen tandakten (d. i. dansten) met de Ronggeng’s en al onze pogingen waren vruchteloos, wij konden hen niet van daar krijgen. Maar heden morgen ten 4 ure hebben wij er met den stok achter gezeten, hen eindelijk den weg op gedreven, en wetende dat wij op onzen togt voortdurend op den Gong zouden moeten slaan om de tijgers te verjagen, hebben wij gemeend, dat het beter was de gansche Gamĕlan maar mede te brengen. Ik weet immers, dat mijn Heer veel van muziek houdt. Mijn Heer ziet dus wel, dat het mijne schuld niet is.

NACHT. Gij slimme vos! De klappen, die gij de Koeli’s hebt gegeven, zullen wel niet veel pijn hebben veroorzaakt. (Lapiah zette een strak gezigt en eenige andere Javanen keerden zich om, ten einde hun lagchen te verbergen.) Vooreerst hebt gij den ganschen nacht gezwierd en met de Ronggeng’s getandakt; ons hebt gij, met verzaking van uwen pligt, hier laten zitten zonder kleederen, zonder wijn, zonder sigaren; [78]ten anderen hebt gij die arme menschen nog bovendien gedwongen midden in den nacht de Gamĕlan herwaarts te brengen en nu zoudt gij mij nog wel willen wijs maken, dat dit alles geschied is om mij te believen. Maar gij zult zelf de kosten er van dragen.

LAPIAH. Baïk, Toean. Saja poenja oewang abis, kapan soeka pindjam sĕpoeloe roepia. (Zeer gaarne, mijn Heer. Mijne duiten zijn verteerd; heb de goedheid mij tien gulden te leenen.) Gij hebt toch geld genoeg.

NACHT. (lagchend) ’t Is wel, ik zal ze betalen, maak nu slechts dat gij weg komt en breng koffij voor ons beiden.

Dit bevel was voor Lapiah het teeken van verzoening; in zijn ijver om onze koffij in eene der hutten gereed te maken, sprong hij meer dan hij liep en had in zijne vreugde het hinken geheel vergeten, hetgeen de Javanen eindelijk in lagchen deed uitbarsten. Nu kwam ook mijn jongen, Mas Poetri, te voorschijn, die intusschen stil achter de deur gestaan en geluisterd had, met eene groote Sawah-slang, die minstens vijf voet lang was; zij hing aan een stok, welken hij voor zich uitdroeg. Na eenige strijkaadjen en buigingen begon hij op gelijke manier als de andere, Tabé Toean, enz., enz., deed nu ongeveer hetzelfde verhaal, dat hij met de volgende woorden eindigde: „Ja, mijn Heer, al het gebeurde moet aan de slang hier worden geweten. Maar nu heb ik toch uwe verzameling met een fraai en zeldzaam stuk verrijkt, indien gij de slang op spiritus wilt zetten.”

IK. Ga heen! Gij weet zeer goed, dat het eene gemeene soort van slang is, die voor mijne verzameling hoegenaamd geene waarde heeft. Ik wil u niet berispen, omdat gij u een onschuldig genoegen hebt verschaft, door deel te nemen aan de bruiloft; maar zoudt ge u niet beter van uwen pligt hebben gekweten, indien gij ons vooraf eene matras, onze dekens, eenige cigaren en wijn had toegezonden? [79]

MAS POETRI. Ach, mij beste Heer! Ik dacht: wij jongens drinken nooit wijn en slapen alle dagen zonder dekens op den blooten grond; wat zal het nu voor kwaad doen, indien onze Heeren eens eenen enkelen nacht op die wijze doorbrengen?

IK. Nu, pak u voort, help de koffij zetten en draag zorg, dat die gereed is, wanneer wij terugkomen. Wij gaan den Goenoeng-Soesoe beklimmen (zoo heeten de bewoners van Gnoerag een kleinen heuvel, achter hun dorp gelegen), om van daar de zon te zien opgaan.

NACHT. Zeg eens broeder, hoe zou iemand op die menschen boos kunnen zijn?

DAG. Het is mij niet mogelijk. Hun karakter is een zonderling weefsel van goedhartigheid en zorgeloosheid, vereenigd met eene tamelijke dosis naive sluwheid. Zij hebben weinige behoeften; zij bekommeren zich niet om den dag van morgen en nog veel minder om dien van overmorgen, en een jaar na heden is iets, waarvan zij zich geen denkbeeld kunnen maken; om die reden genieten zij gaarne de vreugde van den oogenblik. Treft men hen aan, wanneer zij een onderwerp van eigen liefhebberij behandelen, bij voorbeeld, tandakken of bezig zijn een aap te vangen, en hem van boom tot boom, ja, tot in de hoogste toppen der boomen naklauteren, hoe behendig zijn zij dan! Dan laat zich geen spoor van traagheid of onverschilligheid bij hen bemerken;—welk eene kracht ontwikkelen zij dan, welk eene vaardigheid, welk eene vurige drift, welk eene volharding leggen zij aan den dag om hun doel te bereiken! Dan doen zij alles uit eigen beweging, en hebben geenerlei prikkel noodig.—Wenscht gij echter, dat zij iets zullen doen, waarbij gij alleen belang hebt, waaraan zij vooreerst geene behoefte hebben; verlangt gij, dat zij zich bezig houden met dien arbeid, welke de [80]producten, voor de Europesche markt bestemd, levert, waarvan de bloei van onzen handel, ja, meerendeels het bestaan van ons rijk afhankelijk is, verlangt gij, dat zij dien arbeid vrijwillig verrigten, wilt gij het wat en het hoeveel zij planten zullen geheel en al aan hun eigen goeddunken overlaten, draag dan vooraf zorg, dat zij volkomen dezelfde behoeften, dezelfde belangen, een gelijken graad van beschaving hebben verkregen als wij bezitten; dan zullen zij het doen, even goed als wij. Maar wenscht ge, dat zij het vroeger doen, reeds nu doen, dan behoort gij hen te leiden en toezigt te houden over hunnen arbeid. Ik wil gaarne gelooven, dat de behoeften der Javanen, die in de nabijheid wonen van eenige groote kuststeden, waar vele suikerfabrieken in gang zijn, met het toenemen hunner beschaving zoodanig zijn vermeerderd, dat het niet noodig is toezigt over hunnen arbeid te houden. In het binnenland echter,—en hiervan zult gij weldra de overtuiging erlangen,—heeft de inboorling (op weinige uitzondering na) nog zoo weinig behoefte, dat een arbeid van twee à drie uren daags voldoende is om ze allen te bevredigen, en dat binnen den omtrek van één of een half uur afstands van zijne woning alles gevonden wordt, wat hij behoeft en waarnaar hij verlangt. De rijkelijkste belooning, de duurste betaling is aldaar niet in staat hem te bewegen om meer te verrigten. Wat zal hij aanvangen met het vele geld? Europesche waren en producten heeft hij niet noodig, en rijkdommen, enkel om den wille van het bezit er van, acht hij volstrekt niet. Maar hij bemint de eenvoudigheid en de rust in het kleine Eden, dat hem ten deel is gevallen, en hetwelk de natuur zoo wonderschoon meubileerde. Moge het nu waar zijn, dat wij van den arbeid, waartoe wij de Javanen verpligten, uit een materieel oogpunt beschouwd, het meeste voordeel trekken, het is niettemin [81]eene onloochenbare waarheid, dat het houden van toezigt over dien arbeid ook voor hen zijne heilrijke zijde heeft. Een overtuigend bewijs daarvan leveren immers juist gindsche kuststeden en fabriekstreken des eilands, dewijl de aldaar wonende Javanen thans vrijwillig verrigten, waartoe zij vroeger moesten gedwongen worden. Door ons leeren zij al het weldadige eener regelmatige arbeidzaamheid kennen; het doelmatig verdeelen van hunnen tijd wordt hen tot gewoonte, en door hunnen omgang met de Europeërs vermeerderen hunne behoeften en worden zij van zelf beschaafder. Reeds gedurende den korten tijd van uw verblijf op Java is de beschaving der inboorlingen, zelfs in het binnenland, onmiskenbaar toegenomen.

NACHT. Maar ook hun schoolonderwijs behooren wij toch te verbeteren, op het gebied van zedelijkheid en godsdienst moeten wij hen toch iets leeren!

DAG. Ongetwijfeld; mits het slechts geene zoogenaamde heilige openbaringen, geene abstracte dogmen zijn der leer: driemaal een is een. Deel hen nuttige kennis mede der stellige wetenschappen, die zij kunnen toepassen ter verbetering hunner huisselijke inrigting en van hun handwerk, waardoor zij hun materieel welzijn verhoogen. Wanneer zij zich toeleggen op de beschouwing der natuur, die in hun land zoo majestueus groot en schoon is, waarvan eene naauwkeurige kennis—van de wederkeerige werking der krachten, naar gelang van het onderling verband der verschijnselen—voor hen in elk opzigt niet dan nuttig zijn kan, dan zal hun zedelijk gevoel tevens worden veredeld en de ware, natuurlijke godsdienst zal van zelf meer en meer bij hen ontluiken; want al dat in de natuur bestaat, ademt Gods wijzen geest.

Onder het houden van dit gesprek hadden wij den top [82]des heuvels bereikt (benevens eenige Javanen, die achteraan waren gekomen),—toen de morgen aanving de openbaring Gods in de natuur op nieuw te verkondigen. Het opgaan der zon is overal, in alle landen, in elk jaargetijde een heerlijk verschijnsel, het stemt den mensch tot nadenken en wekt menig sluimerend gevoel in onze ziel. En een morgen op Java! hoe verheven, hoe prachtig en verkwikkend tevens lacht hij ons toe!

Nog laat zich geene stem in de schepping vernemen, de geringste ademtogt des winds wordt men niet gewaar; men bespeurt slechts eene toenemende verandering, namelijk, aan den hemel, vooral aan den oostelijken hemel, die tot hoog in het zenith allengs helderder wordt; gekleurde stralen schieten, in eene divergerende rigting even als de speeken van een wiel, opwaarts,—eenige dezer stralen, namelijk die deelen der atmospheer, welke door de zon worden beschenen, blinken in gulden gloor, anderen, namelijk die niet door de zon worden getroffen, waarop ver verwijderde oneffenheden des horizons, als boomen, bergen, hunne schaduw werpen, doen zich aan het oog voor als azuurblaauwe strepen tusschen de vorigen;—geen enkel wolkje is aan het gansche uitspansel te bespeuren; de nachtelijke koelte, die juist op dezen oogenblik, nu de verwarmende zon het langst afwezig was, haren hoogsten graad heeft bereikt, deed al den waterdamp, in de lucht aanwezig, nederploffen; hij werd herschapen in nevel en dauw, en bedekt nu allerwege bladeren en grashalmen,—alles is vochtig en het plantenrijk is verkwikt, ook zonder dat er regen is gevallen; de bronnen van alle beken hebben nieuwen toevoer van water gekregen,—daar gaat de zon op en elke dauwdruppel wordt tot een prisma, blinkt in alle kleuren des regenboogs en millioenen diamanten fonkelen aan alle grashalmen, die zich [83]buigen aan alle boomen en struiken. Tallooze vogelen heffen nu hun gezang aan; zij kweelen en fladderen door het gebladerte een nieuw leven te gemoet;—de paauwen verlaten den tak, waarop zij in het loofgewelf van hooge boomen gedurende den nacht stil nederzaten; zij vliegen nu onder een luid geschreeuw over het dal en heerlijk golft in de lucht hun blinkende vederdos, waarop de eerste stalen der morgenzon zich spiegelen; ook de apen, die zich tot op dezen oogenblik niet verroerden, beginnen te schreeuwen: oeh äh, oeh äh, oeä, oeä, oeä; uit 20, 50, ja, somtijds uit een grooter getal kelen te gelijk heffen zij, nu eens in zwellende, dan weder in dalende akkoorden, hun koraalgezang aan, waarvan de echo door de bergen terug wordt gekaatst, om op hunne wijze den levend makenden, verwarmenden straal der zon te begroeten en—de mensch?—De Javanen zitten op den grond met de beenen over elkander geslagen; vol aandacht hebben zij het gelaat, waarop stille vreugde te lezen staat, naar het oosten gekeerd. Zij zeggen niets, maar zij hebben gevoel van hetgeen, waarvan wij een duidelijker bewustzijn omdragen,—want ik strekte mijne armen opwaarts en riep uit: O, heerlijke zon, gij zijt slechts een der werken van den Onvergankelijke, die met een enkelen slag duizend draden vlecht, maar ik begroet u als het schoonste zinnebeeld, dat voor ons aardbewoners bestaat van de eeuwiglijk zich hernieuwende openbaring Gods in de natuur. Sedert duizenden van jaren keert uw straal elken morgen getrouwelijk weder, en brengt elken dag op nieuw weder alles in beweging. Aan uwe massa is onze aarde gebonden, en zonder u kon zij niet zijn, noch haren kringloop volbrengen. Zonder u ontbeerden wij jaargetijden, den dag, den nacht. Gij zijt voor het aardsche leven alles voor allen. In minder dan één oogenblik verspreidt uw straal het licht en maakt de dingen zigtbaar. [84]Zonder u hadden wij geene oogen, want waartoe zouden zij ons dienstbaar zijn? Als door een tooverslag schept uw licht zijne half aardsche, half hemelsche dochter: de kleurenpracht, waardoor gij schoonheid geeft aan alle dingen. Ja, met het licht verwekt gij nog een ander aardsch kind de warmte, en gij maakt het harde week en veerkrachtig. Hoe zou er beweging op aarde mogelijk zijn zonder u? Hoe zou er water, lucht aanwezig kunnen zijn, hoe zou een geluid kunnen gehoord worden, indien uwe warmte niet vooraf de ligchamen luchtvormig of vloeibaar maakte? Hoe zouden wij kunnen ademhalen zonder lucht en tot welk einde zouden wij het gehoor hebben verkregen, indien er geen geluid was? Hoe zouden planten groeijen, beken vlieten, hoe zouden wolken zweven en winden waaijen zonder uwen verwarmenden straal, o schoone zon, die hetgeen vast is doet vloeibaar worden en alle beweging in het dier- en plantenrijk mogelijk maakt, zoo mede in het luchtruim uitlokt. Ja, zelfs de electriciteit in de wolken gehoorzaamt u en gij gebiedt den donder.—Slechts éénen nacht waart gij sedert gisteren afwezig en reeds is de dampkring zoodanig bekoeld, dat al het water, ’t welk gisteren, door de warmte opgelost, als een onzigtbare damp in het luchtruim zweefde, nu als dauw op de aarde is nedergeploft. Nu paarlen nog millioenen druppels aan de boomen; nog staat de luchtzee stil, niet het geringste togtje laat zich bespeuren. Maar hoe lang zal dit voortduren? Naauwelijks heeft de planeet in zijn eeuwigen kringloop dit plekje der aarde naar uw aanschijn weder toegekeerd; naauwelijks heeft uw opgaand licht zich weder uitgestort over berg en dal, of door uw schijn getroffen, begint alles te trillen en uit te dampen en, gelijk de mensch en de gansche dierlijke schepping, door uwen straal opgewekt, zich op nieuw beginnen te bewegen,—gelijk in het [85]plantenrijk millioenen knoppen ontluiken, zoo worden insgelijks het water en de lucht in beweging gebragt. Spoedig zullen de luchtlagen verdund worden, welke het digtst nabij de aarde zich bevinden en, ligter geworden door den invloed uwer warmte, zullen zij loodregt opwaarts stijgen; de streken, welke kaal en vlak of lager gelegen zijn, zullen sterker worden verhit, dan anderen, die tot hooge bergen oprijzen, of met wouden zijn overschaduwd; de zee zal niet in die mate worden verwarmd als het land,—ten gevolge hiervan zal de lucht in de verschillende deelen des lands, zoo mede boven land en zee ongelijkmatig uitgezet en verdund worden, de digtere en koudere lucht zal naar de meer verdunde streken des dampkrings heenstroomen, de stilte, die thans nog in het luchtruim heerscht, zal daardoor weldra gestoord worden en winden zullen door de toppen der boomen waaijen;—te gelijker tijd zal de dauw worden opgelost en als waterdamp mede worden opgevoerd in de koudere luchtlagen, alwaar hij wederom wordt nedergeploft tot mist en nevel,—wolken zullen dan worden gevormd; deze zullen steeds talrijker en grooter worden en eindelijk, bij het toenemen der warmte en snellere verdikking van den waterdamp, zal de electriciteit in de wolken ontwaken, de donder zal rollen, de regen zal nederstroomen op den verkwikten bodem, stortbeken zullen in sprongen van de rotswanden vallen en Bandjĕr’s met onweerstaanbare kracht door de bergkloven bruisen—en van dit alles, van deze herscheppingen des dauwdruppels en van alle veranderingen, welke plaats hadden op en boven de aarde, hiervan zult gij de eenige oorzaak geweest zijn, gij blinkende, zoo rustig stralende zon!—En zou uw straal, die met eenen slag duizend werkingen voortbrengt, welke wederom duizend en nogmaals duizend andere, verschillende werkingen ten gevolge [86]hebben, die echter allen gezamenlijk door zulk een harmonischen band verbonden en zoo innig met elkander zijn verknocht, dat geen enkele schakel der keten afzonderlijk kan bestaan en de gansche keten zelf niet denkbaar is, indien slechts één enkele schakel daaraan wordt ontnomen,—zou uw straal ook niet door mijn oog kunnen binnendringen, zou hij in het binnenste mijner ziel niet eene stem kunnen doen ontwaken, die zegt: ik erken u, hoogste doelmatigheid in de natuur; geen ding, geene kracht staat op zich zelf; elk deel van het geschapene is daar om den wille van andere deelen van het geheel en alles is in onverbrekelijken zamenhang naar wijze wetten geordend;—wel weet ik niet, of mijn oog om het licht is geschapen of het licht om mijn oog, maar het eene is om het andere aanwezig, en zou de ziel, die in mij leeft, welke door middel mijner opene zintuigen in zulk een innig wederkeerig verband staat met de gansche natuur, die mij omringt, dat ik mij het gezigt en het gehoor niet denken kan zonder licht en geluid, en dat het geluid en het licht voor mij niet denkbaar zijn zonder oor en zonder oogen,—zou deze ziel ook niet om iets anders geschapen zijn, zou zij in geene betrekking tot iets anders staan?

Over alles, dat zich aan mij door de zinnen openbaart, mag ik nadenken, dit alles mag ik bepeinzen; ik ben van mijzelven bewust;—er was een tijd, dat ik niet bestond, thans ben ik;—gedurende langen tijd wist ik niet werwaarts ik kwam, van waar deze met denkvermogen, met rede begaafde ziel zijn oorsprong had; ik wist evenmin waarheen zij gaat;—uit mijzelven ontstond ik niet;—in de natuur schiep ik niet het kleinste wormpje, veel minder deze zon, die toch ook slechts een afhankelijk gedeelte van het geheel is, die met andere zonnen in verband en wederkeerige werking staat;—een draad kan het slechts zijn van waar, als [87]uit een brandpunt, die millioenen draden der schepping uitloopen; een eeuwige, onvergankelijke ziel, een wijze, volkomene geest moet leven, die aan mij, als een uitvloeisel van zich zelven, mijne kleine, minder volkomene ziel gaf,—die de natuur schiep en onderhoudt, waarin alles de blijken draagt der grootste wijsheid, doelmatigheid en goedheid!—Ja, gij hebt u geopenbaard en openbaart u voortdurend in de gansche schepping gelijk in ieders boezem,—tot U sta ik in betrekking!—eeuwige en onvergankelijke God!

Een dergelijk „morgengebed” zal wel zijn opgeweld in den boezem van mijn broeder Nacht, en in dien van de aanwezige Javanen, want zij waren verzonken in de beschouwing van het heerlijke schouwspel en bewonderden het opgaan der zon. En terwijl de vogelen floten, de insekten gonsden en alle andere dieren der wildernis, elk naar zijn aard en zijn bijzonder instinkt, het morgen- en loflied der schepping mede instemden, waren wij menschen toch de eenigen, die van de gevolgen tot de oorzaak opklommen, en in heilige vervoering, dankend en aanbiddend, onze blikken rigtten tot den Schepper.

Onder den tropischen hemel is het zoowel gewoonte als behoefte, het ligchaam elken morgen te verfrisschen door het nemen van een verkoelend bad. Wij stonden juist gereed om den top des heuvels weder te verlaten en bergafwaarts te gaan, ten einde ons naar den Pantjòran te begeven, toen wij de bedienden gewaar werden, die onze terugkomst niet hadden willen verbeiden en ons de stoomende koffij te gemoet droegen. Zij hadden het vochtig element reeds bezocht en klommen druipend nat als Najaden bergopwaarts, terwijl hun lang hoofdhaar los en vrij om hunne schouders zwierde en hun bovenlijf bedekte. Wij dronken onze koffij met wat geitenmelk, welke zij hadden medegebragt, hetgeen de spotlust [88]der inboorlingen gaande maakte, die ons om deze reden met jonge kinderen, ja, met jonge geiten vergeleken. Het gebruik van melk, namelijk, is hun volstrekt onbekend en in het binnenland van Java wordt die nooit gedronken.

Wij ontwierpen nu een plan voor onzen verderen togt en kwamen tot het besluit, dat het raadzaamste zou wezen om terstond verder te gaan, ten einde zoo mogelijk nog heden een der grootere dorpen te bereiken, alwaar ons verblijf aan de bewoners minder bezwarend zou zijn dan hier, in dit kleine gehucht, het geval was. Wij hadden het voornemen opgevat om dwars over het gebergte onzen togt in eene westelijke rigting voort te zetten tot aan het naastbij gelegene groote dal, van daar uit de zuidkust te bezoeken en vervolgens te trachten in het hoog gelegene binnenland door te dringen. Op een afstand van eene kleine dagreize van hier moest, aan de tegenovergestelde zijde van het gebergte, een groot dorp liggen; daarheen was het, dat wij besloten hadden onzen koers te rigten. Terwijl wij ons nu gereed maakten om zelven een bad te nemen, gaven wij aan onze jongens last intusschen de benoodigde Koeli’s op te zoeken en te huren.

Toen wij, eenige dagen geleden, ons op reis zouden begeven, hadden wij tot stelregel aangenomen, dien wij vast besloten hadden na te komen: om in deze streken des eilands slechts vrijwillig hulpbetoon der inboorlingen, tegen goede betaling en welwillende behandeling, in te roepen,—ten einde eens te zien hoe ver wij op die wijze zouden komen. Wij hadden besloten alleen in zeer dringende omstandigheden onze toevlugt te nemen tot de bevelschriften der Residenten en Regenten, waarvan wij ons hadden voorzien en welke, in de Maleische en Javasche taal gesteld, aan de distriktshoofden waren gerigt. Op dringend verlangen [89]van Nacht, aan wien ik in dit opzigt had toegegeven, was dit tot regel aangenomen.

Eindelijk kwamen onze jongens terug met het navolgende berigt: „Mijn Heer! Wij kunnen geene Koeli’s vinden; de Koeli’s, die te Gnoetnig te huis behooren, zijn gisteren slechts tot aan Paréang medegegaan en uwe pakkaadje hebben wij door mannen uit die plaats hierheen laten brengen. Wij vermeenden, dat zij nog hier waren, maar zij zijn weggeloopen zelfs zonder te wachten, totdat zij betaling hadden ontvangen. Zij waren ongetwijfeld beducht, dat zij nog verder zouden moeten medegaan. En hier te Gnoerag is geen mensch te vinden, uitgenomen de vrouwen en een paar knapen.”

Zonderling. Gisteren avond, bij gelegenheid van de tijgerjagt, was er meer dan een dozijn wakkere mannen op de been en nu waren zij allen, op enkele knapen na, verdwenen. De vrouwen zeiden: „mijn man is op den Oema” (het drooge rijstveld), „mijn man is gaan visschen, mijn man zoekt Rotan in het woud,”—de meesten echter hielden zich in hunne hutten verborgen en lieten het voorkomen als of zij afwezig waren. Wij stelden den Loerah een half dozijn Spaansche matten (dollars) ter hand en verzochten hem met onze bedienden in de hutten te gaan, ten einde te beproeven hoe ver wij met klinkende munt en overreding konden komen. Na lang praten bragt hij het eindelijk zoo ver, dat eenige Javanen—wel is waar, schoorvoetend en langzaam—buiten hunne hutten traden. Maar zij bragten tevens ieder eene verontschuldiging mede. De een spoorde den anderen aan en zei: „Kom! gaat gij mede; de Heer kan toch zelf zijn koffers niet dragen;”—de aangesprokene moedigde weder een derde aan om mede te gaan,—de derde een vierde en ieder van hen had gaarne gezien, dat een ander zich daartoe bereid had betoond, maar om het zelf te doen, daartoe gevoelde [90]de eerste zoo min lust als de tweede, de derde of de vierde.—Onder de Gamĕlanspelers was er een, die een begeerig oog sloeg op de Spaansche matten, welke de Loerah hem voorhield; hij nam er een in de hand, draaide ze om, bekeek haar nu aan dezen, dan weder aan den anderen kant;—zij beviel hem uitmuntend, gaarne had hij ze behouden, maar—daaraan zijn gemak op te offeren, zijn dolce far niente te laten varen! over het gebergte te gaan! ver van hier naar een ander dorp en nog bovendien een koffer te dragen! op het heetste van den dag!—neen, dat was te veel gevergd. Hij trok een bedenkelijk gezigt, gaf, met de blikken naar den grond gewend, den dollar aarzelend terug, zette zich neder, zweeg en—kaauwde Siri.

Eindelijk naderden eenige knapen: „ik, mijn Heer! ik wil meê!” en een derde, een ongeveer zestienjarige knaap, die de oudste van hen scheen te zijn, zeide: „indien ik de Spaansche mat krijg, ga ik meê.” Maar wat zouden wij uitrigten met deze drie knapen, waarvan twee nog volslagen kinderen waren. Toen nu de Loerah uit Gnoetnig gewaar werd, dat onze zaken verkeerd liepen, verontschuldigde hij zich insgelijks zeer beleefdelijk en verzocht om onze toestemming, ten einde nu mede naar zijn dorp terug te keeren. Hoe ongaarne wij ons dezen laatsten troost zagen ontvallen, was zijn verlangen toch te billijk om van de hand gewezen te worden. Wij beloonden hem voor zijne moeite en hij vertrok. De weduwe, in welker hut wij onzen intrek hadden genomen, naderde nu en zeide: „Och, mijne Heeren! waarom maakt gij zulk een haast! Bevindt gij u hier niet naar uw wensch? Gij kunt vertoeven, zoo lang gij verkiest,—morgen of overmorgen zullen er wel Koeli’s te vinden zijn;—wij blijven immers voortdurend hier!”—en stellig houd ik mij overtuigd, dat wij maanden lang aldaar hadden [91]kunnen vertoeven, zonder dat een enkele bewoner van het dorp ons een onvriendelijk gezigt zou hebben getoond, en wel voornamelijk indien wij deel hadden genomen in hunne dagelijksche bezigheden en hunne wijze van leven hadden gevolgd. Zonder twijfel zouden wij hen dan welkom geweest zijn. Maar—een ongewoon werk te doen, Koelidiensten te verrigten, daartoe konden zij uit eigen beweging niet besluiten! Liever hielden zij hun gemak en—bleven arm, gelijk zij waren, te huis.

Wat stond ons nu te doen? Van de medegebragte bevelschriften wilden wij, zoo als vooraf was bepaald, geen gebruik maken. Zouden wij derhalve blijven? Natuurlijk; want aan het voortzetten van onzen togt kon althans heden, welligt ook morgen of overmorgen, niet worden gedacht. Wij schreven nu uit onzen eigen naam een brief aan het hoofd van het naburige distrikt, met verzoek om ons 12 Koeli’s toe te zenden, en voegden daarbij alleen nog onzen pas, ten einde hem de overtuiging te doen erlangen, dat wij bevoegd waren om in de binnenlanden te reizen. Deze brief werd in folioformaat gevouwen en met een rood zegel van indrukwekkende grootte voorzien. Wij gaven nu aan de dorpsbewoners te kennen, dat de inhoud van dezen brief van ’t hoogste gewigt was, dat hij noodzakelijk moest bezorgd worden en dat de Kapala tjoetak (het distriktshoofd), indien de brief niet aan hem werd ter hand gesteld, zulks zou beschouwen als eene daad van ongehoorzaamheid jegens hem zelven gepleegd. Op die wijze gelukte het ons een der Javanen te overreden om den brief, tegen betaling van 2½ gulden, waarvan wij er 1½ vooruit moesten geven, te brengen naar het dorp, alwaar het distriktshoofd woont (Pakamitan), hetwelk ongeveer eene kleine dagreis van hier kon liggen.—Van eene voldoende hoeveelheid Nasi (gekookte rijst) voorzien, welke in Pisangbladeren [92]en schellen van den Pisangstam was gepakt—onze brief had hij behoorlijk in drooge bladscheeden van den Djambé-(of Pĕnang-) palm gewikkeld, ten einde hem voor nat worden te bewaren,—stapte onze bode, met den Gòlok op zijde, zijn pakje rijst op den rug en onzen brief op zijn hoofd, alwaar hij tusschen de vouwen van zijn hoofddoek uitstak, omstreeks negen ure het dorp uit.

Wij lieten nu kippen en andere levensmiddelen aankoopen, gaven eenigen onzer bedienden den last onze hut op eene betere wijze in te rigten, en bevalen den kok—dit gewigtige ambt bekleedde een ander van hen—om voor een goeden maaltijd zorg te dragen.—Welgemoed behoort men zich te onderwerpen aan hetgeen onvermijdelijk is. Tot nader order zetteden wij derhalve alle verdriet van ons af, beraamden dadelijk een nieuw plan voor datgene, ’t welk den bodem was ingeslagen en besloten om, met de helft onzer bedienden, den naastbij gelegen hoogen berg te beklimmen. Wij voorzagen ons van eene kleine hoeveelheid Nasi, Pisang, Dendeng, eene kruik water (Gindi), namen een jagtgeweer, eenige natuurkundige instrumenten en dergelijken mede en joegen de drie dorpsjongens, die zich vroeger tot het verrigten van Koelidiensten hadden aangeboden, voor ons uit, om ons nu bij onzen togt bergopwaarts te begeleiden. Want zelfs tegen ruime betaling wilden zij vrijwillig „zulk een hoogen berg” niet beklimmen. Wij hadden hen echter volstrekt noodig om de vroeger opgenoemde voorwerpen te helpen dragen, en dewijl moeten een bitter kruid is, zoo—verschaften zij ons het genoegen van hun aangenaam bijzijn. Wij waren acht man sterk en stapten vrolijk naar den Goenoeng-Amlong heen, zoo heet een verder noordwaarts gelegen en wel het hoogste gedeelte der lange bergketen, welke het Tji-Nagnéakdal aan de westzijde begrenst. Zij verheft zich in de opgenoemde rigting tot een [93]hoog en steil bergjuk, dat met een somber, onafgebroken woud is bedekt; door dit woud wilden wij ons een weg naar den bergtop banen. Geen enkel wolkje liet zich nog in het luchtruim bespeuren.

Aanvankelijk trokken wij door vlakke streken, die heinde en verre met hoog groeijend Alang alanggras waren bedekt. Allengs echter liet zich nu en dan een zacht togtje bespeuren; het Alanggras golfde als een korenveld, dat door den adem des winds wordt bewogen. De omgebogen bladeren kaatsten, als zoo vele spiegels, de zonnestralen terug en vormden daardoor een meer zilvergrijs dan groen tapijt, waarvan de heldere glans het oog verblindde. De hitte nam meer en meer toe, terwijl wij onzen togt voortzetteden door deze graswildernis, die zich voor onze voeten opende en zich achter ons weder sloot, en waarin wij tot aan de schouderen, de Javasche knapen tot over de ooren toe verborgen waren, zoodat de stijve, scherpe bladeren hen bij het gaan het vel van het aangezigt open reten. Wilde zwijnen—de alledaagsche kost der tijgers—sprongen allerwege op en verdwenen al knorrend even spoedig uit ons oog. Hier en daar troffen wij kleine Oema-velden aan, waarop Padi (rijst), Djagong (maïs) of Kapas (kleine katoenstruiken) groeiden en die als opene, van alle onkruid gezuiverde plekjes in de graswildernis verstrooid lagen.

Langzamerhand begon de bodem te rijzen; wij hadden den voet van het gebergte bereikt en kozen een der vooruitspringende bergribben om het te beklimmen. Het gras dat hier groeide, werd allengs korter en geleek, meer dan het gindsche in golven op en neder bewogen wordende, verstikkend heete Alanggras, op dat onzer Hollandsche weidevelden. Hier groeide tusschen het gras eene menigte prachtige purperroode bloemen, Onjé of Koening, waarvan de aromatische wortelen [94]het hoofdbestanddeel vormen der Kĕri, aan welke zij eene gele kleur mededeelen; op vele plaatsen verhieven zich afzonderlijk staande Bamboesgroepen, die echter ter wederzijde van de bergrib in de kloven een meer aaneengeschakeld woud vormden. De wind ruischte allengs sterker door het loofgewelf; het ritselen van het fijne, drooge gebladerte, dat zich boven onze hoofden boogsgewijs vereenigde en ter zijde in guirlandes afwaarts hing, nam hand over hand toe en het geknars der over elkander heen en weder bewogen wordende Bamboesbuizen,—de kolossale stengels dezer grassoort,—die de dikte van een mansarm bereiken, werd steeds luider, naar mate wij hooger langs de bergrib opklommen. Enkele herten (Mĕndjangan) huppelden er tusschen door en kleine dassen (Bioel) werden wij hier en daar gewaar, die zoo snel mogelijk zich in hunne holen aan de zijwaarts gekeerde hellingen der bergrib trachtten te verschuilen. IJlings wierpen de Javasche knapen den last, welken zij droegen, neder, liepen deze kleine, volkomen onschadelijke dieren na om ze te vangen of te dooden, niettegenstaande zij oneetbaar zijn. Niet dan met moeite kon Nacht hen daar van terug houden; hij sprak hen op de volgende wijze toe: „wij moeten nimmer eenig dier mishandelen of kwellen, en die, welke ons geen nadeel toebrengen, mogen wij - - -” paf! daar viel een schot; wij keken om en zagen Sidin, die mijn geweer had gedragen, naar een hert ijlen, dat hij geschoten had. Nacht had willen zeggen: - - - die ons geen nadeel toebrengen, mogen wij niet dooden en Sidin had deze les in dier voege voltooid: wij moeten echter de aandrift der natuur volgen en mogen dezulken onder de onschadelijke dieren wel dooden, wier vleesch wij kunnen eten, dewijl plantenvoedsel alleen voor onze behoefte niet toereikend is.

Ten einde bij onzen terugtogt de plek te kunnen wedervinden, [95]waar het doode wild lag, plaatsten wij een boomtak midden in den weg en zetteden vervolgens onze reis bergopwaarts weder voort.—Langzamerhand verdwenen de Bamboesboschjes en in plaats daarvan verhieven zich groepen fijn gebladerde acacia’s (Djoendjingboomen); hun in de breedte uitgestrekt loofdak scheen een floers, dat tusschen ons oog en den hemel was uitgespannen en eene menigte grijze apen (Monjet) sprongen al schommelend, als het ware ons ten spot en met elkander spelende, over de lang uitgestrekte takken dezer boomen in het rond.

Spoedig daarop zagen wij den benedenrand van het oorspronkelijke woud, dat zich voor onze blikken verhief als zuilenrijen met gangen tusschen de pilaren, waardoor men in het binnenste kon zien als in eene hoog gewelfde koepelkerk, terwijl elke afzonderlijke zuil met eene koepelvormig zich verheffende loofmassa als het ware met eene groene wolk was gekroond. Wij traden dit gewelf binnen en nu veranderde het gansche tooneel. Ter naauwernood waren wij 200 voet hooger in dit woud opgeklommen, of het heldere zonnelicht was reeds verdwenen, en vervangen geworden door de lommerijkste schemering. Slechts hier en daar ontwaarden wij door eene kleine opening in het loofdak, als door een geopend venster, nog een gedeelte van den blaauwen hemel; in plaats der verhitte lucht, zoo als vroeger, ademden wij nu eene koele, vochtige lucht in; in plaats van het vrije uitzigt, dat wij zoo straks naar alle zijden genoten, zagen wij hier niets dan een groen met millioenen bloemen bedekt weefsel van dooreengegroeide kleinere boomen, struiken en van woekerplanten, die zich van den bodem verhieven, aan de stammen waren vastgehecht of aan de takken afwaarts hingen, en dit kreupelhout besloeg niet alleen de gansche ruimte tusschen de boomstammen, maar reikte ter halver wege van deze zuilen, [96]ja, nog hooger, terwijl daarenboven wilde wijngaardtakken (Aroï ki barera) en andere slingerplanten, namelijk Oë- of Rotansoorten, wier ranken menigwerf de dikte van een mansarm bereiken, tot in de toppen der boomen opklauterden, van daar weder naar den bodem afdaalden, zich op nieuw verhieven en het woud in alle rigtingen doorslingerden. Niet de geringste adem des winds bragt de minste beweging voort in het binnenste van dit woud, maar hoog boven ons in de toppen der boomen ruischte de wind en veroorzaakte een voortdurend gesuis, ’t welk zoo gelijkmatig aanhield, zoo diep en dof van toon was, dat men op het denkbeeld zou hebben kunnen geraken het gebruis te vernemen eener branding, klotsend tegen een ver verwijderd strand. Het waren Poespa-, Ki tĕrong-, Bĕngang-, Palaglar- en een dozijn andere boomsoorten, wier stammen zich hier allen onder elkander, in een woud, slank en hoog als kunstmatig gevormde zuilen verhieven; hunne afgevallen bloemen lagen op den bodem verstrooid in het rond. Tusschen de vorigen rees hier en daar een reusachtige gomelastiek- of Karetboom opwaarts, die als het ware uit honderd andere ineengedraaide of door elkander gevlochtene stammen is gevormd en zwarte apen (Loetoeng) sprongen door hunne takken rond, terwijl groote vogelen (jaarvogels), die zich slechts door hun luid snuiven verrieden, hoog boven het woud heenvlogen. Eindelijk—wij naderden nu den top des bergs—ontwaarden wij eiken-, laurier- en Ki mérakboomen tusschen de anderen, die allengs dunner werden en verder van elkander schenen op te groeijen. Het was nu ongeveer 12 ure. Onze togt door het woud had twee uren geduurd; een open plekje bereikt hebbende, zetteden wij ons neder om uit te rusten. Wij luisterden naar het gezang eens vogels, Manoek kaso geheeten, welks slagen verre door het woud klonken en waarvan wij in de [97]lager gelegene streken des bergs niets hadden gehoord. Te oordeelen naar den stand des barometers, bevonden wij ons nu ter hoogte van ongeveer 4000 voet. Frambozenstruiken, viooltjes, weegbree en valeriaan groeiden hier in het rond, benevens nog andere bloemen, die zooveel overeenkomst hadden met onze Hollandsche flora, dat mijn broeder Nacht er niet weinig van verrast stond.

NACHT. Hoe wonderbaar toch!—Op onzen korten togt van het dorp tot aan deze woudgrens hebben wij bijna alles aangetroffen, hetgeen de Javaan tot voedsel, woning en deksel benoodigd heeft. Zijne hut staat in de schaduw van velerlei boomen, die hem voedzame, verkwikkende en olie opleverende vruchten verschaffen. Siri klimt tegen hunne stammen op en schenkt hem het blad tot het Betelkaauwen. Spaansche peper (Tjabé), welke hij als kruiderij of in plaats van zout met zijne rijst eet, groeit niet verre van daar in de schaduw. Alom in het rond liggen de velden, die hem zijn hoofdvoedsel, rijst en maïs, benevens katoen opleveren, waarvan hij zijne kleederen vervaardigt. Met Alang alang, dat deze velden weder omgeeft, dekt hij zijne hutten. Iets hooger bergopwaarts vindt hij de Bamboesboschjes, wier kolossale stengels (buizen) hij deels bezigt tot balken, deels gekloofd gebruikt om den vloer en de wanden zijner woningen er van op te bouwen, ja, waaruit hij alle stukken van zijn huisraad vervaardigt. Gaat hij nog eenige schreden verder, dan vindt hij gomelastiek en door de natuur geslagen bindgaren en touw (Rotan), dun en dik, zoo veel hij verkiest. Wild wordt overal in menigte aangetroffen. Mag men zich dan nog verwonderen, dat de Javaan, te midden van eene zoo rijke, zoo vruchtbare natuur levende, die hem bijna alles, wat hij behoeft, reeds kant en klaar oplevert, dat hij eenigzins zorgeloos en tot traagheid geneigd is. [98]

DAG. Dat is volkomen waar. De verscheidenheid der producten van het plantenrijk, zoo mede der dieren, welke daarvan afhangen, is buitengewoon groot in dit land, alwaar het gansche jaar door eene gelijkmatige warmte heerscht en waarin hooge bergen worden gevonden. Elke trap van duizend voet, dien wij hooger bergopwaarts stijgen, voert ons in zeker opzigt in een geheel ander land en klimaat, waar wij andere dieren en planten aantreffen dan op den het naast er aan grenzenden of lager gelegen trap. Hier brengt ook weder, gelijk overal elders in de gansche schepping, eene enkele oorzaak—de afnemende warmte naar mate de aardoppervlakte hooger rijst—duizend andere werkingen te weeg. Eerst hebt ge, beneden in het heete land, Alang alanggras met wilde zwijnen ontmoet die zich met Alangwortelen, en tijgers welke zich hoofdzakelijk met wilde zwijnen (met in vleesch en bloed omgezette Alangwortelen) voeden; dan hebt ge streken ontwaard met korte grassoorten begroeid, waarop Bamboes en herten voorkomen die gras eten, benevens Bioel’s die op wormen en insekten azen, welke in deze zone, aan de grens der wouden, tusschen vermolmde boom- en Bamboesstammen het menigvuldigst voorkomen;—later hebt ge acacia’s aangetroffen, waarin grijze apen rondsprongen, die zich voeden met de peulvruchten van dit geboomte; vervolgens kwaamt ge aan het hoogstammnige oorspronkelijke woud, dat met vijgenboomen aanving en hier met Ki mérakboomen eindigt, op wier takken de Kasovogel fluit, dewijl hij zich met de bessen van deze boomen voedt.—Overal waarheen gij uwe vorschende blikken nadenkend heenwendt, in de gansche natuur zult gij bevestigd zien, dat immer het eene van het andere afhangt en hieruit weder andere gevolgen voortspruiten, en dat een schoon, van het allerhoogste vernuft getuigende, consequent gevolgde plan in het gansche scheppingswerk [99]zigtbaar is, waarvan de grondstelling is: door de eenvoudigste middelen de grootst mogelijke verscheidenheid voort te brengen. Maar zelfs de grootste verscheidenheid in het dieren- en plantenrijk wijkt nimmer af van eene algemeene leidende type, zij brengt in tegendeel overal overeenkomstige—verwante en analoge—vormen voort, die echter, indien de bodem en het klimaat verschillen, toch niet eenerlei zijn. Bezien wij, bij voorbeeld, deze bloemen, deze frambozen, deze valeriaan, deze viooltjes. In het diepland van Java zult gij geen spoor er van aantreffen. Hier bevinden wij ons bijna 4000 voet hooger; het is hier zoo veel koeler dan daar ginds beneden ons en wij ontwaren dan ook geheel andere plantenvormen, namelijk, dergelijken die ons herinneren aan ons koeler, meer noordelijk gelegen vaderland. Onderzoekt gij ze echter meer van nabij, dan ziet ge, dat zij slechts op onze Europesche soorten gelijken, dat het echter niet dezelfde, maar verschillende soorten zijn, en inderdaad zelfs hier op deze hoogte verschilt het Javasche klimaat nog zeer aanmerkelijk van het onze in Holland.

Terwijl wij aldus spraken, hadden donkere wolken zich zaamgepakt en onze jongens spoorden ons aan om haast te maken, ten einde zoo spoedig mogelijk den bergtop te bereiken. Wij hadden tot nu toe een naauw pad gevolgd, ’t welk wij hadden beschouwd als een weg, door houthakkers gebaand, maar dit pad werd steeds beter begaanbaar, hoe hooger wij bergopwaarts klommen en, toen wij ten een ure den hoogsten top bereikten, zagen wij met verwondering een Pĕndopo voor ons, dat is, een open gebouw met een op vier stijlen rustend dak en onder dit dak ontwaarden wij een oud, met dik bemoste steenen bedekt en omringd graf. Vóór den grafheuvel stond eene offerschaal met wierook en enkele nog niet geheel verwelkte bloemen. [100]

Eenige helder ratelende donderslagen wekten ons met schrik uit onze overpeinzing,—wij zagen om en bemerkten, dat de spaanders van een Ki mérakboom in het rond vlogen, die, op een geringen afstand beneden den bergtop staande, door den bliksem getroffen en geheel en al van zijne schors beroofd was geworden. Wit gelijk een spook stond nu daar, aan de helling, de ontzaggelijk hooge boomzuil, die een oogenblik te voren nog beladen was geweest met donkere mosbeddingen en nu een scherp kontrast vormde met de zwarte wolken, die zich steeds digter en dreigender rondom ons zamenpakten. Slechts op een enkel plekje ontwaarden wij, door eene spleet tusschen de wolken, een klein gedeelte van het dal, dat, ver beneden ons door het zonnelicht beschenen, nog zigtbaar was, doch ook dit verdween weldra achter de steeds lager dalende en zich verder uitbreidende wolken.—Wij bevonden ons te midden van eene onweêrswolk.—Al onze begeleiders zaten stil nedergehurkt rondom het graf; zij durfden naauwelijks adem halen, terwijl de bliksemstralen uit hunne zwarte geboorteplaats voortgeschoten, blaauw van schijnsel, maar tevens even hel verlichtend, oogverblindend als het zonnelicht, in zikzak digt voorbij onze oogen de lucht doorkliefden, terwijl de donder ratelde, zoo vreesselijk luide, dat het ons gehoor verdoofde, dat wij verstomd ter aarde zonken,—terwijl tevens de regen in ontzaggelijk groote droppels begon te kletteren, van tijd tot tijd verlicht door de bliksemstralen, die ons bij 3, 4, 5 te gelijk omsingelden, nu links, dan regts, dan van alle kanten, bliksemschietend en oogverblindend, ratelend en oorverdoovend te gelijk,—terwijl de nagalm van den donder weerklonk daar boven in de wolken en beneden langs de berghellingen rolde, zoo vreesselijk diep en luid, met zulk eene basstem en zoo geweldig dreunend, dat de gansche berg [101]onder onze voeten scheen te beven en het ons voorkwam, als of kogels zoo groot als eene kleine aardbol boven ons hoofd over het hemelgewelf her en derwaarts—en onder onze voeten langs het gebergte afwaarts gerold werden,—daar doorkliefde ratelend weder een straal de lucht,—een dof geschrei werd ter naauwernood gehoord en een Javaan, naast wien de bliksemschicht in den grond was geslagen, zonk bedwelmd neder,—wij namen hem in ons midden, wreven hem,—maar tot in het binnenste der ziel geschokt door het al verpletterend geweld der natuurkracht, zaten wij daar digt nevens elkander gehurkt in de bange verwachting hetzelfde lot met hem te deelen,—terwijl de vreesselijkste plasregen neêrstroomde, die ons van de smalle bergkruin dreigde weg te spoelen.

Reeds vernamen wij het bruisen der nieuw gevormde watervloeden en stortbeken, die in het rond van het gebergte afwaarts stroomden,—maar de onweêrswolken begonnen te dalen en zich verder uit te breiden. De eerste en heftigste uitbarsting had plaats gehad digt boven en rondom den hoogsten bergtop, waarop wij ons bevonden, waar de wolken zich het meest en het eerst hadden verdikt. Nu daalde de onweêrsbui reeds lager langs de helling en wij zagen nog slechts enkele bliksemstralen voor ons uit, terwijl de meesten reeds beneden ons uit de wolken voortschoten.—De knaap was slechts bedwelmd geweest en herkreeg weldra zijne bezinning.

NACHT. Zijt gij niet angstig, bevreesd?

DAG. Neen; maar ik ben verbaasd en opgetogen tevens. Het schouwspel is vreesselijk schoon en prachtig. Het oogenblikkelijke van het gevaar echter, waaraan ik blootsta en dat ik niet kan ontvlieden,—het plotselinge van het lot, dat mij hier elken oogenblik kan treffen, maakt dat ik mij in [102]mijzelven verdiep. Ik zie den bliksem, ik hoor den donder en ik sta ontsteld, want ik weet niet welken weg hij zal nemen en ik kan hem niet ontgaan. Indien ik door den bliksem mogt worden getroffen, broeder, delf dan een nieuw graf voor mij hier nevens het oude. Wie kan zeggen wie degene is, die hier begraven ligt. Indien de dooden konden opstaan, dan zou ik het liefst, gelijk deze, op den top eens bergs begraven zijn.

NACHT. Gelooft gij aan de onsterfelijkheid der ziel?

DAG. Zeer zeker.

NACHT. Het is mij aangenaam die woorden van u te hooren. Voor mij is dit geloof eene behoefte; zonder dat zou ik niet gelukkig kunnen leven.—Maar zeg mij eens, indien gij daaraan gelooft, hoe verklaart gij dan het zoo allengs ontwaken van het bewustzijn in den mensch, de zoo langzame ontwikkeling van het verstand en van het denkvermogen, welk een en ander juist gelijken tred houdt met de voortgaande vorming der ligchamelijke organen, der hersenen, die van lieverlede volkomener worden?—Hoe brengt gij dat in overeenstemming met de zelfstandigheid en de onvergankelijkheid der ziel,—waar neemt zij haren aanvang in de embryo, in de foetus of in het pas geboren wicht en waar houdt zij op bij den kindsch geworden grijsaard!—waar is de grens tusschen dier en mensch?

DAG. Die grens kan ik u niet aanwijzen; wanneer mijne ziel aanving, van zich zelve bewust te zijn, weet ik niet. Overal zie ik de kracht aan de stof gebonden en ik ken geene kracht zonder ligchamelijken grondslag, en even zoo is het omgekeerde het geval; de koorts kan mijnen geest verduisteren, kan mij onzamenhangende woorden doen spreken, ja, een slag op mijn hoofd, zonder aan het ligchamelijk leven noodwendig hinder toe te brengen, kan mijn bewustzijn [103]doen ophouden.—Maar beschouw daarentegen het onweder, dat zich voor ons oog heeft ontlast. Wie zou dezen morgen bij het ontwaren der blinkende dauwdruppelen, die zoo rustig parelden aan grashalmen en struiken, wie zou er aan gedacht hebben, dat daarin zulk eene vreesselijke kracht sluimerde, eene kracht, welke de stem des donders verwekt, de duisternis der wolken verlicht, de boomen vaneensplijt, ja, die alle zenuwen van uw binnenste hevig schokt!—Toch is het niet anders dan de door warmte opgeloste, als waterdamp opgestegene, vervolgens snel bekoelde en verdikte, in millioenen van nevelblaasjes herschapene, wolkenvormende dauwdruppel, waaruit nu door wrijving en spanning de electriciteit te voorschijn treedt.—En wanneer nu morgen vroeg wederom de dauwdruppel, even stil glinsterend als heden morgen, gelijk een paarl aan grashalmen en struiken hangt, durft gij dan gelooven, dat de kracht, welke hij thans onder de teekenen van bliksem en donder voor uwe blikken heeft ontwikkeld, er aan is ontweken, niet meer voorhanden is, of dat zij er heden morgen vroeg niet in bestaan heeft?—Zeer zeker zult gij dat niet gelooven.

Zoodanig is het ook gelegen met ’s menschen geest.—De dauwdruppel is gelijk aan het nog ongeboren of het pas geboren kind; in zijn binnenste, hoewel nog stil en sluimerend, ligt de kracht verborgen,—gelijk de waterdamp rijst hij, zich ontwikkelend, opwaarts; in het onweêr lichtend staat hij daar, de volwassen mensch, wiens geest de gansche wereld omvat en—in de regenstroomen, de stortbeken, daalt hij neder naar de oneindige zee, die hem het eerst zijne wording schonk:—de grijsaard buigt het verzwakte hoofd neder in den schoot des Eeuwigen.

Terwijl het onweder steeds lager afdaalde langs de berghellingen en wederom hier en daar blaauwe plekken boven [104]onze hoofden zigtbaar werden tusschen de wolken, die zich meer en meer verdeelden, begon onze kleine karavaan zich te herstellen van de uitgestane angst en haalden de Javanen weder vrijer adem. Eindelijk zagen wij den bliksem ver beneden ons uit de wolken te voorschijn komen en de donder, die zich van daar voortplantte, maakte op ons, die op den bergtop stonden, juist zulk een indruk als kwam hij uit het binnenste van het gebergte voort. Waarschijnlijk stortregende het nu te Gnoerag, dat wij nog niet hadden kunnen zien; maar reeds ten 2 ure bescheen de vriendelijke zon weder den bergtop, zoo mede de oppervlakte der wolken die, zich meer en meer ontlastende, ver beneden ons waren gedaald.

Wij, benevens onze begeleiders, nuttigden nu het door ons medegebragte ontbijt en besloten nog een uurtje op den bergtop te vertoeven en te wachten, totdat de Bandjĕr’s, d. i., het zaamgevloeide water, dat nu alle kleine beken in bruisende stroomen herschapen had, hunne woede zouden hebben uitgeput. De Javanen wisten ons omtrent het grafgesticht niet veel meer te verhalen, dan dat aldaar iemand uit den „zeer ouden” (voormaligen) tijd begraven lag. Mohammedanen zijnde, gelooven zij, even als de Joden en Christenen, aan de wederopstandig des vleesches en hebben een grooten eerbied voor de graven der afgestorvenen. Het ter aarde bestellen op bergtoppen schijnt in de Soendalanden bij vorsten en voorname personen reeds eene gewoonte te zijn geweest voor den tijd van de Hindoerijken op Java,—de Brahma- en Boedhagodsdienst,—derhalve reeds tijdens het bestaan van het oorspronkelijke polytheismus der Soendanezen, en eerst sedert de invoering van den koran in onbruik te zijn geraakt. Op zeer vele, voornamelijk geïsoleerde bergtoppen vindt men dergelijke oude, met steenen omringde graven.

NACHT. Dewijl het zich laat aanzien, dat wij het waarschijnlijk [105]voor lief zullen moeten nemen om nog eenige dagen te Gnoerag te vertoeven, komt het mij voor, dat wij onzen tijd, vooral gedurende de lange avonden, op eene nuttige wijze zouden kunnen besteden door te beproeven om de Javanen in de zedeleer en de godsdienst te onderwijzen. Zoo gaarne zou ik hen bekend maken met den inhoud van het Christelijk evangelie; ik kan niet ontveinzen, mijn broeder, dat gij menigen twijfel bij mij hebt opgewekt, maar de zedelijke waarheden, welke de Christelijke leer bevat, hebt gij niet kunnen loochenen, ja, er zelfs bijgevoegd, dat dit denkbeeld nimmer bij u was opgekomen.—Het staat u echter niet vrij het geloof van anderen aan het wankelen te brengen en twijfel in hen gaande te maken, indien gij niet in staat zijt iets beters aan te bieden, in de plaats van hetgeen gij aan hen ontneemt of ontnemen wilt. Die de stormklok luidt en de menschen uit den slaap doet opspringen, moet hun de rust weêr hergeven.

DAG. Laat ons de proef er van nemen. Geef heden avond aan de bewoners van dit dorpje, die wij in eene der ruimste hutten bijeen zullen doen komen, onderrigt in uw evangelie; morgen avond zal ik hun het mijne verkondigen. Gij kunt alsdan onder mijne toehoorders plaats nemen en wij zullen dan later zien welke der beide leerstellingen den voordeeligsten indruk op de Javanen heeft gemaakt, en of mijn evangelie in staat is geweest u tot overtuiging te brengen.

NACHT. Met genoegen neem ik dit voorstel aan en ben bereid heden avond de zaak te beginnen. Ik zal hun de Christelijke geloofsbelijdenis juist zoodanig voordragen, en wel woordelijk, al is het dan ook verkort of, beter gezegd, ik zal hen met het wezenlijke er van, bij wijze van uittreksel, op die wijze bekend maken gelijk zij aan de jeugd in ons vaderland overal wordt geleerd. Ik zal daarbij een der meest [106]gebruikelijke leerboeken tot leiddraad nemen en dit getrouw volgen, en zulks te eerder, dewijl het mij waarschijnlijk voorkomt, dat toekomstige zendelingen denzelfden of een dergelijken weg zullen inslaan. Ik ben zeer verlangend om den indruk na te gaan, welken deze leer op de Javanen zal maken. Het spreekt van zelf, dat deze leer voor u, indien gij onder mijne toehoorders plaats mogt nemen, niets nieuws zal behelzen.

DAG. In mijn evangelie zult gij evenmin iets nieuws aantreffen; gij zult daarin slechts al de hoofdstellingen terugvinden omtrent godsdienst en zedeleer, die reeds door Jezus, ja, grootendeels door anderen als Mozes, Boedha en Confucius, langen tijd voor hem zijn geleerd en gepredikt geworden.—Het ligt niet in mijne bedoeling, de verdienste te willen verkleinen dezer voortreffelijke mannen, in wier gemoed het godsdienstig gevoel zoo luide en zuiver zich deed hooren. Ik geloof in tegendeel, dat hunne verdienste des te grooter is, naar gelang het tijdperk, waarin zij hebben geleefd, verder van ons verwijderd is en de trap van wetenschappelijke beschaving en kennis, waarop de maatschappij destijds stond, lager moet worden gesteld. Ik streef naar de bereiking van een dubbel doelwit: ten eersten om de geloofsleer te zuiveren, haar te ontdoen van al ’t geen bepaaldelijk dwaling en bijgeloof moet worden geacht en ten anderen datgene, ’t welk van de godsdienst en zedeleer overig blijft, nadat zij gezuiverd zullen zijn van de besmetting van bijgeloof en dwaling, uit de verschijnselen in de natuur en hare wetten, met inbegrip van den mensch en zijne geschiedenis, op te helderen, en er door te staven, ten einde op die wijze het verderfelijke geloof aan eene regtstreeksche goddelijke ingeving of openbaring voor goed uit te roeijen en den mensch te nopen zich aan de echte en onuitputtelijke bron [107]van kennis, de natuur, te laven. Ik herhaal u nogmaals—en ik verzoek uitdrukkelijk, dat zulks niet worde over het hoofd gezien, ten einde de beschuldiging van ongepaste aanmatiging of onbillijkheid door u op mij niet worde geworpen,—ik geloof, dat een groot gedeelte der leer, welke mijn evangelie bevat nopens de hoedanigheden van God en de zedelijke wetten der menschen, reeds door Jezus, ja, langen tijd vóór hem door de vroeger genoemde leeraars in Egypte, Indië en China met dezelfde of meer of min verschillende bewoordingen is gepredikt geworden.

NACHT. Maar indien gij dit erkent en te gelijk aanmerkt, dat de kennis der natuur en van hare wetten ten tijde van Jezus nog geheel en al in het duister lag, ja, dat het onderzoek der natuur, waaruit gij de bewijzen voor de waarheid uwer leerstellingen, naar uw beweren, wenscht af te leiden, toenmaals nog niet was aangevangen,—waaruit kan Jezus, waaruit kunnen zijne voorgangers Boedha, Mozes, de kennis dezer waarheden toch geput hebben, dan uit eene regtstreeksche goddelijke ingeving?—Gij erkent hierdoor immers met der daad de goddelijke openbaring, die gij wilt wederleggen!

DAG. Neen, mijn geliefde broeder.—De ziel des menschen is zoo van nabij verwant met den geest, die het geschapene heeft daargesteld en onderhoudt; door middel zijner vijf zinnen staat de gezonde mensch in zulk eene innige betrekking tot de schakels van de oneindige keten der natuur, waarvan hij slechts eene kleine schakel is,—dat de verschijnselen, die hij rondom zich waarneemt, voor twee of drie duizend jaren onfeilbaar denzelfden indruk op hem moesten maken als thans het geval is. Destijds bespeurde hij de regelmatigheid, de harmonie in de verschijnselen, de doelmatigheid in alle inrigtingen der natuur even goed als thans,—[108]hij zag hoe elk diertje zich verheugde in het genot zijns levens;—hij gevoelde zich tevens overtuigd van zijne eigene vergankelijkheid en onmagt; daardoor kwam hij tot de gevolgtrekking, dat er een hooger wezen moest bestaan, als de grondoorzaak aller dingen, wiens hoedanigheden hij afleidde uit de schepping, die noodzakelijker wijze indruk op hem moest maken, al kon hij de verschijnselen, door hem waargenomen, niet zoodanig verklaren als wij, die de wetten hebben nagespeurd. Ja, de beschouwing onzer eigene, redelijke ziel leidt reeds tot het denkbeeld van het bestaan eens redelijken scheppers: „ik ben, God is er,” en dit moest vóór duizenden van jaren evenzeer het geval zijn als thans.—Deze bevattelijkheid is voor den met rede begaafden mensch een even eigendommelijk en onvervreemdbaar erfdeel als het instinct der bijen om cellen te bouwen of de kunstdrift der spin om een regelmatig weefsel te vlechten!—En lag niet reeds een groot gedeelte der wereldgeschiedenis, dat zich over vele duizende jaren uitstrekte, lag dat niet reeds achter Jezus? Was het godsdienstig bewustzijn in den Semitischen volkstam, waartoe Jezus behoorde, niet van oudsher en bij uitnemendheid, meer dan bij andere volken levendig geweest, en ontving hij van zijne voorvaderen niet een schat van wijsheid en kennis Gods ten erfdeel, welke, als kiem in den rijk begaafden knaap gelegd, tot een eigendommelijken bloei geraakte?—Uit welke bron hebben dan de oude Hindoes, Egyptiërs, Chinezen, Perzen hunne zedeleer geput,—wie heeft haar aan de Amerikaansche wilden verkondigd, die toch, in denzelfden stam, jegens elkander menschlievend, getrouw zijn en vele andere deugden beoefenen?—Waant gij, dat God ook aan hen een Messias gezonden, hun eene openbaring heeft geschonken?

NACHT. Toegestaan voor den oogenblik, dat de Amerikaansche [109]wilden in denzelfden bevrienden stam zich menschlievend jegens elkander gedroegen, zoo waren zij echter des te gruwzamer jegens andere stammen en tegen de blanken, die zij scalpeerden. Men behoort menschlievend te zijn jegens alle menschen, zelfs jegens zijne vijanden.—Hoe is het dan toch mogelijk, dat er, naar uw beweren, menschlievendheid wordt gevonden bij de Amerikaansche wilden?!

DAG. Ik kan en durf beweren, dat zulks het geval is, mijn broeder; uit de geschiedenis kan ik u bewijzen, dat zij menschlievendheid bezaten, deugden beoefenden, waarvan bij de Jezuïten en andere blanken, die hen tot het Christendom wilden bekeeren, geen spoor te vinden was. Maar zij beschouwden de vreemde stammen en blanken als vijanden en scalpeerden hen. Of waren die blanken niet hunne vijanden? Wat deden zij dan? Overal waar zij kwamen, bragten zij hunne Christelijke liefde met zich, om—de roodhuiden, ware het mogelijk, van den aardbodem te verdelgen. En indien gij nu hier tegen aanvoert, dat de Amerikaansche wilden ook onderling, stam tegen stam, gruwzame oorlogen voerden, dan vraag ik u, hoedanig handelen in onze 19^de eeuw, ja, te dezer stonde de Christenstammen, de groote mogendheden van Europa, hoe handelen die onderling?—Zij prediken op hunne schepen: „hebt uwe naasten lief gelijk u zelven, zijt vergevensgezind jegens uwe vijanden, zegent ze die u vervloeken, doet wel degenen die u haten,”—en hoe volgen zij deze leer op?—Zij bombarderen van diezelfde schepen de kuststeden van hunnen christenbroeder, steken zijne magazijnen in brand, boren zijne schepen in den grond, en vernietigen alles dat zij vernietigen kunnen.

NACHT. Laat ons daarover niet verder uitweiden, - - - gij zult mij bij eene volgende gelegenheid wel eens ophelderen, waarom het geloof aan goddelijke openbaring door u [110]verderfelijk wordt genoemd, - - zie daar ginds!—een regenboog, hoe prachtig! en wend uwe blikken naar beneden in het dal, dat door de zon wordt beschenen; hoe vriendelijk lacht het ons weder toe!

Het onweder had zich nu ook in het dal geheel en al ontlast en voor ons geene zigtbare sporen nagelaten dan gindschen ontschorsten boom en het opgewoelde plekje aarde in de nabijheid van het graf. Slechts het dof geruisch der gezwollene bergstroomen getuigde nog van de omkeering, welke in het luchtruim had plaats gegrepen. De wolken echter waren uiteengestuwd en slechts hier en daar hing nog eene enkele aan de met woudgeboomte bedekte hellingen van het gebergte.

Onze blikken gleden langs deze sombere wouden benedenwaarts en rustten op de velden en beemden, bedekt met Alang alanggras, die als een helderkleurig tapijt zich beneden de wouden uitstrekten, terwijl nog lager, te midden des dalbodems, op enkele plaatsen de Tji-Nagnéak zigtbaar was, die als een zilveren band zich door de vallei kronkelde. Gelijk de stralen der zon ons hier op nieuw beschenen, zoo lachte zijn vriendelijk schijnsel ons ook uit dit dal weder te gemoet, alwaar wij ons klein dorpje op den voorsprong des bergs ontwaarden; duidelijk viel het ons echter niet in het oog, want de bruinkleurige hutten kwamen slechts op enkele plaatsen en nog ter naauwernood uit het bosch van vruchtboomen te voorschijn. De natuur was op nieuw verkwikt, de lucht bekoeld en hare opstijgende, dampenopvoerende stroomen hadden opgehouden; de ongelijkmatigheid in de uitzetting des dampkrings boven de verschillende gedeelten des lands was weggenomen, de rust hersteld en geen togtje liet zich meer bespeuren.—Insektenkoren begonnen in het woud te snorren, te gonzen, te fluiten en te zingen; de [111]Manoek kaso verhief weder zijne stem en het kontrast tusschen het vorige en het tegenwoordige tooneel schonk aan het groene en bloeijende landschap en aan den zonneschijn, die het zoo liefelijk bescheen, eene dubbele bekoorlijkheid.—Zoo wordt ook in het menschelijk leven elk genot verhoogd door de ontbering; zonder ongeluk, zonder ellende, zou geen geluk worden gesmaakt;—zonder leelijkheid zou de schoonheid niet erkend,—zonder de zekerheid des doods het leven niet gewaardeerd worden. De wederwaardigheden des levens moeten ons nimmer den moed doen verliezen, maar wij behooren te gelooven, dat ongeluk, ziekte, ellende, armoede en ontbering door den wijzen Schepper der natuur worden toegelaten, dewijl zij nuttig zijn voor het geheel en moeten uit het onweêr leeren, dat ook de ongelukken, die het leven van enkelen teisteren, zoo mede de stormen in de geschiedenis der menschheid tot het wijze plan behooren, waarnaar het geheel door Hem wordt geregeld, dat zonneschijn en bloesems veel schooner dan vroeger daarop zullen volgen, en dat dit alles slechts verschijnselen zijn eener groote, steeds voorwaarts strevende wet der ontwikkeling.

Ten 3 ure begonnen wij den terugtogt;—wel bleek het gaan over den humusrijken woudbodem, die door den regen was opgelost, zeer bezwaarlijk te zijn, doch wij bereikten echter behouden het dorpje Gnoerag, van waar ons de toonen der Gamĕlan te gemoet klonken en ons een voortreffelijke maaltijd was bereid. Wij verhaalden de Javanen, dat wij een hert hadden geschoten, hetwelk wij niet in de gelegenheid waren geweest mede te brengen, en oogenblikkelijk was een half dozijn mannen—veel meer dan noodig was—op de been om het te gaan halen. Dat deden zij gaarne.

Nu gaven wij aan de dorpsbewoners te kennen, dat wij hen een en ander omtrent onze godsdienst en zedeleer wenschten [112]mede te deelen, en daar zij bereidwillig verklaarden ons gaarne te zullen hooren, zeiden wij hun, dat wij beide tot eene verschillende geloofsbelijdenis behoorden, omtrent welk onderwerp wij nog niet tot eenstemmigheid hadden kunnen geraken. Indien zij nu genegen mogten zijn, ons gedurende een of twee uren de noodige aandacht te verleenen, dan zou mijn broeder Nacht hun heden avond zijne leer ontvouwen, terwijl ik hun morgen avond mijne geloofsleer zou verklaren. Toen zij hiermede volgaarne instemden, rieden wij hen aan over hetgeen zij zouden hooren, later na te denken en dit te bepeinzen. Wij gaven hun de verzekering, dat wij zulks deden met de goede bedoeling om hun nuttig te zijn, dat het hun echter volkomen zou vrijstaan in hun tegenwoordig geloof te blijven, in geval geen van ons beide in staat zou zijn hen van iets beters te overtuigen.—Nadat dit alles voor goed was bepaald, werd de grootste hut in het dorp gekozen tot de plaats van zamenkomst; al het huisraad werd bijeen op den achtergrond gelegd en hiervoor een gordijn gespannen, ten einde zulks aan het oog te onttrekken.—Het was zes ure. De zon was ondergegaan en de gezamenlijke bewoners van het dorp, zoo mannen, vrouwen als kinderen, waren in de hut bijeen, alwaar Nacht de volgende voordragt hield.—De Javanen hadden zich, met de beenen kruisselings over elkander, op den grond nedergezet en Nacht zat op een stoel in de nabijheid van den wand, waaraan twee brandende lampen waren bevestigd.

Voor zich op eene bank had hij den bijbel, benevens een vraagboekje tot onderwijzing in de Christelijke leer nedergelegd, en hier tusschen beide stond het zinnebeeld van het Christelijk geloof, een houten kruisbeeld. [113]

VERHALEN EN GESPREKKEN
UIT DE
BINNENLANDEN VAN JAVA.

3.

Toen ik den volgenden morgen1 ontwaakte en van mijne legerstede opstond, bespeurde ik, dat mijn broeder Nacht de hut reeds had verlaten. Ik zocht hem overal in het dorp, maar nergens kon ik hem vinden. Eindelijk kreeg ik hem in het oog; ik zag hem in de verte op den top des Goenoeng-Soesoe, waar hij, in diep gepeins verzonken, den oogenblik scheen af te wachten, waarop de zon boven den horizon zou verrijzen. Later verklaarde hij, dat mijne ontwikkeling der natuurlijke godsdienst meer had toegebragt om zijn geloof te doen wankelen, dan de gronden vroeger door mij tot staving [204]mijner gevoelens aangevoerd. Mijne zedeleer, zeide hij, bevatte veel goeds. De stellingen, door mij verdedigd ter bestrijding van de „geopenbaarde godsdienst,” wenschte hij in zijn gemoed te overwegen, en verlangde om die reden den huidigen dag in eenzaamheid door te brengen. Ik drukte hem hierop de hand en ging toen mijn eigen weg.

Terwijl ik nu alleen voortwandelde, kwam de Javasche priester mij te gemoet; hij deelde mij mede dat onder alle zijne landslieden, in het dorp aanwezig, slechts één enkele werd gevonden die Orang Natsarani, dat wil zeggen, Christen of, woordelijk gesproken, Nazarenermensch wilde worden. Mijne agama (leer) daarentegen had zoowel op hem als op al de anderen een beteren indruk gemaakt, weshalve hij mij verzocht, dat ik hem mijn boek „Kitab” (eigenlijk heilig boek of bijbel) zou leenen, ten einde het met de dorpsbewoners nogmaals door te lezen en vervolgens voor zich een afschrift er van te maken. Gaarne voldeed ik aan zijn wensch; ik stond hem tot dat einde een in het Maleisch geschreven uittreksel af van het „Evangelie van den regtzinnig geloovigen mensch,” welks geest en strekking ik den vorigen avond getracht had aan de dorpsbewoners te ontvouwen. Op mijne vraag, wie dan toch de nieuwe Orang el Meseh2 was, verkreeg ik ten antwoord dat het de bediende mijns broeders was, welke dien wensch had te kennen gegeven; het ontging mijne aandacht niet, dat een spotachtige trek zich op het gelaat van den Imam (priester) vertoonde, toen hij den naam van „Lapiah” noemde, van den slimmen vogel, dien de lezer reeds ten deele aan zijne vederen heeft leeren kennen.

In mijn binnenste speet het mij, dat de goede kern van [205]de zedeleer des Hebreërs van Nazareth geene betere vruchten had kunnen voortbrengen; wat echter de handelwijze van Lapiah betrof, hierover verwonderde ik mij in geenen deele; bij ervaring toch wist ik dat in Europa, behalve de werkelijk goeden en de van harte geloovigen,3 zeer dikwerf ook dergelijke personen aan den Messias en aan de leer „der verlossing van zonden door het bloedige offer van Gods zoon” gelooven, die weten dat zij groote zonden hebben bedreven, en grooten lust hebben om nog meer te zondigen (dergelijke menschen brengen hun geweten door hun geloof tot zwijgen en gaan voort met zondigen), zoomede dezulken die volstrekt geene behoefte aan godsdienst hebben, zoodat het hun onverschillig is wat zij gelooven of uit eigenbaat huichelen te gelooven. Indien echter een goede kern in Europa geene betere vruchten kon voortbrengen dan huichelaars, pausen, bisschoppen, bedelmonniken en tallooze schijnheilige priesters, en onder de eenvoudige Javanen van Gnoerag geen enkelen aanhanger vinden kon dan eenen Lapiah,—dan moet zij inderdaad wel zeer dik met stof en dwalingen bedekt zijn!—Wat broeder Nacht hierover wel zal zeggen?

Deze gedachten gingen mij door het hoofd, toen ik mij met twee mijner bedienden en een paar Javanen, uitgerust op gelijke wijze als gisteren met mondbehoeften, geweer en instrumenten, op weg begaf naar een naburigen berg, westwaarts van Gnoerag gelegen, ten einde dien te beklimmen, mijn geologisch onderzoek voort te zetten en aan de reeds begonnen opneming dezer streek de laatste hand te leggen. Met de beschrijving van mijn „dagelijkschen arbeid” wil ik echter den lezer dezer bladen niet vermoeijen. [206]

Door en door warm van de brandende zonnestralen en druipnat van zweet, kwamen wij ten 2 ure in het dorp terug en waren in de gelegenheid om de oude spreuk te bevestigen: „in het zweet uwes aanschijns zult gij uw brood eten.”—Zweet? Ja.—Brood? Ja, en nog iets beters dan dat: lust tot den arbeid, levensgenot, menschenliefde, geluk en—een van dankbaarheid vervuld gemoed. Kort vóór onze aankomst was insgelijks de bode teruggekeerd, dien wij eergisteren naar het distriktshoofd hadden gezonden. Het scheen dat hij zich nog niet bij mijn broeder had vervoegd, want met de beenen kruislings over elkander geslagen, zat hij voor de deur der hut en hield het pakket met brieven in zijne op den schoot rustende handen. Zoodra hij zag dat ik hem daarvan wilde ontlasten, voegde hij de toppen zijner vingers zamen, bragt die met eerbied aan het voorover gebogen voorhoofd, nam den brief uit den omslag, reikte mij dezen toe zonder op te staan en herhaalde daarop even plegtig als vroeger zijn „Sĕmbah.” Niet vóór ik den brief geopend en hem gezegd had, dat alles goed was, stond hij op en verwijderde hij zich in eene bukkende, onderdanige houding. De lezer zal wel bevroeden dat deze eerbewijzingen niet mij, maar den brief golden, die van een zijner hoofden kwam.

Daar onze woning ledig stond, zocht ik mijn broeder in de nabij staande hutten en vond hem in een er van in eene hevige woordenwisseling met Lapiah, dien hij beval zich te verwijderen en welke mompelend gehoorzaamde. Drie andere Javanen die zich in de hut bevonden, zwegen nu insgelijks stil, dewijl zij bespeurden dat mijn broeder toornig was. Uit eenige woorden die ik had opgevangen, als Isa el Meseh d. i. Jezus Messias, kwam ik op het vermoeden dat zij over onderwerpen, het geloof betreffende, hadden gesproken. Ik erlangde hiervan weldra de zekerheid uit mijns broeders [207]mond, die mij te kennen gaf dat hij, in gevolge van zijn wensch en dien der dorpsbewoners, dezen avond weder bestemd had tot het houden eener bijeenkomst en, dewijl hij behoefte gevoelde om verscheidene punten nader toe te lichten, hoopte hij dat deze afspraak mij niet ongelegen zou komen.

Na hem verzekerd te hebben dat het tegendeel het geval was, las ik hem den Maleischen brief van het distriktshoofd voor, die met eene zeer matige dosis beleefdheidstermen geschreven en ongeveer van den volgenden inhoud was: „Vele groeten aan de Heeren Dag en Nacht van mij Praba Widjaja Kadoekareksa, Raden4 Kapala tjoetak, enz. Het is mij niet mogelijk Koeli’s aan de Heeren te zenden buiten de grenzen van mijn distrikt; ik heb echter aan den Loerah van het grensdorp Oewoetagnis eene aanschrijving gezonden, om u bij uwe aankomst aldaar tien Koeli’s te verschaffen en u tot aan het volgende dorp te vergezellen, waar hij aan den Loerah dier plaats mijn bevel verder moet mededeelen. Gij zult het echter niet euvel duiden, indien ik u de opmerking maak, dat de distriktshoofden aanschrijving moeten bekomen, wanneer Orang Wolanda’s in het binnenland reizen; ik heb echter nog geene aanschrijving nopens u ontvangen en derhalve het plan opgevat onmiddellijk naar de hoofdplaats te vertrekken, ten einde den regent om de noodige voorschriften te verzoeken, ten opzigte van de wijze waarop ik mij jegens u zal hebben te gedragen.” Wij zagen nu duidelijk in dat er voor ons niets anders overschoot, dan nogmaals een beroep te doen op de edelmoedigheid der Gnoeragers, ten einde door hunne tusschenkomst althans het grensdorp van het naastbij gelegen distrikt te kunnen bereiken. [208]

De Kalong’s togen weder over onze hoofden naar het gebergte, de paauwen vlogen al gillend door het dal en het insektengegons, waaraan enkele cicaden hunne diskantstemmen paarden, werd allengs meer algemeen, toen de vallende avond ons op nieuw in dezelfde hut vereenigd vond. De Javanen hurkten zoo als gewoonlijk op den vloer bijeen; ook de Imam zat met de beenen kruislings over elkander vóór hen en wij hadden onze oude plaats in de nabijheid van den wand weder ingenomen, waar de beide lampen een schemerachtig licht verspreidden.

IMAM. Zeer geachte heeren! Gisteren en eergisteren hebt gij de goedheid gehad ons, onwetende Javanen, onderrigt te geven in uwe godsdienst, waarvoor wij u bij deze onzen hartelijken dank toebrengen. Wij gelooven dat gij het werkelijk goed met ons meent. Gij hebt gezegd: God is almagtig, alomtegenwoordig, alwijs, algoed en volkomen regtvaardig; dat alles is ons sedert lang bekend. Gij hebt gezegd: dat wij er naar streven moeten om Gode gelijk te worden, om deugdzaam te zijn en onze medemenschen lief te hebben; ook dat weten wij sinds lang en dit staat mede zeer schoon beschreven in den Koran. Wijders heeft de Heer Nacht5 gezegd: dat de Albarmhartige uit drie Goden bestaat, een Vader, een Zoon en een Heiligen Geest, van welke een op aarde moet gekomen zijn om zich voor het menschdom op te offeren en allen, die in hem gelooven, van hunne zonden te verlossen en in den hemel te brengen; dit nu kunnen wij niet begrijpen. Dit zou onregtvaardig gehandeld zijn van den Albarmhartige, dewijl wij niet daaraan gelooven. Wij gelooven veeleer, dat alleen de deugdzame mensch die goede werken doet of berouw koestert over zijne zonden, [209]in den hemel komt, en dat de Albarmhartige een Eenig groote God is. Mijne landslieden, hier om mij verzameld, hebben mij den last opgedragen den zeer geëerden Heer Nacht te verzoeken, het hun niet euvel te duiden, dat zij geene Christenen willen worden en niet wenschen zich te doen doopen, uitgenomen Lapiah, de bediende van den Heer Nacht.

LAPIAH. Neen; ik ook niet. Mijn Heer heeft mij gezegd dat elk Christen zijne medechristenen even lief moet hebben, als zich zelven; dat heeft hij echter niet willen doen. Mijn Heer rookt dagelijks twaalf manilacigaren; ik ben ook een liefhebber er van en heb slechts twee van de twaalf voor mij gevraagd, maar heb ze niet kunnen krijgen. Mijn Heer is rijk genoeg en ik heb hem slechts om 5 gulden toelaag per maand tot mijn loon verzocht, ten einde, na den afloop der reis, mij nog eene vrouw te kunnen aanschaffen; maar op het hooren van dit voorstel is mijn Heer boos geworden en heeft mij toegevoegd: maak je weg, lummel! Jij behoeft geen Christen te worden. Wat helpt nu zulk een fraaije leer, indien zij slechts in boeken te lezen staat en er niet naar gehandeld wordt? Om die reden blijf ik liever hetgeen ik ben.

NACHT. Luister eens Lapiah; gij zijt steeds vriendelijk door mij behandeld geworden, maar nu zie ik dat gij een onverbeterlijke deugniet zijt en het, naar ik vrees, voortdurend blijven zult, onverschillig of gij u Christen of Mohammedaan laat noemen. Bij het opvolgen van het gebod „hebt uwe naasten lief gelijk u zelven”, kan en mag niet uit het oog worden verloren dat een ieder verschillende behoeften heeft, hetgeen zoo veel wil zeggen als: „iedereen lief te hebben naar de mate waarop hij aanspraak heeft.” Dat ik deze leer inderdaad navolg, hiervan zal ik u terstond het bewijs leveren: gij zult dagelijks twee van mijne manilacigaren [210]hebben; daarenboven zult gij maandelijks 5 gulden toelaag bekomen en behouden, zoo lang gij uwe vrouwen liefderijk bejegent en u goed gedraagt. Maar—Christen zult gij niet worden, dewijl gij niet in staat zijt den verheven zin dier leer te bevatten, dewijl gij haar verkeerd uitlegt en, met baatzuchtige oogmerken, slechts misbruik er van wilt maken.

(In mijne gedachten liet ik op deze woorden volgen: „ongeveer gelijk dit sedert het jaar 3 maal 1 is 1 een tamelijk algemeen, loffelijk gebruik geworden is.”)

IMAM. Ik ben zeer beducht, achtingswaardige Heer! dat zulks met het grootste gedeelte mijner landgenooten het geval zijn zou. Duidt mij de aanmerking niet ten kwade, maar eene leer, die eerst moet uitgelegd en verklaard worden, alvorens haar toe te kunnen passen, kan geene volle, van God afkomstige waarheid zijn, zoo als trouwens mijn Heer uw broeder Dag zelf reeds heeft gezegd.

NACHT. Daar hebt gij het!—Ware deze heer Imam met zijn Koran en gij met uw „Evangelie der natuur” er niet tusschen beide gekomen, dan zouden de goede Javanen de Christelijke leer stellig schoon gevonden en aangenomen hebben.

DAG. Maar, beste broeder, hoe kunt gij u bedroeven over deze tusschenkomst? Of zoudt gij durven beweren dat er eenige verdienste in gelegen was, het Christendom in te voeren onder een volk dat nog op den allereersten trap van zedelijke ontwikkeling staat, zoo als b. v. onder de bewoners van Nieuw-Zeeland, wier oordeel weinig geoefend, wier verstandelijke vermogens in geringe mate ontwikkeld zijn? Zou wel eenige verdienste daarin liggen, zulke menschen te overreden om het Christelijk geloof te omhelzen, die nog nimmer van eene andere leer hebben gehoord, aan wie slechts deze eene leer—en dat nog zonder eenige kritiek, zonder eenige beoordeeling—[211]wordt kenbaar gemaakt, zoodat er hoegenaamd geene sprake kan zijn van het doen eener keuze tusschen deze en eene andere leer?—Wat verhinderde dan deze Javanen van Gnoerag, uwe leer aan te nemen en de mijne te verwerpen? Heb ik, langs andere wegen dan gij, gepoogd invloed op hen uit te oefenen; was hun niet de volkomen vrije keuze gelaten tusschen ons beiden? Maar nu zij niettemin uwe leer verwerpen, wat kan hen daartoe nopen, indien de reden daarvan niet eenig en alleen moet gezocht worden in hunne overtuiging, in de overtuiging dat de grondslagen der leer, welke ik hen voordroeg en die zij begrepen, werkelijk op de waarheid steunen?—En deze zoudt gij met voorbedacht voor hen willen verbergen? (Mijn broeder drukte mij de hand en fluisterde mij toe: „gij hebt gelijk; terstond zal ik mij nader verklaren.” Ik ging hierop voort.) Ik weet welke bewijsgronden door orthodoxe predikanten, presidenten van zendelinggenootschappen en dergelijken ter verdediging hunner Evangelische woelingen in vreemde landen gewoonlijk worden gebezigd. Zij zeggen dat de invoering van het Evangelie b. v. op de Sandwich-eilanden, op Nieuw-Zeeland, de wildste menschen, ja, geheel ruwe, bloeddorstige kannibalen herschapen heeft in de zachtaardigste lammeren!—Ik echter antwoord daarop: dat heeft het Christelijke dogma niet gedaan. De zedelijke ontwikkeling, de maatschappelijke orde, de weldaden van het onder de bescherming van menschlievende wetten staande gezellige verkeer der Europeërs, die zich aldaar hadden neêrgezet, het voorbeeld dat de wilden voor oogen hadden,—deze moeten beschouwd worden als de oorzaken, welke die verandering bij gindsche woeste volken hebben te weeg gebragt, en deze verandering zou bij hen hebben plaats gegrepen, al hadden zij het Christendom niet op de koop toegekregen, of indien zij, in plaats [212]van deze, eene andere godsdienst, b. v. de Boedha- of de Mohammedaansche godsdienst nog mede op de koop daarbij hadden ontvangen.

IMAM. Hetgeen gij, waarde Heer Dag, ons voorgedragen en later op schrift ter lezing gegeven hebt, komt ons goed en redelijk voor. Ja, wat meer is, wij vinden zooveel schoons er in, dat mijne landslieden mij verzocht hebben het hun wekelijks eenmaal voor te lezen en te verklaren. Ik ben in dit dorp geboren en was eigenlijk slechts uit G. hier heen gekomen om een bezoek af te leggen; nu echter heb ik het besluit opgevat, om mij alhier neder te zetten en het Evangelie van den regtzinnig geloovigen mensch insgelijks in andere dorpen voor te dragen en daarin onderrigt te geven. Er wordt almede in gelezen, dat wij Isa el Meseh als een grooten en deugdzamen man mogen vereeren en hierin stemt uw Kitab, gelijk in zoo vele andere opzigten het geval is, met ons wetboek, met den Koran overeen. Gaarne echter zouden wij nopens twee onderscheidene punten eenige nadere inlichting van u wenschen te ontvangen.

Het eerste punt is van den navolgenden aard. Wij Javanen hebben van oude tijden her geloofd aan de opstanding uit den doode, welke ons in den Koran insgelijks wordt toegezegd. De mogelijkheid daarvan wordt echter in uw Evangelie ontkend en bestreden. Dit doet ons leed, dit smart ons; gij weet het, de vereering der afgestorvenen, de onschendbaarheid der graven die wij als een heiligdom achten en vereeren, zijn een der voornaamste trekken in onze zeden en gebruiken. Dit nu zou alles slechts ijdele waan zijn indien, naar hetgeen gij leert, ons ligchaam na den dood voor altijd werd vernietigd, indien het in aarde, in gras, in andere dieren of in lucht en water werd herschapen en niets er van overbleef ter plaatse waar het werd begraven. Indien dat het [213]geval ware, zouden wij het even goed dadelijk ter zijde kunnen werpen of verbranden!—Zou echter zulk eene ruwe behandeling der lijken niet eene nadeelige werking uitoefenen op de levenden en eene wederkeerige onverschilligheid of liefdeloosheid ten gevolge kunnen hebben?

DAG. Er waren in der tijd vele volken, gelijk er nog heden ten dage gevonden worden, die hunne dooden verbranden; ja, hier op Java zelf bestond vroeger diezelfde gewoonte, alvorens met den Koran de leer van de ligchamelijke opstanding uit den doode en de heilige eerbied voor de graven alhier werd ingevoerd. Sommige volksstammen werpen de lijken hunner afgestorvenen op bepaalde plaatsen neder, waar zij door gieren en ander wild gedierte worden verslonden.—Verre zij het van mij, dat ik u iets dergelijks ter navolging zou willen aanbevelen. Het komt mij echter voor dat wij overeenkomstig de natuur een lijk slechts zoo lang met eerbied en teedere belangstelling kunnen behandelen, als het den menschelijken vorm nog bezit welke ons den geliefden afgestorvene herinnert; zoodra echter de ontbinding aanvangt dezen vorm te vernietigen en het lijk (dat nu geen mensch meer is) in onaangenaam riekenden stof doet overgaan, moeten wij het ook als onaangenaam riekende stof behandelen, begraven of verbranden. Eene langduriger vereering van lijken en begraafplaatsen heeft reeds menigwerf een verderfelijken invloed op de levenden uitgeoefend. De akkers in Europa zouden vruchtbaarder zijn, indien de begraafplaatsen om de 10 jaren werden verlegd en de verlatene plek, nadat zij gedurende 10 à 15 jaren onaangeroerd was gelaten, op nieuw tot bouwland werd gebezigd.—In zijne werken, in zijne lessen is het dat de werkelijk brave mensch op aarde blijft voortleven, en het beste, het meest eervolle gedenkteeken dat wij hem kunnen stichten, zal steeds zijn de dankbare herinnering aan hem [214]die ons gemoed vervult, en deze kunnen wij natuurlijk verlevendigen door schilder- en beeldhouwkunst en andere dergelijke middelen. Hetgeen echter tegen de natuurwetten indruischt, hetgeen onmogelijk is: de wederopstanding van het stoffelijke ligchaam in zijn voormaligen vorm, hiernaar behooren wij niet eigenzinnig te haken of te verlangen.

WEDUWE. Indien de Heeren het niet kwalijk nemen, wenschte ik eenvoudige vrouw insgelijks een woordje te spreken. Te gelooven aan eene ligchamelijke opstanding, dat is mij niet mogelijk, al stond het honderdmaal in den Koran. Het was toch aan mijn armen man niet te wijten, dat hij door een tijger werd opgevreten. De tijger heeft hem echter opgevreten en verteerd!—Hoe is het nu mogelijk, dat hij weder kan opstaan? Dan zou hij immers een tijger moeten worden, dewijl hij als mensch niet meer bestaat; ja, wat zeg ik, de tijger dien wij in de kloof hebben geworpen, is op zijne beurt ook reeds weder van Rajap’s en andere gewormte half verteerd!

DAG. Zeer juist aangemerkt—en in den eeuwigen kringloop der stoffen zal hij, de eene na den anderen, nog eene menigte vormen aannemen. Maar het valt ons menschen bezwaarlijk, om ons los te maken van dwaalbegrippen die ons lief en waard zijn geworden. Dat is de reden waarom ik het van zoo hoog belang acht, om onze kinderen geene verkeerde begrippen in te boezemen, maar ze in tegendeel zoo vroegtijdig mogelijk met de eeuwige waarheden der natuur naauwkeurig bekend te maken.—Het gaat u met de opstanding der dooden ongeveer op gelijke wijze als den Christenen met de goddelijkheid van Jezus. Zij vreezen dat hunne godsdienst en zedeleer al hare waarde verliezen zal, indien aan haren stichter het praedikaat van goddelijkheid wordt ontnomen, hetgeen echter, naar mijne wijze van zien, [215]geheel ongegrond is. Wat meer zegt, ik geloof dat zij daarbij noodzakelijker wijze gewinnen moeten, indien hun wordt geleerd dat zij Jezus slechts als mensch moeten eeren en hoogachten. Want aangenomen dat hij de reinste deugd leerde en beoefende, dat hij eene alles ten offer brengende menschenmin bezat en een God was, dan volgt hieruit dat zijne hoedanigheden ons een onnavolgbaar voorbeeld moeten toeschijnen, dewijl het een God niet moeijelijk vallen kon deugdzaam te zijn. Gelooven wij daarentegen dat hij niets meer of niets minder was dan een mensch gelijk wij, en niettegenstaande dat al die deugden beoefende,—moet de overtuiging hiervan voor ons niet veel opwekkender zijn, dewijl zij ons de troostrijke zekerheid schenkt dat wij, indien wij zulks willen, even deugdzaam, even menschlievend kunnen zijn als hij was?—Evenmin als de Christenen met de goddelijkheid van hunnen Jezus zullen verliezen, zal dit bij u het geval zijn met de opstanding der dooden, indien gij niet langer gelooft aan iets, hetgeen gij elken dag kunt zien, dat eene natuurlijke onmogelijkheid is. Welk eene erbarmelijke inrigting zou het toch zijn, indien de natuur die zulk een onuitputtelijken rijkdom aan nieuwe scheppingskracht bezit, oude, voormalige individuele vormen weder te voorschijn moest brengen en kranke en gezonde, gebogchelde en regte, heele en verminkte menschen, of misgeboorten die twee hoofden hadden, melaatschen, blinden, enz., enz., allen, allen juist zoo als zij in hun leven waren, andermaal in het aanzijn moest roepen?—Zoudt gij zoo iets kunnen wenschen? Wel nu, dat zou ook geen redelijke wensch zijn. Ik raad u derhalve: onderwerpt u aan de wetten der natuur, waarin de wil des Eeuwigen zich openbaart, en houdt u overtuigd dat de dooden die gij hebt begraven, nimmer zullen opstaan; bemint hen des te vuriger, zoo lang zij leven en gelooft aan de [216]onvergankelijkheid der geestelijke kracht die in u is, en aan de wet der steeds voorwaarts strevende ontwikkeling in den mensch, welke eene allengs hooger klimmende volkomenheid te gemoet gaat.

IMAM. Ik neem dit alles gaarne aan en zal met alle krachten er naar streven, om uwe natuurlijke beschouwingen onder mijne landslieden meer en meer ingang te doen vinden.—Ten opzigte van het eerste punt hebt gij de goedheid gehad, mij de noodige opheldering te geven; thans blijft nog een ander punt over, waaromtrent ik eene vraag tot u wenschte te rigten.

Gij hebt ons beide gezegd dat uwe landslieden, de blanke menschen in Nĕgara-Wolanda, bijna allen Christenen zijn en datgene gelooven, hetwelk de Heer Nacht ons gisteren uit het bijbelboek heeft voorgelezen, hetgeen wij Javanen echter volstrekt niet begrijpen kunnen. Zulk eene tot treurigheid stemmende, ontmoedigende godsdienst is niet geschikt voor ons helder, vruchtbaar land. Veel van hetgeen de Heer Nacht ons heeft voorgelezen, maakte een indruk op ons als het zien van een somberen hemel, wanneer wij donder zullen krijgen, of wanneer wij aan Sakit proet (krampen in den onderbuik) lijden.—Hetgeen gij daarentegen, Heer Dag, ons van het Evangelie der natuur hebt geleerd, kwam met onze denkbeelden goed overeen en werd door ons gemakkelijk begrepen. Om die reden gelooven wij het en nemen het aan als waar.—Hoe komt het nu toch, dat ginds in Holland bijna alle blanke menschen, die immers veel verstandiger en geleerder zijn moeten dan wij, aan de Messiasleer van den Heer Nacht gelooven, en dat zij begrijpen kunnen of troost vinden in hetgeen ons ongeleerde Javanen even onbegrijpelijk is als eene bergopwaarts stroomende beek, in iets dat een indruk op ons maakt als eene sombere, zware regenbui? [217]

DAG. Mijn goede Imam. De geleerde en ongeleerde bewoners van Holland begrijpen het evenmin als gij hier op Java. De meesten verbeelden zich slechts dat zij het gelooven, dewijl zij niet anders weten, dan ’t geen zij van der jeugd af hebben geleerd, en zij die het beter weten, wenden huichelachtig voor dat zij er aan gelooven. Deze beide klassen maken de meerderheid uit der bevolking.—Maar buitendien worden er duizenden gevonden, en hun aantal neemt hand over hand toe, die dezelfde gevoelens koesteren als ik. Deze duizenden komen echter niet openlijk voor hunne grondbeginselen uit; zij zijn, wel is waar, te opregt en te braaf om te huichelen, maar——zij verbergen den schat der waarheid die zij belijden, in het binnenste huns boezems; zij houden hunne godsdienstige overtuiging geheim.

IMAM. Hoe is dat mogelijk! Er is mij toch verhaald, dat in uw land volkomen vrijheid van godsdienst bestaat en dat daar alle sekten, Mohammedanen, Heidenen, Christenen en Joden worden geduld en allen gelijke regten genieten!

DAG. Van staatswege, in gevolge de bepalingen van de grondwet: ja. De redenen echter dier geheimhouding zal ik u mededeelen en ik meen te mogen vertrouwen, dat ik daardoor tevens uwe vraag zal beantwoorden. Stel, dat duizenden in stilte van geestdrift gloeijen voor de natuurlijke godsdienst en zedeleer; bezien wij nu van een tiental dier duizenden de bijzondere omstandigheden huns levens eens van naderbij.—De een van deze tien heeft een broeder, die dominé of pastoor is. Een andere is een dominé’s zoon. Deze vreest door den invloed der geestelijkheid zijne betrekking te verliezen, indien hij laat zien dat hij verlichter denkbeelden nopens de godsdienst koestert dan zij;—ja, hij is welligt zelf priester. Er worden er inderdaad zeer velen onder dezen gevonden, die oneindig liever naar hunne overtuiging zouden prediken, dan op den kansel [218]komedie spelen; maar—zij hebben eene vrouw, vele kinderen en weinig geld en kunnen hun gevoelen niet openbaren, zonder vooraf hunne betrekking als orthodoxe predikant neder te leggen; zij troosten zich derhalve met de gedachte „het kan zoo veel kwaad niet” en accommoderen zich naar de heerschende begrippen.—Gene is een koopman, welligt een boekverkooper, wiens winkel aan hem het eenige middel van bestaan oplevert en onder wiens klanten vele priesters worden gevonden, die hij stellig zoude verliezen en die hem daarenboven nog vele andere klanten zouden aftroonen, indien hij het durft wagen openlijk eene andere leer te belijden dan het orthodoxe geloof. Een vijfde, een zeer verlichte man, hoopt op de nalatenschap van eene rijke, zeer bigotte dame (bij voorbeeld van zijne schoonmoeder), die hem stellig zou onterven, indien hij niet elken zondag ter kerk ging en met een uitgestreken, aandachtig gelaat, met zaâmgevouwen handen naar den kansel zat te kijken, waar de predikant met de armen in het rond zwaait en, als door geestdrift vervoerd, van de heilige Drieëenheid, van Gods eenig geboren Zoon en van de verlossing van de zonden spreekt. Een zesde heeft voor dit alles, wel is waar, niet te duchten; het vermogen hetwelk hij bezit, maakt hem onafhankelijk, maar—hij heeft vrouw en kinderen, die hij toch naar de Christelijke kerken en scholen moet zenden, zoo lang er nog geene kerken en scholen van zijn geloof worden gevonden; hoewel volkomen overtuigd dat het Christelijke dogma eene dwaling is, laat hij zijne kinderen niettemin in het Christendom onderrigt geven, dewijl hij vermeent dat het hun welligt als een gangbare pas op hunne reis door het leven zou kunnen dienstig zijn,—en een zevende eindelijk die vermogend is en geene kinderen heeft, derhalve geheel en al onafhankelijk mag geacht worden, is te zeer op gesteld om rustig en gemakkelijk te leven; hij wenscht op een goeden voet te blijven met [219]degenen met wie hij in aanraking is; hij zwijgt derhalve liever en verloochent om die reden zijne eigene betere overtuiging. Er blijven dus van de tien nog slechts drie over die het nu en dan eens wagen, om hunne denkbeelden met woorden te omkleeden en die gehoor geven aan een krachtigeren, innerlijken aandrang, zonder te letten op de vijandschap die zij zich van andersdenkenden op den hals laden.—Vijandschap? Wel degelijk; want de takken van den boom met twee wortelen a en b,6 welke de uitbreiding der waarheid verhinderen en het ontluiken der ware godsdienst en zedeleer onderdrukken, breiden zich heinde en verre bij millioenen uit, door alle standen en klassen der maatschappij. De orthodoxe priesters die, als openbaar erkende godsdienstleeraars, als dienaren der heerschende kerk een aanmerkelijken invloed op het volk uitoefenen, zijn onverpoosd werkzaam om de pogingen te verijdelen, welke strekken ter verspreiding van meerdere verlichting; ja, zij zouden de domheid en het blinde geloof gaarne tot in alle eeuwigheid willen voortplanten, en waarom?—dewijl zij daarvan leven, dewijl zij het veel te gemakkelijk vinden bij de woorden van een boek—als bij een non plus ultra, eene hoogste autoriteit—te zweren, waartoe niet veel studie en volstrekt geen hoofdbreken wordt vereischt.

Nu zal het u, waarde Imam, wel duidelijk zijn, waarom de verlichten in Holland die in rust en vrede willen leven, stilzwijgen moeten. Want wagen zij het hunne stem tegen de orthodoxe leer te verheffen, dan hebben zij als het ware een nest met wespen gestoord die hen met hare giftige angelen bedreigen; ja, duizenden hebben zij tegen zich in het harnas gejaagd. Zelfs over den boekhandel oefenen deze [220]wespen een soort van schrikbewind uit, de ijverigste pogingen in het werk stellende om de van staatswege gewaarborgde vrijheid van drukpers te fnuiken, doordien zij den vrijzinnigen boekhandelaar plagen en kwellen, hem haren angel laten zien en met lasterlijke aantijgingen bedreigen en vervolgen. Wordt er echter niettegenstaande dat alles een gevonden, die het durft wagen—’t geen zelden gebeurt—een boek uit te geven, waarvan de schrijver heeft gepoogd de waarheid in het licht te stellen, dan weten gene priesters de verspreiding van het boek te beletten, zoodat de groote meerderheid des volks welke blindelings gelooft aan de leer der kerk, het volstrekt niet onder de oogen krijgt en ten opzigte van den inhoud er van in volslagen onwetendheid blijft verkeeren. Die vrome mannen welke misschien, even als zeker ridder met de hanenveêr op den hoed, denken: mundus vult decipi! dralen niet om het „een verderfelijk boek, een onzedelijk boek, een vuil pamphlet tegen het Christendom” te noemen en van den kansel de woorden uit te bazuinen: „die het koopt of leest, die zondigt tegen Jezus Christus.”

Intusschen gaan zij voort met het luiden der klokken in steden en op het platte land, gaan zij voort met in duizende kerken elken zondag tweemaal en, zoo mogelijk, ook gedurende de werkdagen een paar keeren ’s weeks hun leerstuk van de Drieëenheid te verkondigen, over het verlossingswerk, over Gods zoon, over Gods moeder en grootmoeder7 te prediken [221]en bovenal het gemoed van het opkomende geslacht, van de jeugd, op de cathechisatie als het ware te bewerken en te kneeden, opdat in dier voege de gedenkzuil des bijgeloofs in Holland niet slechts voortdurend onwrikbaarder in den bodem worde bevestigd, maar insgelijks vreemde, nog niet door vooringenomenheid verblinde volken, gelijk gij, goede Javanen! met het doop- en wijwater van godsdienstige dwaling worden besprenkeld.

Zoodanig aangekweekt, wordt de onzin meer en meer verspreid en duizenden slaan er geloof aan. Het boek echter, hetwelk waarheid bevatte, bij voorbeeld: Gedachten ten aanzien eener toekomstige, meer algemeene Godsdienstige geloofsleer (Gebr. Diederichs te Amsterdam, 1848), of verlichte brochures, als: Belangrijke vragen over de verrigtingen der Christen-Zendelingen (1851, bij denzelfden uitgever in het licht verschenen), Algemeen protest van Christenen in Nederland tegen eene nieuwe woordelijke vertaling van den ouden bijbel (1853, bij F. Günst te Amsterdam), worden spoedig vergeten. De stem welke daaruit spreekt, is als die des roependen in de woestijn en het eenige middel om den triomf der waarheid te bespoedigen:

• Vereeniging van gelijkgezinden tot bevordering van dezelfde doeleinden,
• Stichting eener nieuwe kerk en gemeente,
• Oprigting van scholen,
• Overeenkomstig den geest der natuurlijke godsdienst en zedeleer,

wordt om de vroeger ontwikkelde en andere dergelijke [222]gronden niet ter hand genomen, of wordt hoogstens verwezenlijkt binnen de muren van eene afgescheidene, door het Nederlandsche Groot-Oosten niet erkende Vrijmetselaarsloge.

IMAM. Waarde Heer Dag. Thans zie ik duidelijk in hoe ginds, in de Christenlanden, niet alles goud is dat blinkt, en dat uwe Europesche maatschappij zeer vele ongezonde, bedorvene bestanddeelen in haren boezem bevat, die zich aan mijn oog voordoen als een huis, hetwelk door Rajap’s (termiten) is ondermijnd en aangetast. Wat het uitwendige betreft van balken en planken, tot den glans toe van het vernis en van de verw welke in der tijd er op waren gebragt, is alles onveranderd hetzelfde gebleven; maar van binnen is alles hol, vergaan, geheel doorknaagd, vol wormen en bij den eersten den besten storm of de eerste aardbeving moet het gansche gebouw instorten. Een angstig, beklemd gevoel maakt zich van mijn gemoed meester, mijn lieve beste Heer, wanneer ik er aan denk, dat men ons—arme Javanen—in zulk een broos, vermolmd, half vergaan kerkgebouw wil opsluiten.

(De Imam wierp zich vóór de verzamelde menigte op de knieën en bad met opgeheven handen:)

„Albarmhartige God! Groote, Algebiedende Toean Allah! De wegen die gij bewandelt, zijn onnaspeurlijk; de doeleinden die Gij wilt bereiken, zijn voor ons bekrompen verstand een raadsel, en Uwe wijsheid is als een licht dat ons oog verblindt.—Maar hier liggen wij arme, onwetende Javanen, uwe kinderen, in diepen ootmoed voor U nedergeknield en wij bidden U vuriglijk dat Gij ons niet in zulk eene zware verzoeking leidt, door toe te laten dat deze Europesche godsdienst der Christelijke kerk (Agama wolanda deri Orang Natsarani) in ons vreedzaam, schoon land worde ingevoerd. [223]O! groote Toean Allah, albarmhartige Allah! Behoed ons daarvoor. Wij willen ernstig er naar streven, deugdzaam te zijn en U in waarheid te vereeren. Amen!”

De gansche vergadering herhaalde: „Amen!”

NACHT. (Na eene korte tusschenpoozing.) U allen die hier tegenwoordig zijt en bovenal aan u, geliefde broeder, ben ik eene opheldering verschuldigd. Waar en openhartig zullen mijne woorden zijn. Ik wil u niet verbergen dat reeds eergisteren, toen ik u de hoofdregelen van het orthodoxe Christelijke Evangelie voordroeg, mijn geloof aan de waarheid dezer leer aanmerkelijk aan ’t wankelen was gebragt door de gronden, welke ik menigwerf uit den mond mijns broeders had vernomen. Ik was echter nog niet volkomen overtuigd en wenschte gaarne den indruk te kennen, welken de Christelijke geloofsleer op u, Javanen! zou maken. Ik wenschte het oordeel te vernemen dat gij, in uwe kinderlijke eenvoudigheid, daarover zoudt vellen, dewijl ik vermeende daaraan eenig gewigt te mogen hechten; want het was mij bekend dat uw verstand, wel is waar, ongeoefend, maar aan de andere zijde door vooringenomenheid niet beneveld was. Hetgeen in Holland elken dag aan duizenden van onschuldige kinderen wordt geleerd, die door geen talisman tegen de besmetting der dwalingen zijn beschut, aan wie geene keus tusschen deze en eene andere leer wordt gelaten, zoo iets mogt immers (dacht mij) wel aan u, goede Javanen! worden medegedeeld, en zulks te meer dewijl mijn broeder u reeds tegen den daarop volgenden avond eene andere voordragt, namelijk, over de natuurlijke godsdienst en zedeleer had toegezegd. Gij zoudt derhalve de vrije beoordeeling, de keuze hebben tusschen twee zaken en hierdoor bragt ik mijn geweten tot zwijgen, dat zich aanvankelijk aankantte tegen de poging om u met een geloofsstelsel bekend te maken, van welks waarheid ik zelf niet meer overtuigd was. [224]

Gij hebt nu een besluit genomen. Gij hebt de leer van het Evangelie van den regtzinnig geloovigen mensch gehoord en haar aangenomen. Maar ook ik ben tot een besluit gekomen en ik verklaar bij deze plegtig, dat ik de gegrondheid erken van de bewijzen door mijn broeder tot staving zijner leer aangevoerd, dat ik daarentegen het Christelijke dogma eene dwaling acht en het zuivere geloof aan God en de hieruit, in overeenstemming met de natuur, afgeleide zedeleer tot rigtsnoer mijns levens kies.—Indien honderd duizenden in de Europesche landen genen Isa el Meseh, gelijk ik vroeger zelf deed, tot een afgod hebben gemaakt, dien zij aanbidden in plaats van God, laat ons daarentegen met liefde en achting aan hem gedenken als aan een voortreffelijk mensch, die reeds vóór 1800 jaren de kern onzer leer verkondigde: „Hebt als broeders elkander lief!”

Deze verklaring mijns broeders verwekte onder al de aanwezigen groote vreugde; ik vooral was daarover zoodanig verrukt dat ik hem gaarne in mijne armen had willen drukken, indien de aanwezigheid der Javanen mij daarvan niet had terug gehouden. Elke levendige, driftige uiting van onze aandoeningen en hartstogten wordt door hen als ongepast, ja, min of meer als onwelvoegelijk beschouwd, terwijl daarentegen rustige, kalme gelatenheid bij alle gebeurtenissen en in alle omstandigheden des levens, hetzij deze ons tot vreugde of tot droefheid stemmen, bij hen als het toppunt van mannelijke geestkracht en waardigheid geldt.—Toen echter gevoelde ik meer dan ooit dat ware vriendschap slechts daar kan bestaan, waar verwantschap des geestes heerscht en dat niets in staat is den band der vriendschap die twee zielen verbindt, zoo vast zaâm te strengelen als de overeenstemming in denkwijze, in zedelijke en godsdienstige overtuiging.

Tevreden, ja, in een vrolijke, zalige stemming gingen wij kort daarop uiteen; dewijl het nog niet 10 ure was, [225]namen wij den Imam die zeer leergierig bleek te zijn, mede naar onze hut. Wij schonken hem een thermometer, een klein kompas, eene magneetstaaf, een zakkijker, een eenvoudig mikroskoop en andere dergelijke instrumenten, omtrent wier gebruik wij hem het noodige onderrigt gaven; over het bezit dezer werktuigen betoonde hij zich ten hoogste verblijd. Hij beloofde ons het Evangelie der natuur met alle krachten onder zijne landslieden te verspreiden, terwijl wij hem van onze zijde nader schriftelijk onderrigt toezeiden. Wij begaven ons daarop naar onze legerstede, het gemoed vervuld met de overtuiging dat wij hier, in dit kleine dorp, welligt eenig nut hadden gesticht, een zaadkorrel hadden geplant die, hoe klein zij ook wezen mogt, misschien eenmaal tot een weligen wasdom zou kunnen komen en rijke vruchten voortbrengen!

Den volgenden morgen waren wij vroegtijdig gereed om de reis te aanvaarden; onze koffers stonden allen gepakt voor de deur onzer hut. Vier dorpsbewoners hadden zich vrijwillig als Koeli’s aangeboden; zij zaten met de beenen kruislings over elkander op den grond, nevens den geringen last dien zij zouden dragen, en hielden hunne Bamboesstaven als geweren regtstandig in de hoogte. Zij waren echter nog niet voltallig; er ontbraken nog zes. De vrouwen die zich in het dorp bevonden, waren bijna allen druk bezig met het rijststampen en een aantal kinderen stond om ons heen. Wij zagen daarentegen slechts weinige mannen nevens hunne hutten bezig met het splijten van Bamboes, het vlechten van matten en anderen dergelijken arbeid; zij hielden zich als of zij ons niet bespeurden en volstrekt niet wisten, dat wij Koeli’s noodig hadden. De meesten hielden zich schuil in hunne hutten en schenen geen gehoor te willen geven aan onze oproeping om, tegen [226]betaling van 10 centen8 per uur, benevens eene zekere hoeveelheid tabak, onze pakkaadje naar het naastbij gelegene grensdorp te brengen.—Daar kwam onze vriend, de Imam, aan die ons zijn vriendelijken morgengroet bragt. Toen hij de oorzaak van onze verlegenheid had vernomen, scheen hij werkelijk boos op zijne landslieden te worden. Aan zijne ontevredenheid gaf hij lucht in de volgende bewoordingen, die hij met luider stemme tusschen de hutten uitgalmde.

IMAM. Schaamt gij u niet, de Heeren, die u zoo vriendelijk behandeld hebben, nu zonder hulp te laten zitten?—Foei! foei! hebt hij reeds vergeten, hetgeen Toean Dag en ik u geleerd hebben, dat wij menschen vlijtig en arbeidzaam behooren te zijn en er naar streven moeten den onvergelijkbaar grooten Toean Allah na te volgen?—Kunt gij dan niet zien dat Toean Allah geen enkelen oogenblik rust, maar altijd werkt en dat hij de zon weldra weder boven uwe hoofden zal doen opgaan?—Hoort gij dan niet hoe de vogelen weder zingen en de apen in het geboomte rondklauteren?—Alles ontwaakt tot een nieuw leven, alles roert en beweegt zich en gij, vadzige kerels, wilt lui en slaperig in uwe hutten blijven zitten?—Holla! hei! De hut uit! Hier moet gij zijn; pakt aan!

Deze toespraak had werkelijk ten gevolge, dat eenige mannen uit de hutten te voorschijn kwamen en langzaam, Siri kaauwende naderden; glimlagchend, doch zonder een woord te spreken, zetteden zij zich nevens onze koffers; maar nog steeds bleven vier Pikolan’s (pakken) over die geene dragers hadden. Het scheen dat de goede wil der overige Gnoeragers sterkere drangredenen behoefde, om tot een besluit te kunnen komen en deze tot de [227]daad te doen overgaan. Mijn ongeduld nam intusschen des te sneller toe, naar mate ik langer moest wachten; de oostelijke hemel begon allengs helderder te worden en toen eindelijk de eerste morgenstraal de dauwdruppelen aan ’t geboomte deed fonkelen, riep ik mijne bedienden toe: „Hier jongens, Sidin, Maspoetri, Pangkat, Ario, Soengsang! komt hier; pakt alles weder uit, wij hebben plan om hier te blijven en een vrolijk leven te leiden! Vat die geit daar aan, vlug, vat ze aan! Wij zullen ze slagten; voortaan blijven wij hier, maar wij moeten toch eten ook!—Heden slagten wij deze geit, morgen eene andere, overmorgen moet een buffel er aan, en zoo zullen wij alles opeten wat gij bezit, luije Gnoeragers! Al uwe kippen gaan de eene na de andere denzelfden weg, ja, al de geiten, buffels, in één woord, al dat leven ontvangen heeft in het dorp zullen wij slagten en opeten!”

Dat had invloed.—Vlug als de wind snelden al degenen die in de hutten waren, naar buiten; die voor hunne hutten zaten, staakten den arbeid en in een oogenblik was alles op de been. ’t Was koddig om te zien hoe zij zich haastten, niet dewijl zij geloofden dat wij onze bedreiging zouden vervullen, neen, dewijl zij onze bedreiging als eene aardigheid beschouwden, als eene vrolijke jokkernij die hen in de allerbeste, opgeruimdste stemming bragt. Het zonderlinge denkbeeld, dat wij Hollanders, met ons beiden, alles dat eetbaar in het dorp was, zouden opeten, vonden zij regt vermakelijk. Lagchend riepen zij elkander toe: Lakas, lakas! Bekin ramé! Segala roepa orang kaloear, bekin ramé ramé! (Vlug, vlug! Vrolijk aan ’t werk! Oud en jong snelt de hutten uit! Pakt allen te gelijk aan en maakt vrolijk gejoel!)—Nu hadden wij niet alleen Koeli’s genoeg, maar zelfs meer dan wij behoefden; eenigen liepen met ledige handen, louter uit pleizier in Ramé ramé, [228]naast de dragers en het gansche dorp was op de been geraakt. Wij namen nu een vrolijk afscheid van allen en drukten den Imam de hand; zelfs verscheidene honden volgden ons en de weduwe, die wij vier gulden en een Sarong ten geschenke hadden gegeven, riep ons haar Slamat djalan (voorspoedige reis), beste Heeren! nog in de verte toe.

Wij waren thans voorzigtiger dan de vorige maal, want wij zonden de dragers met onze pakkaadje vooruit; wij volgden met de overige jongens, waarvan de een een barometer in den arm droeg, terwijl de andere onze geweren, eenige thermometers, een kleinen pijlcompas en andere dergelijke werktuigen bij zich hadden, die wij tot het doen van waarnemingen onder weg zouden behoeven. Welgemoed zetteden wij onzen togt voort over de smalle paden, welke hier door het hoog opgeschotene Alang alang, dan weder tamelijk ongebaand tusschen het kruipelhout van boschjes heenliepen. Ten 10 ure waren wij den eersten bergrug die zich in eene westelijke rigting van Gnoerag verheft, reeds overgeklommen, hadden de Tji-Nakoelabap doorwaad, welke door het diepe dal stroomt dat op den genoemden bergrug volgt en klauterden nu tegen de helling van den tweeden, hoogeren bergrug op.—De zon steeg immer hooger en hooger aan den wolkenloozen hemel en schoot hare brandende stralen allengs in eene meer loodregte rigting op ons neder; de helling welke wij beklommen, werd allengs steiler en onze Koeli’s, die tot op den lendendoek geheel naakt waren en wie ’t zweet van het ligchaam gudste, stapten in gelijke mate langzamer voort, naar gelang wij de nok naderden der bergketen, die wij nu moesten overtrekken. Het eene kleedingstuk na het andere hadden wij reeds uitgetrokken en, meer verslapt van de hitte, als het ware dampende in den vuurgloed der atmospheer, waaraan geen luchttogtje, hoe gering ook, eenige verfrissching schonk,—[229]dan vermoeid van den togt, kwamen wij omstreeks één ure op de nok des bergrugs aan.

Hier was geen enkel levend wezen te bespeuren; nergens hoorden wij het gefluit van eenigen vogel of het getjilp van het kleinste insektje. Alles wat ademt, wat vliegt of kruipt, scheen zich voor den gloed der zon verborgen te hebben; zelfs geen blaadje ritselde in het loof van ’t geboomte, dat hier en daar groepsgewijs in de Alangzee verstrooid stond. Aan alle zijden omringde ons dit eentoonige gras, welks stijve bladeren eerder eene helder grijze, dan geelachtig groene kleur hadden. Diep beneden ons aan de helling der bergketen lag het dorp Oewoetagnis, welks hutten ons op dien afstand onduidelijk, weikleurig van tint door de troebele lucht toeschenen. Want al liet zich geen wolkje aan den hemel bespeuren, al was de dampkring zeer droog, toch bezat deze, op groote afstanden genomen, slechts eene geringe mate van doorzigtigheid. Van de gloeijend heete oppervlakte der aarde verhief zich voortdurend een loodregt opstijgende luchtstroom, ten gevolge waarvan de zoom van alle verwijderde voorwerpen waarop wij het oog vestigden,—de oppervlakte der Alangzee, de rand der bergterrassen, de kroonen van het geboomte,—in trillende beweging was. Behalve het pijnlijke gevoel der hitte, de verstikkende gewaarwording welke het inademen eener zoo zeer uitgezette lucht veroorzaakte, ondervonden wij nog eene andere plaag; want het zonnelicht dat door de Alangbladeren werd teruggekaatst, verblindde ons de oogen.—Reikhalzend verlangende naar een koel togtje, zetteden wij ons neder tusschen de Koeli’s, die geheel buiten adem tusschen de op den grond geworpene pakken en koffers lagen. Maar in het 3 à 4 voet hoog staande drooge gras, waar de thermometer tot op 100 graden Fahrenheit (37,7° Celsius) was geklommen, kon weinig verkwikking worden gevonden. Wij kropen [230]nu naar een klein boschje, waar wij een plas vonden die nog niet geheel was verdampt, en met welks water wij ons brandend heet gelaat, borst en armen bevochtigden.

Hier verspreidde het loof van eenige wat hooger groeijende boomen een weinig schaduw in het rond; maar naauwelijks hadden wij ons op den grond nedergevleid, toen wij en al de Koeli’s door opstijgende rookmassa’s en vlammen op de vlugt gejaagd en genoodzaakt werden, zoo snel mogelijk onze goederen bijeen te pakken en bergafwaarts te ijlen. Het vuur van het in brand gestokene Alangveld had zich aan het woud medegedeeld. De Javanen hebben, namelijk, de gewoonte om gedurende de droogste maanden des jaars (Augustus en September) het hooge gras, waarin hier en daar 3 à 4 maal hoogere en eilandvormig groeijende Glagah-groepen en vele min of meer uitgestrekte boschaadjes verstrooid voorkomen, op duizende van plaatsen aan te steken en te branden; dit geschiedt eensdeels met het doel om de tijgers te verjagen, ten andere om plaats te winnen tot het aanleggen van akkers, welke alsdan met de asch van het verbrande hout en gras te gelijker tijd worden bemest. Toen wij langs de berghelling afdaalden en naar den kant van het dorp heensnelden, zagen wij verscheidene dergelijke afgebrande plekken, welke de grijsachtig groene kleur van het grasveld plaatselijk hadden vernietigd en uit het dal als zwarte, onregelmatige strooken slangsgewijs opwaarts liepen. Eenigen waren reeds uitgedoofd; anderen daarentegen brandden aan het hoogste gedeelte nog voort, alwaar dan eene rookzuil, waardoor vlammen speelden, zich al kronkelend verhief.

Ter plaatse waar de lucht door een dergelijken gloed, welke somtijds eene strook ter breedte van 500 à 1000 voet in vuur en vlam zettede, was verdund, stroomden van de zijde van het dal de koudere en digtere luchtmassa’s toe en veroorzaakten daardoor, niettegenstaande de algemeen heerschende windstilte, [231]een plaatselijken storm welke onmiddellijk volgde op de oorzaak van zijn ontstaan, namelijk het vuur, dat wij met ongeloofelijke snelheid steeds hooger en hooger bergopwaarts zagen voorthollen en hoorden knappen en kraken. Waar een boschaadje in de rigting dezer brandende strooken lag, daar wierp het met den storm steeds hooger bergopwaarts ruischende en bruischende vuur zich als een wervelwind op in,—binnen een oogwenk stond het gansche bosch in lichte laaije vlam en aan het knetteren van het zoo brandbare, drooge Alang alang paarde zich alsdan een vreesselijk, oorverdoovend loeijen en bruischen, dat inderdaad schrikverwekkend was en waar boven zich dan nog van tijd tot tijd het gekraak deed hooren van een neêrstortenden stam of van een vallenden hoofdtak van een zwaren boom.—Een dergelijk concert loeide en donderde ons in de ooren toen wij zonder eenig geluid te geven, zonder een enkel woord te spreken, maar kugchende in de verstikkende middaghitte, door rook en vlammen heen, bergafwaarts snelden; wij liepen daarbij in een draf achter elkander over de smalle paden, in voortdurenden angst dat een zijwaarts zich uitbreidende brandstrook ons zou bereiken en verzengen.—Mijn pen is niet in staat om het karakter van dit tropische tooneel naar waarde te malen; mijne taal is niet rijk genoeg, om met woorden het schouwspel te schilderen dat wij dien middag voor oogen hadden, toen wij het dal in een weikleurigen, troebelen, hier en daar met rook bezwangerden dampkring beneden onze voeten zagen liggen,—niettegenstaande de zon, aan een onbewolkten hemel schijnende, hare brandende stralen uit het zenith op ons nederschoot!

Kort vóór 2 ure kwamen wij in het dorp Oewoetagnis aan en installeerden ons, zonder pligtplegingen te maken, in de voorgalerij van de woning des Loerah, terwijl de Koeli’s [232]daar buiten, waar slechts eenige schaduw was, zich nedervleiden of naar den Pantjòran gingen om zich in het water te verfrisschen. Wij volgden in dit opzigt hun voorbeeld en nuttigden vervolgens een ontbijt, bestaande uit rijst, Pisang, Sambal en Dendeng, ’t geen wij hier ter plaatse hadden bijeen gekregen. Onze bedienden haalden de geldzakken9 te voorschijn en betaalden de Gnoerager Koeli’s, terwijl de Loerah, luide brommende, in het dorp rondliep om andere Koeli’s op te sporen. Wij waren zeer verlangend om den volgenden morgen vroegtijdig Desa-Gnarak aan de zuiderkust te bereiken en wenschten uit dien hoofde nog heden naar Desa-10Roetab te gaan, een dorp dat ons om zijne aangename ligging op een berg, door de Javanen was aanbevolen tot het houden van ons nachtkwartier. Nadat wij gedurende een uurtje hadden halt gehouden, waren wij inderdaad gelukkig genoeg om onze pakkaadje op de schouders van tien versche Koeli’s te zien laden die, met den Loerah achter zich, het dorp uitwandelden, terwijl wij, door nieuwsgierige dorpsbewoners aangegaapt, hen volgden. De Gnoeragers zaten en lagen, hunne cigaren rookende, in den Warong,11 en hadden [233]waarschijnlijk geen plan om voor het invallen der avondkoelte den terugtogt naar hun dorp te aanvaarden. Er bevonden zich aldaar insgelijks eenige onzer jongens, en het was niet dan ongaarne dat zij hun gemak aan ons ten offer brengen en opstaan wilden. Beneden het dorp aangekomen zijnde, doorwaadden wij de Tji-Irignas welke den dalbodem doorstroomt, stegen aan de overzijde weder hooger opwaarts en zetteden vervolgens onze reis over bergen en dalen voort door het oneffene lage bergland, dat naar de zijde der zuider kust allengs afloopt.—Het verwijderde hooggebergte dat noordwaarts van ons ligt, was in wolken gehuld, waaruit een zacht gerommel als van een verren donder zich liet hooren; hier echter brandde de zon nog met onverzwakte kracht aan den wolkenloozen hemel.

Nadat wij onzen marsch gedurende 1½ uur hadden voortgezet, kwamen wij aan den rand van het diepe Tji-Ikaldal en zagen tegenover ons, aan de andere zijde der breede kloof, het dorpje Roetab, allerliefst tusschen ooftboomen gelegen; hoog verhieven zich daarboven de Kokos- en Pinangpalmen die op de dunne zuiltjes als op lange stengels her- en derwaarts wiegelden. Daar zouden wij overnachten. Een zachte zuidewind, een bewijs dat wij ons reeds meer nabij de kust bevonden, had zich sedert eenigen tijd doen gevoelen en matigde eenigzins de hitte. De verfrissching welke wij op die wijze ondervonden, deed ons goed, want wij waren nu werkelijk vermoeid en zagen met een zeker huisselijk verlangen naar de overzijde heen, naar de hutten van het dorpje, die zoodanig tusschen het heldere, frissche groen van Pisangblaâren verscholen lagen en zoo digt door het loof der vruchtboomen waren omgeven, dat de bruinachtige Bamboeswanden en Alangdaken ons ter naauwernood hier en daar in het oog vielen. De blaauwachtige rook welke [234]dwarrelend uit de nok der daken oprees, verhoogde nog de uitlokkende werking die de aanblik van dit tooneel bij ons veroorzaakte, want hij verkondigde ons dat de tijd van het avondeten naderde, dat vuur aan den gastvrijen haard brandde.—Wij spoorden derhalve de Koeli’s aan om zich zoo veel mogelijk te haasten. Dit was echter geene gemakkelijke zaak; want zij lagen nu eenmaal op den grond en prevelden in hunne gewone zorgeloosheid: „het dorp ligt immers in onze onmiddellijke nabijheid, wij zullen er nog vroeg genoeg aankomen.” Zonderling, dat de Javanen de despotieke bevelen hunner eigene hoofden zoo gaarne en zoo gewillig gehoorzamen, terwijl noch een verzoek, noch geld, noch goede woorden van een Europeër in staat zijn, hen te bewegen tot het verrigten van eenig vrijwillig dienstbetoon. Te Oewoetagnis hadden wij reeds een vol uur op versche Koeli’s moeten wachten; hier hadden wij andermaal oponthoud en wij waren eindelijk nog zeer verblijd, dat wij onze goede dragers na een half uur wachtens op nieuw op de been konden krijgen.

Eenmaal op weg zijnde, verhaastten wij onze schreden, daalden langs den met geboomte begroeiden dalwand naar beneden en kwamen tegen 5 ure in den bodem der kloof aan, waar wij de Tji-Ikal over moesten. Ter plaatse waar wij aan de beek kwamen, was de waterstand echter te hoog om te kunnen door waden; al zwemmende den overkant te bereiken, hieraan viel evenmin te denken, uithoofde van den snellen stroom en de zware rotsblokken waar tegen het water in zijne vaart als schuimend bruischte, gesteld al dat wij de Koeli’s met onze pakkaadje hadden willen verlaten. Wij volgden derhalve den raad des Loerah, gingen ongeveer een kwartier uurs lager dalafwaarts, waarbij wij nu eens den oever volgden, dan weder ons een weg baanden door het nabij [235]gelegen geboomte; eindelijk kwamen wij in eene streek aan, waar de dalbodem eene breedte had van verscheidene duizend voet en de stroom, die in verscheidene armen verdeeld en veel ondieper was, eene geringere snelheid bezat. Hier klommen wij derhalve afwaarts in de rivierbedding en sprongen moedig in het water. Mijn broeder Nacht en ik gaven de anderen een goed voorbeeld en de Koeli’s volgden ons de een na den anderen; reeds waren wij den eersten, kleineren arm al wadende doorgegaan, hadden wij eene rolsteenbank (een eiland tusschen twee armen van den vloed) bereikt en stonden wij gereed om den tweeden arm te doorwaden, toen plotseling van den dalwand, langs welken de achtersten van onzen togt nog af klommen, de kreet ons te gemoet klonk: „Bandjĕr! Terug, terug! Redt u! Bandjĕr, Bandjĕr!!”

Deze woorden oefenden op de Koeli’s die achter ons aankwamen, eene werking uit die aan tooverkracht grensde, want plotseling maakten zij regtsomkeer, terwijl zij met de pakkaadje welke zij op hoofd of schouders droegen, meer door het water sprongen dan liepen; zonder veel te vragen, zonder om te zien, zelfs zonder te denken,—want ter naauwernood herinnerde ik mij vlugtig de geschiedenis van Lot’s huisvrouw en van de zoutzuil naar de bijbelsche verdichting,—volgden wij hen ijlend na, terwijl een vreesselijk, steeds nader komend gebruis ons in de ooren dreunde. Wij hielden niet op, dan nadat wij de dalhelling tot zoo ver hadden beklommen dat wij zekere hoogte boven den oever hadden bereikt, waar wij schier ademloos op den grond vielen en omzagen:—eene bruine massa welke zich berghoog verhief, wentelde over den dalbodem naar beneden; verbrijzelde boomstammen rezen hier en daar er uit op; rotsblokken werden met donderend gedruisch vooruit gestuwd; nieuwe, meer vloeibare massa’s welke schuimend voorwaarts bruisten, stortten [236]zich over dezen dam heen, verbraken hem, verdeelden zich, breidden zich uit en—binnen weinige minuten was de gansche breede dalbodem welke wij op het punt hadden gestaan om door te trekken, herschapen in een hol staand meer van bruinachtig troebel water, dat met pijlsnelle vaart schuimend en spattend voortijlde, boomstammen en geheele uit den grond gerukte boomen met zich voerde en dit met zulk eene kracht, dat de grootste rotsblokken om hunne as wentelden en de rolsteenbank waarop wij vroeger hadden gestaan, in één oogenblik was vernield en weggestuwd,—het was een verheven, vreesselijk woest tooneel dat wij in stomme verbazing aanschouwden, vervuld van dankbaarheid over de redding welke wij hadden ondervonden, terwijl het gekraak der verbrijzelde boomen, het schuimen en bruisen der watermassa, het geklots der rotsblokken en het ratelen der millioenen voortgezweepte steenen der rolsteenbank een enkel vreesselijk gedruisch deden geboren worden, waar boven slechts nu en dan het donderend gekraak van een instortenden Oeroek zich liet vernemen. Tot in het binnenste van ons gemoed geschokt, beschouwden wij dit oproer, maar stonden sprakeloos, want niemand was meer in staat zijne eigene stem te hooren. Het was een Bandjĕr ’t geen wij voor oogen hadden, dat is eene verre buiten hare oevers tredende beek, ten gevolge van den toevoer van water, ontstaan door zwaren regen in het verwijderde gebergte, waardoor nu de woedende stortvloed was geboren die alles vernielde of verbrijzelde, dat hij op zijnen weg ontmoette. Waar de kloof smal en de wanden die haar ter wederzijde insloten, steil waren, werd de voet dezer zijwanden door de schuring der rotsblokken welke het water met zich voerde, zoodanig uitgehold en weggespoeld, dat Oeroek’s, dat wil zeggen aard- en bergstortingen ontstonden; uitgestrekte gedeelten van het gebergte met wouden en alles wat zich [237]er op bevond, gleden op die wijze met donderend geweld naar beneden in de kloof en vormden een dam, waartegen de steeds toenemende watermassa werd opgestuwd, totdat zij den puinberg voortduwde en doorbrak. Niet ver beneden van de vlakkere plaats waar wij stonden en alwaar het dal zich trogvormig verbreedde, werd zulk eene enge kloof gevonden, vóór welke het water dat door nieuwe, van het gebergte afstroomende massa’s nog voortdurend werd vergroot, al hooger en hooger en eindelijk zoo hoog steeg dat de gansche vlakke dalkom, niettegenstaande deze eene breedte had van minstens 2000 voet, binnen weinige oogenblikken in hare gansche uitgestrektheid met water was bedekt en herschapen geworden in één enkel troebel meer van ongeveer 12 voet gemiddelde diepte boven welks schuimenden spiegel slechts nog de toppen van enkele verbrijzelde boomstammen zigtbaar waren.

Hoe gering de afstand ook mogt zijn welke ons scheidde van het dorpje, gelegen op den tegenover ons zich verheffenden berg, viel er nu toch aan eene voortzetting van den togt op heden niet te denken, en zulks te minder dewijl de zon reeds ten ondergang neigde.

Wij zochten derhalve eene vlakke plek in het woud tot legerplaats op, pakten onze koffers uit, hingen de hangmatten tusschen boomstammen op en trokken drooge kleederen aan, terwijl de Javanen kleine hutten bouwden, gevormd uit schuin tegen elkander geplaatste takken die met wilde Pisangbladeren werden bedekt. Eindelijk leiden zij een aantal vuren rondom ons bivouak aan. Zij deelden ons even broederlijk mede van hunnen voorraad rijst (Nasi, en nimmer onderneemt de Javaan een togt zonder zich hiervan te voorzien), als wij hun van onzen wijn gaven. Wij zouden op die wijze echter een zeer schralen maaltijd hebben gehad, indien de Bandjĕr ons niet geheel onverwacht [238]aan een smakelijk stuk gebraden rundvleesch had geholpen. Eenige Koeli’s, namelijk, die aan den oever stonden om visch te vangen welke door den Bandjĕr was bedwelmd, bragten ons ijlings berigt, dat twee rhinocerossen en een Banteng (een wilde stier) op den oever gespoeld waren.—Dit was werkelijk het geval. Met vereende krachten trokken wij den stier op het drooge; het scheen dat hij eerst vóór korten tijd tusschen verbrijzelde boomstammen was gedood geworden, want het bloed vloeide nog uit de versche wonden.—Zout, boter, eene ijzeren pan (Koewali), een paar ijzeren ketels en potten en andere dergelijke benoodigdheden (welke bij het reizen door de wildernissen onontbeerlijk zijn), hadden wij steeds bij ons. Zij kwamen ons ook nu uitmuntend te stade, want weldra hingen de beste stukken van den stier over het vuur te braden, terwijl anderen met rijst in potten werden gekookt om ons eene krachtige soep te leveren.—Wijders werd bepaald dat vijf Javanen, benevens twee van onze bedienden met geweren gewapend, de wacht houden en door anderen om de drie uren zouden worden afgelost.

De avondschemering nam spoedig toe en wij kropen na het houden van den maaltijd, vermoeid zijnde, in onze hangmatten. Slechts zelden vernamen wij nog het krijschend geluid van een over het dal vliegende paauw; maar naauwelijks was het licht der laatste zonnestralen verbleekt, toen overal in het gansche woud insektenkoren begonnen te gonzen en te snorren. De Javasche spitsoorige honden der Koeli’s die vroeger langs den oever liepen rondsnuffelen, legden zich nu in de vertrouwelijke nabijheid der menschen neder, als of zij wisten dat het des nachts niet veilig was in het woud. Weldra ontwaarden wij niets meer dan de zorgvuldig door de Javanen onderhoudene wachtvuren, welke een roodachtig schijnsel op de omringende boomstammen wierpen en geen geluid trof [239]ons oor behalve het algemeen gegons der levende natuur, dat met het bruisen van den verder en verder zich verwijderenden stortvloed zamensmolt.

Toen eindelijk nog alléén dit gebruis gedurende de nachtelijke stilte in onze ooren klonk en de werkzaamheid onzer zintuigen tot diep in het binnenste van ons gemoed was teruggekeerd, hetgeen ten verhoogden prikkel aan ons denkvermogen strekte, werden wij als het ware onwillekeurig heengeleid tot het bepeinzen van de oorzaken der verschijnselen die zich voor onze blikken hadden ontwikkeld, der krachten die wij daarbij in het spel hadden gezien en, het geheel ontledende kwamen wij, teruggaande van de eene kracht tot eene andere welke slechts het gevolg was van eene derde, die op hare beurt weder eene vierde tot oorzaak van haar ontstaan had (als gedoode dieren, vernielde wouden, bergstortingen, omzettingen des bodems, watervloeden, onweêrsregen, electriciteit, wolken, waterdamp, water in meeren en stroomen, warmte), eindelijk tot de allereerste oorzaak dezer verschijnselen, welke in een meer dan 20½ millioen mijlen van ons verwijderd hemelligchaam, de zon! moest gezocht worden. Want de lichtstraal van de zon uitgaande is het, die hitte doet geboren worden welke het water dampvormig optrekt en opstijgende luchtstroomen doet ontstaan, welke (indien het zeer heet en helder was) in de hoogere streken der atmospheer en nabij de koelere bergtoppen plotseling verdikken en als onweêrsregens of wolkbreuken neêrstroomen;—dan bruist de waterdamp die dezen voormiddag nog onzigtbaar boven onze hoofden in de lucht zweefde, als Bandjĕr door de kloof welke daardoor verbreed wordt; hij doet Oeroek’s ontstaan, verbrijzelt rolsteenbanken, zet de van hare plaats gerukte aard- en rotsmassa’s in andere, lager gelegene oorden, in de nabijheid der zee weder af, verbreedt de kusten, veroorzaakt derhalve [240]aanmerkelijke veranderingen in de gestalte der oppervlakte van den vasten bodem en doodt daarbij eene menigte dieren, die door andere levende dieren en menschen worden opgegeten en aan hen tot voedsel verstrekken;—ja, heeft de zonnestraal, door de verslappende hitte welke hij deed ontstaan, niet zelfs te weeg gebragt, dat onze Koeli’s met langzamer schreden voortgingen? en is hij niet daardoor de oorzaak geworden, dat wij getuigen der omkeering zijn geweest, dat deze denkbeelden thans in onze ziel oprijzen, denkbeelden waarvan de eigenlijke oorsprong, de wording, dus in de verre van ons verwijderde zon moet gezocht worden?—Vloeit dit alles niet voort uit eene bron? En zou nu dat zonne- of sterrelicht de eerste of de laatste kracht zijn in deze duizendvoudig aaneengeschakelde keten van oorzaken en gevolgen, welke wij hier voor ons zien? Zou ook deze op hare beurt weder niet het gevolg zijn van—of te weeg gebragt worden door eene andere, nog verder verwijderde, algemeenere oorzaak,—en zouden alle oorzaken die aan onze in de diepte vorschende blikken oorspronkelijke oorzaken toeschijnen, niet voortvloeijen uit eene eenige eerste bron welke voor geene verdere ontleding vatbaar is?—Ongetwijfeld, ongetwijfeld;—zoo verre het ons mogelijk is door te dringen, hangt het eene van het andere af en hoe dieper wij in de wederkeerige werking der krachten navorschen, des te meer naderen wij de eenheid; maar tot op den grond vermogen wij niet te peilen—en slechts in heiligen, vromen eerbied kunnen wij de blikken opheffen tot de Eenige, Allereerste, Eeuwige Oorzaak, waaruit alle oorzaken voortvloeijen, waaruit, gelijk het licht uit de zon, stralen voortschieten die het oneindige heelal bezielende en met leven vervullende, zich in millioenen en nogmaals millioenen stralen verdeelen.

Zulke gedachten en gevoelens maakten ons avondgebed uit [241]toen wij, steeds dieper in ons eigen boezem tastende, zoo kort mogelijk ineengedrongen in onze hangmatten lagen en den oogenblik afwachtten, dat de slaap onze oogleden zou sluiten.—Duizenden van stemmen die ons volkomen onbekend waren, klonken en snorden door het woud,—woeste natuurkrachten waaraan geen weêrstand van onze zijde denkbaar was, woedden om ons heen,—tijgers en panthers voor geen medelijden vatbaar, slopen rondom ons bivouak; doch het bewustzijn goed gehandeld te hebben was levendig in ons, wij geloofden aan God en aan het heilige doel zijner natuurwetten,—wij gevoelden een hemel in onzen boezem en rustig sliepen wij in.

Toen wij ontwaakten, hadden wij een gansch ander schouwspel voor oogen. De morgenzon verlichtte reeds het hoogste gedeelte van den dalwand, zoomede de toppen der palmboomen, welke boven dezen rand zigtbaar waren en ons de ligging van het dorpje verrieden. Liefelijk blinkende in den eersten zonnestraal zagen zij op ons neder. Alles rondom ons had de dauw doorweekt en zelfs onze hangmatten waren vochtig. Geen geruisch van een woedenden stortvloed liet zich meer hooren. Het water dat gisteren alhier een meer vormde, was weggevloeid en dit laatste herschapen in eene bruinkleurige vlakte, bedekt met modder, rolsteenen, rotsblokken, verbrijzelde boomstammen en takken, tusschen welke de beek in talrijke, nieuwelings gevormde armen heenstroomde. Zoo spoedig mogelijk pakten wij alles bijeen en maakten ons gereed om den togt voort te zetten.—De Javanen maakten ons op een versch spoor van tijgers opmerkzaam, dat rondom ons bivouak en in de onmiddellijke nabijheid er van zigtbaar was, hoewel allen die wacht hadden gehouden, eenstemmig verzekerden, dat zij niet het minste geruisch hadden vernomen. Slechts een paar malen waren de honden bevende, met den staart tusschen [242]de beenen, digter bij hen gekropen. Toen wij eenige honderd schreden boven ons bivouak aan de plek waren gekomen, waar wij gisteren avond den wilden stier hadden laten liggen, bespeurden wij dat hij weggesleept was; wij volgden het spoor en vonden hooger opwaarts in het woud slechts nog eenige beenderen, benevens een gering overblijfsel van zijne huid, zijn kop en ingewanden. Zelfs aan de rhinocerossen had het wild gedierte geknaagd.—De dalbodem welken wij nu zonder gevaar konden doorwaden, was niet zoo zeer met modder, maar hoofdzakelijk met zand en rolsteenen bedekt, en daarop lagen hier en daar doode herten, vele wilde zwijnen en kleinere dieren verstrooid in het rond, welke door den vloed waren achterhaald en gedood geworden. Ook deze waren gedeeltelijk verslonden door tijgers, panthers en kleiner roofgedierte, die hier in diepe stilte hun nachtelijk banket hadden gehouden en door de Javanen grootendeels werden herkend, hetzij aan hunne uitwerpselen, hetzij aan het nagelatene spoor of de indrukken hunner tanden. Bij het doorwaden van den laatsten arm der beek vingen onze jongens nog eene krokodilachtige hagedis, ter lengte van drie voet, een zoogenaamden Legoean, Minjawah (Monitor bivittatus), welken zij aan een touw bonden en mede voortsleepten.

Na onzen togt bergopwaarts gedurende een half uur te hebben voortgezet, bereikten wij het dorp Roetab, welks bewoners ons gastvrij ontvingen en ons voor het ontbijt gewillig alles verschaften, hetgeen zij bezaten. Gelijk gewoonlijk overal elders het geval is, wilden ook zij voor deze giften der gastvrijheid geene betaling aannemen, maar zagen wij ons genoodzaakt hen die op te dringen. Gaarne daarentegen namen zij den Legoean waarvan het vleesch door de Javanen zeer smakelijk wordt geacht maar moeijelijk was het om Koeli’s te bekomen. De meeste mannen, die gisteren avond onze wachtvuren gezien en ons [243]dezen morgen welligt aan onze kleeding als Europeërs konden hebben herkend, hadden zich uit de voeten gemaakt, zoodat wij met veel moeite slechts vijf nieuwe dragers konden krijgen en gedwongen waren om vijf van de Koeli’s die wij gisteren hadden medegebragt, tegen wil en dank bij ons te doen blijven, wilden wij niet een of meer onvrijwillige rustdagen houden. Wij deelden echter een aantal cigaren onder hen uit en beloofden aan ieder hunner, behalve het te verdienen loon, een extra geschenk te zullen geven, ten einde op die wijze den bitteren smaak van het kruid bedwang eenigermate te verzoeten. Het eenige paard dat in het dorp te vinden was, namelijk het rijpaard van den Loerah, eene kleine, magere rosinant, werd door Nacht in beslag genomen, dewijl hij, aan het maken van voetreizen niet gewoon, zich gisteren de voeten reeds had doorgeloopen.

Wij zetteden onzen togt nu voort door eene uitgestrekte, tamelijk vlakke bergstreek, welke naar de zijde der zuider kust allengs lager daalde en in diezelfde rigting, niet dan op verre afstanden van elkander, doorsneden was door breedere dalkloven, over wier bodem beken schuimend zeewaarts bruisten. Tusschen deze kloven werden hier en daar aan de oppervlakte des bodems slechts zacht-glooijende laagten en kleine trogvormige dalen of groeven gevonden, waarin dan hoofdzakelijk woudgeboomte zich verhief, terwijl al het overige gedeelte der oppervlakte bedekt was met het witachtig blinkende, grijsachtig groene kleed van Alang- en Glagahgras; hierin ontwaarde men slechts enkele verstrooid staande boomen. Gene eilandvormig in de golvende graszee voorkomende boschaadjen gaven echter aan de gansche streek eenigermate het uiterlijk aanzien van een park, terwijl de lilablaauwe Boengoerbloemen [244](Adambea glabra) of de groote gele bloemen van den Sĕmpoerboom (Colbertia obovata) liefelijk door het groen der kleine oasen heen fonkelden. Groot was het aantal herten (Cervus russa) dat levendigheid schonk aan deze streek; bij gansche troepen sprongen zij door het gras, om zich voor den toenemenden gloed der zon in het binnenste der boschaadjen te verbergen. De wilde zwijnen (Sus vittatus) die hier nimmer aan vervolging van de bewoners des eilands blootgesteld zijn, waren nog minder schuw en ongaarne verlieten zij de plassen die, nog niet geheel en al opgedroogd, hier en daar werden aangetroffen op de smalle paden welke wij betraden; al knorrende gingen zij dan uit den weg. Menigwerf vlogen paauwen van het eene boschje naar het andere, of zagen wij er met hun prachtig in den zonneschijn blinkend gevederte op den grond zitten, waar zij, naar het scheen, hunnen maaltijd hielden aan een termitenheuvel. Behalve het Glagahriet, wies hier en daar tusschen het Alanggewas nog eene andere, hooger opschietende soort, namelijk het Manjagras, aan welks omgebogene aren zeer groote, peervormige nesten hingen, welke ter hoogte van 3 à 4 voet boven den grond zweefden. Slechts aan hun benedengedeelte hadden zij eene opening en waren het werk van een kleinen vogel, Manoek manja geheeten, welke op het zaad van deze grassoort aast; hij beschut zijne jongen tegen de roofzucht van klein ongedierte en voornamelijk tegen de aanvallen van mieren, door zijn kunstig gevlochten nest aan een dunnen draad in de lucht op te hangen. Kleine scharen van dit fraaije gevogelte (Ploceus barbatus) zwierden menigwerf over het grastapijt heen.—Uit het binnenste der boschjes klonk ons het gekir van tortelduiven te gemoet, zoomede van tijd tot tijd het schorre gekraai van een wilden haan. Maar ook tijgers wier bestaan aan dat der grasetende dieren is verbonden, werden in deze streek niet [245]gemist, waar zulk een grooter aantal herten en Kidang’s (Javasche reeën), rhinocerossen en zwijnen wordt aangetroffen dan in de digte oorspronkelijke wouden. Van tijd tot tijd gebeurde het, wanneer wij een der Glagahbossen naderden die zoo groot en zoo hoog zijn als een Javaasch huis, dat het paard hetwelk mijn broeder bereed, bleef staan en bevend en sidderend over al zijne leden weigerachtig was om voort te gaan. Het fijne reukorgaan van het dier had den tijger bespeurd, welke misschien digt bij ons verscholen was. Zij houden zich bij voorkeur in dergelijke Glagahgroepen op en verraden des daags, op echte kattenmanier, hunne aanwezigheid niet, al gaat men digt langs hunne schuilplaats heen.

Dewijl de hitte in deze Alangvelden omstreeks het middaguur een hoogen graad, dikwerf meer dan 90° Fahr. bereikt, verkwikten wij ons bij gebrek van water met de zuurachtige, groene vruchten van het Malakaboompje (Emblica officinalis) welke wij kaauwden, en die op zulk eene hoogte aan de twijgen groeiden dat wij ze gemakkelijk konden bereiken. Zag men door het zacht gevinde loof dezer boompjes opwaarts, dan scheen het dat een dun floers tusschen ons oog en den helder blaauwen hemel was uitgebreid, hetgeen ons een allerliefelijkst gezigt opleverde.—Van lieverlede veranderde het tooneel dat wij om ons ontwaarden, naar gelang wij lager daalden en de kust naderbij kwamen. Malakaboompjes en boschaadjen werden allengs zeldzamer en de zuide- of zeewind die zich voortdurend duidelijker liet waarnemen, voerde eene koelte toe welke ons hoogst welkom was. Weldra zagen wij voor en beneden ons een strookvormig woud van palmboomen, tusschen wier grijskleurige, menigwerf door het vuur zwartgebrande stammen de verwijderde blaauwe oceaan ons in het oog schemerde. Op eenigen afstand van elkander verhieven zij zich boven den met gras bedekten [246]bodem, doch strekten zich bij vele duizenden ter regter- en ter linkerzijde heinde en verre van ons uit. Elke stam rees, als een zuiltje, lijnregt opwaarts en was slechts aan zijn top met eene bladerenkroon versierd. Het waren uitsluitend waaijer- of Gĕbangpalmen (Corypha Gebanga), wier verbazend groote, drooge bladeren waarin de wind voortdurend ruischte, telkens knarsend over elkander heen en weder werden bewogen, terwijl wij onzen togt er beneden door het hooge gras voortzetteden. Menigwerf joegen wij bij die gelegenheid groote jaarvogels (Buceros plicatus) op, die in de toppen der palmboomen zaten en dan al blazend en snuivend, een geluid aan die vogels zoo eigenaardig, naar een ander gedeelte van het woud vlogen.—Wij daalden echter door deze smalle, doch mijlen lange strook12 met waaijerpalmen bedekt niet lijnregt naar de kust, maar namen onzen koers in eene schuine rigting naar het westen, alwaar eene iets hooger rijzende landstreek of vlakke bergrug in den vorm eener kaap (Oedjoeng) ver in zee uitstak en waar, in de nabijheid van vogelnestholen, het dorp Gnarak moest liggen, de plaats tot ons eerstvolgend nachtkwartier bestemd. Het sombere, uit hooggroeijend geboomte bestaande woud hetwelk dit gedeelte des lands tot aan den uitersten rand der kust onder zijne schaduwen dekte, vormde een scherp kontrast met de dorre Alangvelden waarop geen lommer was te vinden, en met de waaijerpalmen welke zich aan deze zijde er van uitbreidden; reeds in de verte duidde zulks, door de geheel verschillende physiognomie der bewerktuigde natuur, eene zeer verschillende hoedanigheid des bodems aan. [247]

Welligt is niets geschikter om den reiziger aanschouwelijk te maken, welk een harmonische band al het geschapene verbindt, dan een togt uit het hoog gelegene, vulkanische binnenste van een tropisch land, over zandsteenterrassen en andere neptunische bergsoorten, afdalende naar de kust. Het verschil in hoogte des lands boven den spiegel der zee brengt een onderscheid in klimaat te weeg (een anderen gemiddelden warmtegraad), en de oorspronkelijk verschillende bestanddeelen waaruit de bodem bestaat, voor elken verschillenden trap van opheffing—van elk verschillend klimaat—andere levende vormen. Andere planten: andere dieren, die daarvan leven. Hier dorre, veel kieselaarde (kwarts) houdende zandsteengrond, bedekt met eene magere kleikorst die vol reten en scheuren is, daar welligt eene kalkbank, rijk aan koolzuur en ligt in water oplosbaar, of eene welige, rijk met kali bezwangerde aarde, ontstaan uit verweerd felsietgesteente (lavastroomen, trachietribben);—ginds schaduwrijke vijgen- en honderd andere hooge boomen, met wier vruchten tallooze scharen vogelen, apen, en eekhoorntjes zich voeden, die door wilde katten worden nagejaagd;—hier overvloed van gras met herten tot wier voeder dit strekt, benevens zwijnen die van de zoete, zich verre in het rond uitbreidende wortelen van het Alang alanggras leven en—tijgers aan wie de zwijnen ten prooi verstrekken en—paauwen die zich niet alleen met vruchten voeden, maar insgelijks gaarne rondpikken in de verscheurde overblijfselen der dieren welke ten prooi zijn gevallen van tijgers, ten einde te azen op wormen, maar vooral op ingewandswormen.—Wij zien derhalve, dat eene eerste oorzaak—het oorspronkelijke delfstoffelijke en scheikundige zamenstel der rotskorst, de meerdere of mindere verheffing er van boven den spiegel der zee—duizend anderen te weeg brengt die, als aardsoort (verweringsaarde), [248]klimaat (hoogere of lagere warmtegraad), Alanggras, zwijnen, tijgers, paauwen, slechts schakels zijn van ééne keten, waarvan niet kan worden beweerd dat eene enkele schakel, hoe gering zij oogenschijnlijk moge zijn, als b. v. een ingewandsworm,13 nutteloos of van gewigt ontbloot is.

Omstreeks het middaguur bereikten wij Gnarak en namen bezit van het kleine, ledigstaande Bamboeshuisje—Pasanggrahan,—dat op een geringen afstand van het dorp, meer naar de zijde der kust heen was gebouwd. Achter ons klotste de branding der zee en rondom ons verhieven schaduwrijke vruchtboomen hunne kroonen, die met het bladerengewelf van het naburige, oorspronkelijke woud een geheel vormden. Wij dankten de Koeli’s af, betaalden ze, schonken hun daarenboven nog eene extra belooning, verkwikten ons door het gebruik van een bad en een kop koffij met eenige rijstkoeken welke de Mandor (opziener) der vogelnestholen ons bragt en, na onze jongens de zorg voor de bevrediging onzer overige behoeften te hebben aanbevolen, begaven wij ons op weg naar de kust. Op den woudbodem dien wij nu betraden, zagen wij eene menigte hermitenkreeften (Pagurussoorten) van allerlei slag en grootte, die met het achtergedeelte van het ligchaam binnen [249]eenhuizige zeeschelpen waren ingedrongen en deze na zich sleepten.

Wij waren eenige minuten lang bezig geweest om ons een weg door het geboomte te banen en hielden het dooreengegroeide loof en de struiken van elkander, toen wij ons onverwacht verplaatst zagen aan een rand, alwaar—digt vóór ons—de bodem met een steilen wand van eenige honderd voet hoogte plotseling in zee afdaalde. Het tooneel dat zich hier voor onze blikken opende, mogt indrukwekkend worden geheeten. Heinde en verre breidde de blaauwe, spiegelende vlakte der zee welke schijnbaar stil was, tot in een oneindig verschiet zich vóór ons uit. Maar diep beneden ons beukten de hooge, elkander rusteloos opvolgende baren met zulk een donderend geweld tegen den kustmuur, dat de rots waarop wij stonden en van waar wij dit schouwspel gade sloegen, er van daverde. Naar het westen heen volgden onze blikken de rigting der kust, en hier zagen wij de branding welke tegen het strand sloeg, eene lijn vormen zoo wit als sneeuw, die zich tot op een voor het oog onafzienbaren afstand uitstrekte, als grens tusschen land en zee. Boven deze gansche kust zweefde een eigenaardige, fijne nevel of damp, blijkbaar gevormd uit het fijn verdeelde stof van het tot schuim geslagen zeewater, dewijl zelfs de tropische middagzon deze nevellaag niet kon oplossen. Alle verwijderde deelen van het strand deden zich door dezen geheel onbewegelijk liggenden zoutwaterdamp of stof slechts schemerachtig, onduidelijk aan het oog voor, als zagen wij ze door een dun floers. Van het bovenste gedeelte van den kustmuur blikte op dit witte schuim der woedende zee het groen van het ons omringende woud, dat niet slechts over den rand reikte, maar er verre beneden hing, als ware de ruimte van het drooge land te gering voor zijn weligen wasdom;—ja, aan de steile wanden zelfs wortelden nog velerlei struiken [250]en Pandanstammen, tusschen wier bladerenbossen hunne vruchten die de grootte hebben van een menschenhoofd, door hun helder vermiljoenrood in ons oog blonken.

Wanneer wij op den bodem liggende, ons over den rand heenbogen, konden wij in eene schuine rigting naar beneden ziende, boven het ziedende en schuimende water, den ingang van het hol bespeuren, in hetwelk de kleine zwaluwen, Manoek walet (Hirundo esculenta) hare eetbare nesten bouwen. Elke oprijzende baar sloeg bulderend in het hol, en dan stond het water hooger dan zijn ingang die voor het oog bedekt was;—maar eenige oogenblikken later werd door de tegendrukking der lucht, in het hol aanwezig, die op eene veel geringere ruimte was zaâmgeperst, de baar met geweld weder er uitgeblazen, eene zuil van waterstof werd dan horizontaal en sissend over de branding heengespoten en men kon de zwermen der kleine zwaluwen zien, die juist het regte tijdstip tusschen het terugtrekken en het weder strandwaarts rollen eener baar waarnamen om pijlsnel binnen het hol te vliegen, terwijl anderen het in denzelfden oogenblik verlieten.—Lang boeide ons dit bewonderenswaardige schouwspel, maar wij benijdden het lot niet der vogelnestplukkers uit Gnarak, die driemalen ’s jaars langs ladders hier naar beneden klimmen, ten einde—bij zeer stille zee—in het hol te klouteren en de (door Chinezen duur betaalde) vogelnesten van de rotsen af te plukken. Het meerendeel wordt gevonden aan het gewelf van het hol, dat veel hooger oprijst dan de ingang er van. Zoo vervolgt de mensch deze vogelen zelfs op plaatsen, waar zij tegen de roofzucht van elk dier beveiligd zijn, waar zij tegen elken anderen vijand zich in zekerheid bevinden.

Tegen den avond hielden wij ons onledig met het in orde brengen van onze verzamelingen, die wij met menige zeldzame plant, menig schelpdier en insekt hadden verrijkt. De hittegraad [251]der lucht was in onze Bamboeswoning allengs van 87° tot op 82° Fahr. verminderd, maar scheen niet lager te willen dalen. Deze aanmerkelijk hooge warmtegraad welke hier jaar uit jaar in bijna zonder afwisseling heerscht, die daarenboven gepaard gaat met eene groote mate van vochtigheid des dampskrings, had op den allervruchtbaarsten bodem welke deze streek bedekt, zulk eene weelderigheid in het planten- en dierenrijk ten gevolge, dat een bewoner van een noordelijker klimaat zich daar van ter naauwernood een denkbeeld kan vormen. Waarheen wij onzen blik lieten weiden, in het water, in de lucht, op de aarde, in het kleinste reetje hetwelk het oog kon ontdekken, allerwege ontmoette men de menigvuldigste sporen van leven en ontwikkeling.—De kamer die wij tot ons nachtverblijf hadden gekozen, waren wij niet in staat te betrekken, dan nadat wij alvorens eene kolonie ontzaggelijk groote kikvorschen (Kòdok) hadden verjaagd, die echter telkens terugkeerden om ons het bezit op nieuw er van betwisten; zij sprongen zeer behendig tegen den vier voet hoogen ladder op en de deur van den Pasanggrahan in, die zoo hoog boven den grond op palen stond. Uit het hoogste gedeelte van onze woning klonk ons het gepiep in het oor van vledermuizen (Lalaï) die daar ter plaatse, waar zij den dag in rust doorbrengen, bij wijze van groote zwarte klompen aan de nok van het dak hingen. Langs de wanden en aan de zoldering (alleen het middenvertrek van het huisje was hiervan voorzien) liepen tientallen van Tjitjak’s (Hemidactylus fraenatus, kleine grijsachtige hagedissen) in het rond, allerliefste diertjes die ons door hunne behendigheid buitengewoon vermaakten; zij waren, namelijk, druk bezig met het vangen van vliegen en muggen, die ons voortdurend al gonzende langs de ooren vlogen. In de reten der wanden huisden schorpioenen (Buthus cyaneus), waarvan onze [252]jongens er verscheidenen vingen. Minder aangenaam dan de stille schorpioenen en de evenmin geluidgevende, nuttige Tjitjak’s, waren voor ons de Toké’s (Platydactylus guttatus), namelijk hagedissen ongeveer ter lengte van een voet, die met hunne geel en bruin gevlekte huid ons afschuw inboezemden; want zij verriedden hunne aanwezigheid in de woning met luider stem en riepen ons, telkens een tiental keeren achtereen, hun „gek-koh, ghék-koo”—allengs op meer slependen toon en somtijds op drie verschillende plaatsen te gelijk uit de daksparren toe, hetgeen niet zeer geschikt was om ons een rustigen nacht te gemoet te doen zien.

Nadat wij ons werk voor dezen dag hadden ten einde gebragt, zetteden wij ons op het kleine Aloen aloenplein14 van het naburige dorpje dat slechts door eene groep vruchtboomen van onze woning was gescheiden, in de verkwikkende schaduw neder, ten einde ons te verlustigen in de stille beschouwing van het omringende tooneel. Onze jongens hadden onder den Wĕringinboom eene bank van Bamboes voor ons geplaatst; sommigen hunner hadden zich op den grond nedergevleid, waar zij vertrouwelijk met de kinderen uit het dorp speelden of zich met hun gesnap vermaakten; anderen waren in den Pasanggrahan achter gebleven. Aan alle zijden was de kleine opene plek van nabij door het omringende woud ingesloten; in de onmiddellijke nabijheid van het plein bestond dit woud uit aangeplante of vruchtboomen, tusschen wier stammen de bruinachtig gekleurde hutten der inboorlingen ons in het oog vielen. Boven het heldere groen der reusachtige Pisangbladeren welke zich op vele plaatsen tot aan de nok der kleine woningen verhieven, [253]zag men het donkere loofgewelf der Manggisboomen (Garcinia Mangostana) of der Mangifera indica met hare goud-gele appelen;—ginds stond een Ramboetanboom (Nephelium lappaceum) welks takken onder den last der roodachtige vruchten zoo zeer waren gebogen, dat zij tot aan het dak van het nabij zijnde huis afwaarts hingen; hier zag men de vruchten van een Nangkaboom (Artocarpus integrifolia) welke de grootte van eene pompoen bereiken, of de groote getande bladeren van een broodvruchtboom (A. incisa) en op eene andere plaats breidde de Wol- of Kapokboom (Gossampinus alba) zijne horizontale takken uit. Nog vele tientallen van andere kultuurboomen stonden hier tusschen de reeds genoemden en vormden met hunne gezamenlijke kroonen het algemeene loofdak van het dorp, waarboven de regte, dunne stammetjes van talrijke Kokos- en Pinangpalmen met de bladerenpluimen welke den top er van sierden, zich verhieven. Hoog boven het loofdak ruischte de wind in de toppen dezer palmen, die nog in de heldere zonnestralen blonken, toen de schaduwen der loofboomen zich reeds over het gansche Aloen aloenplein hadden verbreid.

Reeds op een geringen afstand der woningen en kleine rijstpakhuizen (Loembong) welke er nevens stonden, strekten de vruchtboomen van het dorpje hunne takken uit tusschen het loof van het oorspronkelijke woud, waarmede zij zich zoo broederlijk vereenigden, dat geene grens tusschen deze beiden kon worden waargenomen. Met behulp van onze Javasche jongens hadden wij, binnen weinige uren, van meer dan 50 verschillende boomsoorten van dit woud bloeijende en vruchtendragende takken verzameld, maar op die wijze zekerlijk den rijkdom aan vormen nog niet half uitgeput. Tjĕmpaka- en Manglitboomen (Michelia-, Uvariasoorten en andere Anonaceën), benevens Kiaraboomen (Ficussoorten) wier loofkroonen zeer digt en breed van omvang zijn, kwamen [254]het menigvuldigst in deze streek voor, waar tusschen echter insgelijks vele Myrtaceën en Rubiaceën werden gevonden. Enkele Karet- of Kolĕlètboomen (Ficus elastica) wier witkleurig melksap, blootgesteld aan den invloed der lucht, zeer spoedig hard wordt en het bekende gomelastiek vormt, verhieven zich zoo hoog boven het loofdak der overige boomen dat wij hunne kroonen, zelfs hier van het Aloen aloenplein, onderscheidenlijk konden waarnemen. Vele grijze apen, Monjet (Cercopithecus cynomolgus) schommelden zich hier en daar in de takken dezer boomen, ja, zij werden er in de onmiddellijke nabijheid van het dorp gezien, waar zij gaarne komen snoepen van de Pisang’s en andere zoete vruchten—en groot was het tal van verschillende soorten van vogelen die in snelle vlugt in het rond zwierden, of hunne aanwezigheid in het loofgewelf slechts door hunne stemmen of hun pikken verrieden.—Zoo zaten wij daar verdiept in de beschouwing dezer overrijke natuur, die menige sluimerende gedachte in onze ziel deed ontwaken.

DAG. Zijt gij met mij niet van gevoelen, broeder, dat het karakter van een volk, zijne zeden, gewoonten en gebruiken voor het grootste gedeelte afhankelijk zijn van het eigenaardige karakter der natuur waarin de mensch leeft,—van het uitwendige dat invloed op zijne zinnen uitoefent, van de vormen der bergen en dalen, van de gedaante der planten welke hij onder de oogen heeft, van woud en beemden, van den bewolkten of helderen hemel, van water en lucht, van de gestalte der dieren die zich om hem bewegen, en van de rust welke hij in de hem omringende landstreek ziet heerschen, of van de omkeeringen die hij voor zijne blikken ziet plaats grijpen?

NACHT. Ongetwijfeld geloof ik dat de uitwendige natuur een krachtigen invloed uitoefent op het gemoed des menschen [255]en dat, indien de indruk door de natuur te weeg gebragt, aanhoudend blijft bestaan en van ’s menschen jeugd af tot in lateren leeftijd voortduurt, zij eene uitwerking op hem kan hebben, die zich in bepaalde gewoonten en karaktertrekken openbaart. Kon een jong Javaasch kind in het land der Samojeden of der Eskimo’s opgroeijen, dan zou het een Eskimo van karakter worden,—of omgekeerd indien een Samojeedsch embryo in de Javasche natuur tot ontwikkeling kwam, zou er een Javaan uit worden. Aan de andere zijde ben ik van oordeel, dat de invloed welke de buitenwereld op het karakter eens volks uitoefent, slechts dan aanmerkelijk kan zijn, in geval dat volk nog op den eersten trap van ontwikkeling staat, terwijl daarentegen een volk dat reeds tot een hoogeren trap van ontwikkeling is gestegen, zich boven de natuur verheffen, zich van haren invloed onafhankelijk maken kan. Bij een dergelijk volk toch bekleedt de opvoeding der jeugd eene gewigtige plaats; zij vormt als het ware een scheidsmuur tusschen den mensch en de natuur, welke echter bij een minder ontwikkeld volk niet in die mate voorhanden is.

DAG. In zeker opzigt ben ik dat volkomen met u eens. Een beroemde Duitsche dichter zegt niettemin: „Niemand wandelt ongestraft onder palmboomen en gewisselijk veranderen de zeden in een land, waar olifanten en tijgers inheemsch zijn.”—Er bestaan weinige voorbeelden van beschaafde volken, die zich blijvend „onder de palmboomen,” hebben neêrgezet. Wij Hollanders laten onze kinderen in Europa opvoeden en zijn geene eigenlijke kolonisten op Java.

NACHT. Welligt zweefden aan Göthe, toen hij deze woorden ter neder schreef, de volken van Spaansche afkomst voor den geest, die waarlijk niet mogen geacht worden een uitstekend voorbeeld te zijn ten bewijze, dat de meer ontwikkelde mensch zedelijk onafhankelijk is van de hem omringende natuur. [256]

DAG. Voor den oogenblik de zedelijke zelfstandigheid van den ontwikkelden mensch in alle klimaten in het midden latende, meen ik toch te mogen gelooven dat de buitenwereld insgelijks op hem een aanmerkelijken invloed uitoefent, en dat het karakter van den mensch die op een lageren trap van ontwikkeling staat, grootendeels afhangt van de natuur welke hem omringt. Uit dien hoofde is het noodzakelijk te achten, dat een ethnograaf die een volk wil beschrijven, eerst de natuur waarin dat volk leeft, tot een onderwerp zijner studie make en haar beschrijve; naar mijne wijze van zien toch is het onmogelijk het karakter van een volk naar behooren te beoordeelen, zijne zeden en gewoonten te verstaan en te begrijpen, zonder eene voorafgaande kennis der natuur, der landstreek waarin dat volk woont, en der indrukken welke van der jeugd af invloed op den mensch hebben uitgeoefend. Hiervan is het, dat afhangt hoedanig gene oorspronkelijk zijn.

Terwijl wij dit gesprek voerden, hield het gekir allengs op der tortelduiven die in kooijen, aan lange staken hangende, voor de meeste hutten der Javanen werden gevonden. Zij zijn grooter beminnaars van het vreedzame, tot rust en stilte uitlokkende gekir hunner duiven (Manoek gĕgoegoer), dan de Europeër van het slaan van zijn kanarievogel of het gezang der nachtegalen.—De avond viel. Slechts nog enkele Badjing’s (eekhoorntjes, Sciurus Platani) zag men hier en daar tegen de boomstammen opklauteren en de laatste straal der zon verdween van de toppen der palmboomen. De Kalong’s daarentegen die ginds aan een grooten Djamboe- (Jambosa) boom hingen, begonnen zich te bewegen en vlugten kleine groene papegaaijen (Psittacus vernalis) naderden en gierden, onder een ontzaggelijk gekrijsch, rondom de takken van een hoogen Baloengdangboom (Stravadium excelsum), welke ter linkerzijde van ons stond. Zij zetteden zich op de takken neder, snelden weder weg, kwamen op nieuw terug, vlogen [257]rondom den boom, waren onophoudelijk in beweging en schenen elkander zoo veel te vertellen te hebben, dat het doordringend gekrijsch der kleine snappers ons trommelvlies op eene onaangename wijs aandeed. In dezen boom hielden zij hun nachtkwartier, waarheen zij elken avond wederkeeren. Nog kleinere vogels, zoogenaamde rijstdieven, Boeroeng glatik (Fringilla oryzivora) hadden zich in groote zwermen nedergezet in den Wĕringinboom, waarnevens wij gezeten waren; weldra echter verstomde hun gekweel, zij begaven zich ter rust.—Nu echter vingen de Kalong’s hunne nachtelijke togten aan. Gedurenden den loop van den ganschen dag hadden wij hen onbewegelijk aan hunnen boom zien hangen en ze in de verte voor groote, zwarte vruchten gehouden. Peervormig, als aan dunne steelen, hingen zij bij honderden aan de geheel ontbladerde twijgen; deze schijnbare vruchten waren echter de ligchamen der zoogenaamde vliegende honden (Pteropus edulis), reusachtige vledermuizen ter grootte ongeveer van eene kat, die met den kop naar beneden gekeerd, zich met de achterpooten aan de twijgen vastgehaakt hielden en slechts nu en dan, wanneer het eene dier het andere beet of van zijne plaats trachtte te verdringen, een zacht piepend geschreeuw lieten hooren. Elken morgen keeren zij naar dezen boom, hunne dagelijksche rustplaats terug en laten zich blakeren door den vollen gloed der zonnestralen, die van den vroegen morgen tot den laten avond op hun schraal met haar bezet ligchaam branden. Geen enkel blaadje schenkt hun de geringste schaduw. Hunne uitwerpselen deelen, namelijk, langzamerhand zulk een overvloed van dierlijke meststof aan den bodem mede, dat de daarin wortelende boom spoedig sterft; een onaangename reuk naar Ammoniak verraadt reeds op een aanmerkelijken afstand den aard der zeldzame vruchten, welke aan zijne dorre twijgen hangen. [258]

Terwijl de tortelduiven haar gezang staakten, de apen zich stil tusschen de twijgen verborgen en de papegaaijen en rijstvogels terugkeerden naar hunne rustplaats, was het ondergaan der zon voor deze Kalong’s het sein om hunne nachtelijke togten aan te vangen, en zag men den een na den anderen den boom verlaten en met logge vlugt en afgemeten slagen der vleugelhuid door de avondlucht heenzweven. Zij vlogen elk afzonderlijk op een aanmerkelijken afstand achter elkander, doch vormden eene gemeenschappelijke vlugt, welke ter hoogte van ongeveer 100 voet boven het woud in eene en dezelfde rigting landwaarts in zich voortbewoog. Uit eene andere streek des lands, uit het oosten, kwam eene tweede vlugt Kalong’s, en deze scheen iets hooger dan de onze te vliegen, welke gene in eene schuine rigting kruiste. De beide vlugten echter, die even als de vakken van een schuifkast welke in eene verschillende rigting worden heengeschoven, digt boven elkander daar heen zweefden, stoorden elkander niet in hunne vlugt. Men zag de groote, zwarte ligchamen der dieren welke tot elk der afzonderlijke vlugten behoorden, zonder op die der andere vlugt acht te slaan, hun eigen togt en in eene lijnregte rigting naar een en hetzelfde doel voortzetten. Het waren ongetwijfeld verschillende bevolkingen van verschillende Kalongstaten, waarvan elk naauwkeurig scheen te weten in welke streek der wouden de boom stond, waar zij hun nachtelijk maal wenschten te houden, niettegenstaande deze menigwerf op een afstand van vele mijlen werd gevonden van de plaats, welke zij hadden verlaten. Vroeger had ik reeds menigmaal des avonds zwermen van deze dieren aan een dergelijken boom gezien, voornamelijk aan een Gĕnitriboom (Elaeocarpus angustifolius), op welks vruchten zij het meest gesteld zijn en rondom welken boom zij dan schreeuwend, kwakend en elkander de vruchten betwistend, heenvlogen. [259]

Bij het toenemen der schemering nam de verfrisschende koelte des dampkrings, waarvan de temperatuur nu tot op 80° Fahr.15 was gedaald, insgelijks toe en de welriekende geur der Kĕnangabloemen—van een hoogen boom (Uvaria odorata) welke op de eene of andere plaats in het dorp stond—verspreidde zich in gelijke mate al sterker door de boschachtige streek. Nu werd van tijd tot tijd een vliegend eekhoorntje (Bilok, Pteromys sagitta) zigtbaar dat van den eenen Kokosboom naar den anderen zweefde, en de Javanen begonnen de hoenderhokken onder hunne huizen te versperren en te grendelen. Er sluipen nu niet slechts kleine marter- en wezelachtige roofdieren (Herpestes javanicus, Lisang gracilis en Moesang’s) tuk op buit in het rond, maar zelfs de krokodilachtige hagedissen, de Legoean’s, komen uit den schoot der wateren te voorschijn, ten einde in de hoenderhokken van het dorp een onwelkom bezoek af te leggen.—Door het aanleggen van vuren op verschillende plaatsen, waarbij eenige wachters waren gesteld van lansen en Gonggong’s voorzien, ten einde alarm te maken zoodra er gevaar mogt ontstaan, trachtten onze dorpsbewoners de grootere roovers, de panters en tijgers, van hunne woningen verwijderd te houden; want het wijd en zijd in het rond klinkende, leelijke geschreeuw hetwelk, gelijk de Javanen beweren, het vertrek der tijgers uit hunne schuilplaatsen aankondigt, het geschreeuw der paauwen, werd nu op verscheidene plaatsen in het woud gehoord. Niet slechts waren alle andere vogelen stil, maar ook buitendien liet geen geluid in het woud zich vernemen.—Alleen het gegons der muggen (Moskiten, Tjamok) werd luider en meer algemeen. Het scheen ons toe, dat het in deze vochtige, heete woudstreek onafscheidbaar gepaard ging met den naderenden [260]nacht die met eene snelheid inviel, welke op den nieuweling onder de keerkringen, gelijk mijn broeder was, steeds een zoo diepen indruk maakt. Naauwelijks was een half uur verloopen sedert den ondergang der zon, of de onderscheidene voorwerpen in dorp en woud waren reeds gehuld in den sluijer der duisternis en niets liet zich onderscheidenlijk meer waarnemen.

Nu echter vingen duizende onzigtbare muziekanten aan met het bespelen hunner instrumenten—geluidorganen, tracheën, longblaasjes, snorgaten, enz.,—die allen den oogenblik slechts schenen te hebben afgewacht, waarop de duisternis een zekeren graad had bereikt om plotseling, als op een gegeven teeken, hun veelstemmig vocaal- en instrumentaal concert te doen weêrgalmen. Het scheen dat eensklaps elk blad van elken boom eene stem had ontvangen, ja, dat het gansche woud welluidend was geworden; de lucht trilde, de bladeren tjilpten, de boomen neurieden, tallooze insektenkoren gonsden en zongen en wij waren in staat de verschillendste toonen van den fijnsten fausset tot aan den diepsten bastoon onderscheidenlijk waar te nemen. Het geluid van eenigen geleek op het aanhoudend klinken van eene trillende vioolsnaar, anderen bootsten den schellen, bevenden toon na van het gezang van een jeugdig kind. Eene tallooze menigte levende lichten, als het ware kleine flikkerende sterren, zwierven door het loofgewelf, waar zij binnen een zekeren kring rondom zich heen een helder schijnsel verbreidden. Het was het phosphorlicht van verscheidene soorten van kleine kevers, die het gansche tooneel van den vochtigen bodem af tot aan het hoogste punt van het zich daarover uitbreidende loofdak illumineerden.

Levendig stond ons het beeld voor den geest van ons noordelijk vaderland, waar de avondschemering zoo lang duurt en waar alles bij het toenemen der nachtelijke stilte [261]langzaam tot rust komt. Hoe geheel anders was het hier?—Bijna plotseling volgde hier de diepste duisternis op het heldere daglicht; met het uitblusschen der dagtoorts hield de stilte in de natuur op en het nachtelijke, aanhoudend gonzende, tjilpende, fluitende, krijschende en snorrende concert dat uit duizende insektenkoren was zaâmgesteld, ving aan;—millioenen van Dipteren, vooral muggen en snaken (Tipuliden), benevens nachtvlinders, termiten, loofkrekels, grillen, zingende sprinkhanen, eigenlijke Cicaden, Phasmiden, Mantiden en andere Hemipteren, maar bovenal ontelbare Coleopteren (kevers), die zich gedurende den ganschen dag hetzij in het loof der boomen of in andere schuilhoeken stil verborgen hadden gehouden, vlogen en snorden nu in het rond en bragten toonen voort, die allen zamensmolten tot een oorverdoovend, tjilpend gegons, waaraan zich de stemmen paarden van hagedissen en kikvorschen, die zulks met helder geluid van elken boom en op dofferen toon uit alle plassen accompagneerden.—Somtijds gebeurde het, terwijl het algemeene gegons aanhoudend voortduurde, dat het luide krijschen en snorren iets verminderde, ja, menigwerf geheel en al ophield,—eensklaps echter, als ware het op het gegeven sein eens kapelmeesters, begon weder op nieuw een koor van honderd duizend muziekanten, allen te gelijk, hunne krijschende diskantstemmen te verheffen, die zoo luide klonken dat het ons door het hoofd dreunde. Tot deze laatstgenoemden die het hardst schreeuwden, moesten meer bijzonder worden gerekend groote Cicaden (Tosena-soorten en anderen) die zich in de toppen der boomen ophouden. Onze jongens wisten ze echter, door middel eener brandende kaars welke zij in het digtste gebladerte hadden gesteld, uit hunne hooge verblijfplaats naar beneden te lokken en met honderd andere soorten van insekten in hunne netten te vangen. [262]

Uit eenige gaten in den grond was zulk eene verbazende menigte gevleugelde termiten, Rajap (Termes fatalis) te voorschijn gekomen, dat wij ons den mond moesten bedekken om ze niet ongebraden16 te moeten opeten. Zij strekten aan de fladderende, insekten vangende vledermuizen tot eene gemakkelijk te verkrijgen prooi. Ook eenige Kaprimulgen zagen wij in enge, steeds terugkeerende kringen over het Aloenplein rondvliegen, waar hunne in de snelste vlugt daar heen zwevende ligchamen van tijd tot tijd tegen den meer helderen hemel zigtbaar werden.—Even als met de groote meerderheid der vogelen des morgens en gedurende den loop van den dag het geval was geweest, vierden de ontelbare zwermen insekten nu des avonds en gedurende de eerste helft van den nacht hun levensfeest. Zoo menigwerf een koor Cicaden met hunne schelle, krijschende stemmen mede instemden in het algemeene concert, dan vingen zij allen te gelijker tijd, eensklaps aan, zwegen allen te gelijker tijd plotseling, op eens, en hielden zoo naauwkeurig maat dat wij, uithoofde van de duisternis welke ons omringde, moesten gelooven, dat zij elkander konden hooren (hoewel zij geen gehoororgaan bezitten) of dat zij op de eene of andere wijze met elkander in verstandhouding stonden. Even als onder de roepende kikvorschen, konden wij insgelijks onder deze cicaden op het bloote gehoor eene groote verscheidenheid van soorten onderkennen, aan den meer of minder schellen of diepen toon, waarin zich steeds eene zekere soort van maat liet waarnemen.

Lang verbleven wij onder onzen boom, luisterende naar deze stemmen van den nacht.—Vele duizenden van dieren bewogen zich om ons heen, omtrent wier levenswijze wij niets wisten, ja, welligt nooit iets te weten zullen komen. Door [263]het loof des Wĕringinbooms zagen wij boven ons hoofd het flikkeren van sterren,—het licht van vreemde, ver van ons verwijderde hemelligchamen,—waaromtrent wij nog veel geringere kennis bezaten. Wij dachten aan onze zwakke krachten, aan de zwakke krachten van een mensch, aan den korten duur van ’s menschen leven en wij verzonken in diepen weemoed bij het aanschouwen van den onuitputtelijken rijkdom der natuur welke ons omgaf, die naar alle rigtingen, daar boven ons in de sterrenwereld gelijk hier beneden in het dieren- en plantenrijk, zoo volkomen ondoorgrondelijk is.—De zon der wetenschap zal hare diepte pogen te verlichten, maar nimmer zal zij doorgrond worden. Een zacht en troostrijk schijnsel rijst echter tot ons opwaarts uit deze ondoorgrondelijke diepte;—in de oneindige verscheidenheid waarin wij ons schijnbaar verliezen, spreekt toch Een grondbeginsel, Eene algemeene waarheid tot ons: elk dier geniet naar zijn aard; het is zoodanig ingerigt om te kunnen genieten, het eene des daags, het andere des nachts, het eene in den zonneschijn, het andere in de schaduw;—al deze duizenden met leven begaafde gestalten verheugen zich in het genot huns levens, zij genieten en de grondoorzaak der natuur welke zich in dergelijke wetten openbaart, moet noodzakelijker wijze eene goede, weldadige, liefderijke oorzaak wezen, die volkomen bewust is van het doel waarnaar zij streeft - - -

daar steeg het zinnebeeld van het geloof, de zachte, dweepzucht kweekende maan voor ons op, en toen zij hare eerste stralen wierp over het loof der boomen en een gering gedeelte van het Aloenplein bescheen, werd ons gemoed vervuld met een troostend gevoel dat, als het ware door dien straal gewekt, oprees tot de oorzaak die het had doen geboren worden.—”Een band moet toch aanwezig zijn welke al deze [264]millioenen van levende wezens zaâmverbindt; Eene van alles bewuste ziel, Een God moet boven allen leven!—Ja, in den glans der zon, in het schemerend sterrelicht, in het zachte schijnsel der maan, in de wonderbaarlijke harmonie welke al dat leeft in de natuur omvat,—in ons eigen boezem ligt Uwe openbaring!—Alwetende! Uwe wereld is schoon!”

Het insektengegons was grootendeels verstomd;—slechts het kleppend geluid der Kaprimulgen die nu verzadigd op boomtakken zaten, liet zich in het stiller geworden woud nog hooren, toen wij omstreeks middernacht, zonder een woord te spreken, maar opgetogen van bewondering over de grootheid der natuur, den geest vervuld met denkbeelden die dit alles bij ons had doen oprijzen, in stilte naar onze legerplaats terugkeerden.

Op den volgenden dag. Dewijl de Loerah van het dorp afwezig was (hij bevond zich met velen zijner onderhoorigen ter bruiloft in een nabij gelegen dorp), hadden wij het alleen aan de tusschenkomst van den Djoeragan Mandor (opziener) der vogelnestholen te danken, dat wij Koeli’s konden bekomen om onze reis voort te zetten, namelijk, de vogelnestplukkers die nu geen werk hadden. Deze wilden echter de gewone Koelidiensten alleen onder de voorwaarde verrigten, dat zij een veel hooger loon zouden ontvangen; waarschijnlijk zouden zij ook dit van de hand hebben gewezen, indien zij ten gevolge van hunne verslaafdheid aan het Afioen-(opium)rooken, niet meer behoefte aan geld hadden gehad dan hunne landslieden. Wij waren verpligt het hun vooruit te betalen, ten einde hen in de gelegenheid [265]te stellen een nieuwen voorraad Madat17 op te doen.

Onze togt ging gedurende den ganschen dag langs de kust, welke door mij moest opgenomen worden, terwijl mijn broeder Nacht alle nieuwe of zeldzame voorwerpen die wij aantroffen, verzamelde. Wij kwamen daarbij slechts aan een enkel klein dorpje, alwaar wij het ontbijt nuttigden en zetteden vervolgens onze reis voort totdat wij, tegen 4 ure in den namiddag, door vermoeijenis genoodzaakt waren halt te houden en naar eene geschikte plek om te zien, in welker nabijheid vlietend water moest gevonden worden, om ons bivouak te kunnen opslaan. Nog eene halve dagreis verder westwaarts van hier moest een groot dorp nabij de kust liggen, hetwelk wij gaarne den volgenden voormiddag wenschten te bereiken, om van daar in eene noordelijke rigting naar het binnenwaarts gelegene hoogland door te dringen.—Wij kozen tot ons nachtkwartier de oostzijde eener kaap, der Tandjoeng-Gnodos, in welker nabijheid eene kristallijnen beek zich in zee ontlastte. De streek waar wij ons bevonden, was zeer woest. Verbazend uitgestrekte oorspronkelijke wouden reikten van het hooge gebergte tot aan de kust zonder ergens afgebroken te zijn, ja, zij baadden hunne afhangende twijgen in de baren, zoodat slechts op enkele plekken, voornamelijk op den achtergrond der kleine inhammen, een smal zandig strand overbleef dat niet met woudgeboomte [266]was bedekt. Waarheen wij het oog mogten wenden, van verre noch van nabij, nergens liet zich eenig spoor van menschelijke bedrijvigheid ontdekken.—IJlings werden nu de noodige aanstalten gemaakt tot het opslaan van ons bivouak; onze jongens en de Koeli’s kapten takken van het naburige geboomte, bouwden hutten, lagen vuren aan en ik begaf mij, vergezeld van mijn broeder Nacht en twee Javanen, verder westwaarts heen, ten einde de gesteldheid der omstreken te leeren kennen. De kaap of uitstekende spits (Tandjoeng, in het Maleisch Oedjoeng) was het uiteinde eener van het gebergte afdalende rib en vormde een vlakken bergrug, welke zich misschien ongeveer ter hoogte van 15 à 25 voet boven het strand der aangrenzende bogten verhief. Vele dergelijke, iets lager of hooger rijzende Oedjoeng’s reikten hier in deze streek, tusschen vlakker afloopende kleine bogten, een eind weegs in zee en waren allen met woudgeboomte bedekt.

Toen wij aan de overzijde der kaap waren aangekomen en uit het woud te voorschijn traden, hadden wij een merkwaardig schouwspel voor oogen. Het strand dat tusschen deze en de eerstvolgende kaap lag ingesloten, had den vorm eener halve maan, was geheel dor en kaal en rees met eene zeer zachte glooijing opwaarts, tot op een afstand van ongeveer 500 à 700 voet van het strand der zee, waar het zich eindigde en in zandheuvelen overging; aan de landwaarts gekeerde zijde dezer heuvelen verhief zich, in de onmiddellijke nabijheid er van, weder het woud dat zich verder onafgebroken tot diep in het steeds hooger rijzende gebergte uitstrekte. Dit kale en vlakke zandstrand (de kust eener bogt) had welligt eene lengte van driekwartier uurs.—Hoog boven onze hoofden zweefden roofvogels (Falco- of Haliaëtos-soorten) en beschreven kringen in de lucht, en op het strand lagen honderde beenderen en ontzaggelijk groote schilden [267]van schildpadden, deels gebleekt, deels donkerkleurig, als op een slagveld verstrooid in het rond.

Het was een woest tooneel. Door verbazing en nieuwsgierigheid geprikkeld, klommen wij naar beneden en wandelden op het dorre strand tusschen de geraamten heen. Hier vielen ons terstond eene menigte sporen van tijgers en kleinere dieren in het oog, waarvan de indrukken vooral in de nabijheid der zee, waar het zand ten gevolge van zijne vochtigheid gladder en vaster was dan hooger strandwaarts op, zeer duidelijk waren. Ter regter zijde van ons naar den kant der heuvelen, in welke rigting de kust met zeer zachte en gelijkmatige glooijing oprees, werd het zand allengs losser en drooger; aldaar was het op vele plaatsen omgewroet, oneffen, hier en daar in hoopen opgeworpen, waar tusschen trogvormige laagten werden gevonden en het scheen, dat dieren van verschillende soort aldaar den wildsten strijd met elkander hadden gestreden.—Deze gansche strandvlakte was als bezaaid met beenderen en schilden van schildpadden; binnen het bereik van ons oog telden wij, tusschen de verstrooid liggende beenderen, verscheidene tientallen geheele schilden en zeer zeker mag aangenomen worden, dat hun aantal over het gansche strand verspreid, verscheidene honderden bedroeg. Het meerendeel werd gevonden op het verst van de zee verwijderde gedeelte der kust, aan den voet der heuvelen; hetgeen ons het meest verwonderde was, dat zij allen omgekeerd, op den rug lagen. Het waren schilden van den reuzenschildpad (Chelonia Mydas, zeldzamer Ch. imbricata) welke, naar evenredigheid hoog en breed, eene lengte hadden van 3 tot 5 voet. Eenigen hadden reeds lang daar gelegen en waren door den invloed van zonnelicht en regen geheel uitgebleekt en glad; anderen waren donkerder van kleur en aan de binnenzijde nog voorzien van lappen verdroogd vleesch, ja, verscheidenen werden er gevonden, [268]die nog vrij versch waren; met opgereten buikschild en op een aanmerkelijken afstand omringd met verscheurde, stinkende ingewanden lagen zij hier op het zand. Op onderscheidene plekken zagen wij lange, regte sporen, als het ware banen ter breedte van 3 à 4 voet, die uit twee nevens elkander evenwijdig voortloopende groeven bestonden, in het midden waarvan een zwaarder ligchaam over het zand scheen gesleept te zijn geworden. Deze sporen vingen aan bij den zoom van het strand en strekten zich, tusschen de geraamten heen, in eene lijnregte rigting uit tot aan den voet der heuvelen. De twee Javanen die bij ons waren, schenen dit verschijnsel te kennen, want zij hadden een der sporen gevolgd en riepen ons van de heuvelen, waar wij hen bezig zagen met het zand om te wroeten, op vrolijken toon toe: Tampat telor, telor! (een nest met eijeren!)

De heuvelen waren werkelijke zandduinen, die in de onmiddelijke nabijheid van den voet van het gebergte oprezen. Over dit drooge, helderkleurige zand kropen hier en daar lange ranken van Daon katang (Convolvolussoorten) welke met groote, roodachtig blaauwe bloemen waren gesierd, die zij aan dunne stelen droegen; op andere plekken was het zand kaal of slechts begroeid met eene stekelige kruipende grassoort, Djoekoet lari lari (Spinifex squarrosus). Van den schedel der duinen echter blikten, behalve Babak goan (Tournefortia argentea) en andere boompjes, de weligste bladerenbossen van Pandaneën op ons neder. Aan den voet dezer duinen vonden wij op eene enkele plek, in een nest, op eene geringe diepte onder het zand bedolven, meer dan honderd kogelronde eijeren; zij waren witachtig bleek van kleur, hadden de grootte van een kleinen appel en eene weeke, perkamentachtige schaal.—Die lange banen waren derhalve sporen van reuzenschildpadden die, uit den boezem des oceaans opgestegen [269]zijnde, hier 500 à 700 voet ver over het strand kruipen, ten einde hare eijeren te leggen in het zand aan den voet der duinen, terwijl zij het uitbroeijen er van over laten aan de koesterende stralen der zon?!—En op dezen korten togt te land, welken zij misschien slechts een paar malen ’s jaars ondernemen, worden zij door roofdieren aangevallen?— —

Wij besloten den avond hier te komen doorbrengen, ten einde te bespieden hetgeen er zou omgaan, namen zoo vele eijeren mede als wij bergen konden en keerden vervolgens naar ons bivouak terug. Het kustwoud dat zich op de kaap verhief, had eene gansch andere physiognomie als het bosch dat op de duinen voorkwam; het bestond bijna uitsluitend uit Kiboenagaboomen (Calophyllum inophyllum), waarvan het levendig groene, blinkende loof ter hoogte van 30 à 40 voet boven den grond18 tot een digt schaduwdak zich vereenigde. Duizende witte bloemen welke dit schoone loof versierden, balsemden de lucht met de welriekendste geuren. Vele oude stammen verdeelden zich reeds op eene geringe hoogte boven den grond in kolossale takken, die zich wijd en zijd naar alle kanten uitstrekten en met hun neêrwaarts gebogen loof tot aan den grond reikten. Op dergelijke horizontale takken, ongeveer 7 à 8 voet boven den grond, hadden de Javanen onze en hunne slaapplaatsen bereid. Afgekapte twijgen waren tot dat einde in eene dwarse rigting op de hoofdtakken nevens elkander gelegd en deze bedekt met dunne reisjes en bladeren; beneden tusschen de boomstammen waren [270]vuren rondom aangelegd. Eenigen onzer Javanen hadden, namelijk, Krokodillen, Boeaja (Crocodilus biporcatus) voor de monding der beek bespeurd; gelijk bekend is, verlaten zij des nachts hun vochtig element en sluipen langs het strand rond; dit gedierte is nog gevaarlijker dan de tijger, uithoofde van het harde pantser hetwelk zijn ligchaam bedekt.—Eene dergelijke zitplaats hoog boven den grond, waar wij tegen gevaar beveiligd waren, lieten wij nu ook in een Kiboenagaboom gereed maken, welke aan den zoom des wouds, nevens het beenderenveld stond; nadat wij onzen maaltijd hadden genuttigd, waarvan de smakelijke schildpadeijeren de hoofdschotel hadden uitgemaakt, bestegen wij omstreeks 6 ure den boom.—De overige Javanen hadden den last ontvangen om, bij het eerste schot dat zij zouden vernemen, zoo spoedig mogelijk met fakkelen (brandende takken en lange stukken hout) naar de plek te ijlen, waar wij ons hadden verscholen.

Wij loerden. De avond viel.—Wij zagen eerst een, vervolgens verscheidene schildpadden hun vochtig element verlaten;—zoodra zij in zoo verre op het drooge stonden, dat nog slechts een ligte golfslag der branding haar bereikte, stonden zij een oogenblik stil, strekten haren langen hals strak vooruit en in de hoogte, wendden haar eenigzins ter zijde, wierpen een bespiedenden blik in het rond en—kropen dan in eene lijnregte rigting tamelijk snel zonder ophouden over het strand of, beter gezegd, schoven zich met hunne zwempooten voorwaarts en ijlden langs den kortsten weg naar den voet der heuvelen. Uithoofde van de toenemende schemering konden wij naauwelijks een vierde gedeelte van het strand in de lengte gerekend overzien, maar voor zoo verre wij de voorwerpen nog onderscheidenlijk konden waarnemen, zagen wij vier dergelijke donkere plompe ligchamen die zich over de strandvlakte heenschoven. [271]Geen geruisch trof ons oor, dan de doffe toon der klotsende branding. Daar hoorden wij eensklaps iets plassen en klateren beneden ons,—het was veel langer dan eene schildpad en kroop veel behendiger dan deze over het strand,—het was een krokodil ter lengte van minstens 15 voet, die eene prooi zocht? en nu insgelijks al waggelend naar den voet der heuvelen ging. Doodstil, met ingehouden adem, vestigden wij de blikken op het voor ons liggend tooneel.—In de verte kroop een schildpad terug en verdween in de zee.—Het duurde niet lang of in de onmiddellijke nabijheid van de plaats waar wij ons bevonden, keerde insgelijks een donker ligchaam van de heuvelen zeewaarts en naderde ons meer en meer,—maar nog had het de helft des wegs niet afgelegd, toen plotseling uit het naburige woud een groot aantal dieren te voorschijn snelde; aanvankelijk gaven zij niet het geringste geluid van zich, maar op den oogenblik dat zij den schildpad bereikten, lieten zij een snuivend, kort afgebroken gehuil hooren, terwijl zij in een oogopslag het dier omsingelden en op de woedendste wijze aangrepen. Naar onze schatting waren er minstens een dertigtal aanvallers. Zij pakten hun slagtoffer bij den kop, den hals, bij de als vinnen gevormde pooten, bij den staart, aan het achterste, trokken en scheurden het de stukken van het lijf, draaiden het in een kring rond en verrieden door hun fijn en schor klinkend gesnuif dat stootgewijs werd uitgeblaft, de ijsselijkste vraatzucht of bloeddorstigheid. Zij gingen als razenden te werk en schenen den krokodil volstrekt niet te bespeuren, die daar—stil, met ligten, zachten tred—even als een Tjitjak welke aan den wand van een vertrek vliegen vangt, op zijn buik kwam aankruipen—al nader en nader,—vervolgens eensklaps, als een pijl uit een boog, voorwaarts schoot en al twee of drie van de huilende honden [272]tusschen zijne vreesselijke kaken had verbrijzeld, alvorens de anderen het bemerkten, doch die eindelijk eensklaps tot op zekeren afstand uit elkander stoven.

Het waren Andjing adjag’s (Canis rutilans), zoogenaamde wilde honden die in troepen vereenigd leven, kleiner zijn dan wolven, maar veel vraatzuchtiger en wilder mogen genoemd worden dan deze. Wel was de schildpad nog niet dood, maar zij had reeds te veel geleden om zich te kunnen verwijderen; de krokodil, die waarschijnlijk eene goede vangst had gemaakt, trok zeewaarts af.19—De Adjag’s wierpen zich nu van alle zijden andermaal op hunne prooi, vielen haar met vereenigde krachten aan en schenen druk bezig om haar de schilden uiteen te rijten. Ik lag mijn geweer aan en stond gereed om los te drukken, toen een der Javanen de hand op mijn arm lag en mij eenige beteekenisvolle woorden toefluisterde.—Zijn scherp oog had de gedaante, welke uit het duistere woud te voorschijn was getreden reeds bespeurd; zij stond daar, hield stil, keek op, liet de vlammende blikken over de schouwplaats gaan, leide zich op den grond neder en—viel plotseling met een verbazenden sprong te midden van de honden,—een vreesselijk ratelend gebrul dat uit het diepste van de keel scheen op te komen, werd daarbij vernomen en de Adjag’s stoven, als door een panischen schrik bevangen, naar alle zijden uiteen. Onder het slaken van een meer fluitend dan knorrend gehuil, snelden zij ijlings terug naar het woud en de tiran der wildernis, de koningstijger die ten tooneele was getreden, sloeg zijne klaauw ten teeken van verwinning op het schild van het voor hem liggende dier.—Een [273]tweede, kleinere tijger, welligt een panter, sloop insgelijks nader; de eerste wendde zich knorrend, blazend om,—ik lag het geweer aan, drukte los en de knal van het schot weêrklonk in den stillen avond heinde en verre door het gebergte. De strijd der reuzenschildpadden, krokodillen, wilde honden en tijgers had voor ditmaal een einde.

Bijna gelijktijdig met mij had insgelijks mijn broeder Nacht een schot gedaan. Onder het loofgewelf van den boom in welks takken wij gezeten waren, was het echter reeds veel te donker geworden om ergens goed op te kunnen aanleggen, hoewel wij de omtrekken der voorwerpen die zich voor ons op het kale, helderkleurige strand bevonden, nog tamelijk goed konden onderscheiden. Wij hadden mis geschoten—of althans geene doodelijke wond toegebragt, want de beide tijgers waren gevloden. Wel konden wij nog twee schoten uit onze geweren doen, maar wij achtten het evenwel voorzigtiger, de beide loopen op nieuw te laden en waren juist bezig van den boom af te klauteren, toen de Javanen die in ons bivouak achter gebleven waren en de twee schoten gehoord hadden, onder een luid geschreeuw! op ons toesnelden en het gansche tooneel met de brandende stukken gekloofd hout verlichtten, die zij mede bragten. In de nabijheid der schildpad vonden wij een dooden Adjag; was het leven van het eerstgenoemde dier nog niet geheel uitgebluscht, het had echter vreesselijk geleden en werd nu door de Javanen met hunne Gòlok’s20 voor goed afgemaakt. Dewijl zeeschildpadden kop, noch pooten onder het schild kunnen terugtrekken, vallen zij niettegenstaande de buitengewone grootte en stevigheid van dit middel ter harer bescherming, gemakkelijk ten prooi zelfs aan zulke roofdieren, [274]die veel kleiner zijn dan zij, wanneer deze (zoo als hier de wilde honden) hen in grooten getale te gelijk aanvallen. Dit verschijnsel verklaart tevens eenigermate van waar die groote menigte geraamten en schilden haren oorsprong heeft, welke dit woeste strijdperk van elkander vernielende dieren bedekt. Dat gedeelte van het vleesch en der ingewanden hetwelk wilde honden, tijgers, panters en krokodillen laten liggen, nadat zij het buikschild hunner slagtoffers uiteen gereten en des nachts alles met geweld er uitgescheurd hebben, wordt den volgenden dag door zeeadelaars en andere roofvogels verslonden, en steeds ziet men verscheidenen hoog in de lucht boven dit oord rondzweven.

Zeer verwonderden wij ons op het zien, dat de reuzenschildpad reeds omgekeerd was en met haar (gedeeltelijk opengereten) buikschild naar boven lag; wij konden echter niet beslissen of dit het werk was van den tijger, dan wel of zulks reeds vroeger door de vereenigde krachten der wilde honden was geschied. De Javanen beweerden dat het laatstgenoemde het geval was.—Wij sloegen de touwen onzer Pikalan’s om de schildpad en bevestigden deze aan drie Bamboesstaken; zij was zoo zwaar dat zes Koeli’s, waarvan er drie ter wederzijde gingen die de Bamboesstaken op hunne schouders namen, al hunne krachten moesten inspannen om den last te torschen.21 In het bivouak gebragt zijnde, werd het dier afgehakt; het leverde ons niet slechts kostelijk vleesch op en wel in zulk eene hoeveelheid, dat minstens vijfmaal zoo veel personen als wij sterk waren, er zich aan hadden kunnen verzadigen, maar insgelijks eene ontzaggelijke menigte nog zeer kleine, jonge eijeren, ter grootte van [275]eene hazelnoot of iets grooter; deze bestonden geheel en al uit doijer, werden in de soep gekookt en verschaften ons een uiterst smakelijk voedsel.

Een gedeelte van den nacht bragten wij al wakende aan het wachtvuur door; terwijl wij ons onledig hielden met de behandeling van verschillende onderwerpen, kwam het gesprek mede op de wet der doelmatigheid welke zich in de natuur laat waarnemen. Zou het louter toeval zijn, dat eene zeeschildpad op eenmaal zulk een groot aantal eijeren, meer dan honderd stuks te gelijk legt? Zouden wij zoo iets kunnen gelooven, nu wij nog zoo kort geleden hadden gezien hoe groot het getal harer vijanden is zelfs onder de landdieren, welke op de eijerenleggende moeder loeren,—wij, die wisten dat het meerendeel der gelegde eijeren verloren gaat, doordien kleine viervoetige roofdieren, zelfs apen en, in bewoonde oorden, de mensch ze begeerig uit het zand opdelven en weghalen, en dat een ander gedeelte der eijeren bij somber regenachtig weder volstrekt niet wordt uitgebroeid?—Waarom echter aan dit dier zoo talrijke vijanden zijn gegeven, deze vraag kunnen wij niet oplossen, tenzij zulks is geschied met het doel om de grootst mogelijke verscheidenheid des levens met de eenvoudigste middelen te bereiken. Maar door de groote menigte eijeren die niet allen verloren kunnen gaan, is toch voor de instandhouding der diersoort gewaakt, welke ongetwijfeld zou uitsterven, indien het getal eijeren slechts tien in plaats van honderd bedroeg, of indien er zelfs niet 10, maar (even als dit met het jongen bij olifanten en tijgers het geval is) slechts 1 ei werd gelegd!—In den harmonischen zamenhang der verschijnselen, in de zoo veelvuldig aaneengeschakelde tooverketen van oorzaken en werkingen, waar het eene om den wille van het andere bestaat, het een van het andere afhangt, laat zich een redelijk plan [276]waarnemen; onmogelijk kan dit het werk zijn eener blinde noodzakelijkheid. Wel is waar, het einddoel der schepping te begrijpen gaat boven onze bevatting; maar dewijl zoo veel redelijkheid doorstraalt in de middelen welke tot dit doel moeten leiden, hoe zouden wij dan er voor kunnen duchten, dat het einddoel niet redelijk zou zijn?—Zulke denkbeelden bezielden ons en zelfs de nachtelijke strijd der dieren, het woeste, schijnbaar stelsellooze dooreen woelen en werken der organische krachten, was niet in staat ons geloof aan het bestaan van een hoogste redelijk wezen aan het wankelen te brengen. Neen, wij hadden besloten om dit geloof steeds inniger aan te kweeken en vaster wortel te doen schieten in onzen boezem, opdat de overtuiging van het aanwezen van een levenden God ons troost zou schenken in alle rampen, in alle voor ons onbegrijpelijke gebeurtenissen des levens.

Daar alles voortdurend stil bleef in het woud, begaven wij ons eindelijk ter rust. Den volgenden morgen werden wij echter zeer vroegtijdig door onze jongens gewekt, die ons het onaangename berigt meêdeelden dat—al onze Koeli’s waren weggeloopen. En dit was werkelijk het geval. Ten einde zich niet in de noodzakelijkheid gebragt te zien om nog verder met ons mede te gaan, hadden zij zich allen uit de voeten gemaakt, en nu zaten wij hier met onze instrumenten en koffers geheel alleen in de wildernis onder schildpadden, wilde honden, tijgers, krokodillen en apen, wilde stieren, rhinocerossen en panters!

Wat moesten wij nu aanvangen?—„Bidden!” zou hierop welligt een bedienaar van het Christelijke Evangelie hebben geantwoord. Wij hadden echter een waardiger denkbeeld van de grootheid en de wijsheid Gods om te kunnen gelooven dat Hij, ter gunste van een enkelen of van eenige weinige menschen, eene verandering in zijne natuurwetten maken en [277]„wonderen” zou verrigten,—dat hij zich misschien aan een tiental Koeli’s in den droom zou openbaren of in een brandenden doornbosch of in eene lichtende wolk aan hen zou verschijnen en hun bevelen: zich zoo snel mogelijk naar Tandjoeng-Gnodos te begeven.—God werkt slechts door middel der natuurkrachten die hij in het wezen heeft geroepen en naar wetten die onveranderlijk zijn. Ja, het is juist de eeuwige, onwankelbare trouw dezer wetten, welke den mensch, zoodra hij ze heeft leeren kennen, met vertrouwen vervult; deze bestendigheid en onverbiddelijke consequentie der natuurwetten is het alleen, waardoor het aan beschaafde volken mogelijk is geworden zich op te voeren tot dien trap van ontwikkeling, van kunst en wetenschap, waarop zij thans staan. Niet het bidden, maar de kennis van de natuurwetten heeft hen op die hoogte gebragt.

Dit geloofden wij en in overeenstemming daarmede werd de behendigste klauteraar die zich onder onze jongens bevond, namelijk Soengsang, gelast om in den top van een hoogen Kampakboom (Hernandia sonora) te klimmen, die zich dieper landwaarts in op eenigen afstand van het Kiboenagawoud verhief, ten einde van daar te zien: of in de omliggende streek ergens sporen van menschelijke bedrijvigheid konden waargenomen worden.—Soengsang klom in den boom en riep ons uit den top toe: dat hij hooger op in het gebergte een dunnen rook uit het woud zag opstijgen, en dat hij vermeende aldaar den top van een Kokospalm boven de oppervlakte van het woud te zien. Zoodra Soengsang weder naar beneden was geklauterd, besloten wij hem mede te nemen en ons een pad te banen dwars door de wildernis heen naar gindsche streek, waar hij den rook had zien opgaan. Wij wapenden ons ieder met een Gòlok en mijn broeder en ik namen nog bovendien elk een geweer mede; de overige jongens [278]lieten wij met onze beide andere geweren in het bivouak en baanden ons, krachtig in het rond hakkende, met Soengsang vooraan een pad door de wildernis.

Wij zouden ongetwijfeld een halven dag noodig gehad hebben om op deze wijze eene halve mijl ver door het digt ineengegroeide struikgewas heen te dringen, indien wij het geluk niet hadden gehad een gebaand pad te vinden dat blijkbaar van de kust naar het binnenland en bergopwaarts liep. Wij volgden het en nadat wij gedurende een klein uur onzen togt hadden voortgezet over een terrein dat met zachte glooijing opwaarts rees, kwamen wij in eene streek aan waar eene verwilderde, met onkruid begroeide koffijplantaadje stond en eene tamme hen met hare kiekens al pikkend rond liep. Weldra hoorden wij het kraaijen van een haan, en tot onze groote vreugde ontwaarden wij vóór ons, op een open, slechts met gras begroeid plekje in het woud, een half dozijn Bamboeshutten waar tusschen eenige Kokospalmen hunne toppen verhieven; eene levende haag van Pisang en van koffijstruiken omringde het kleine gehucht. Aan den zoom van het woud waren donkergroene Arengpalmen zigtbaar. Kinderen speelden tusschen de hutten, en wij ontwaarden mannen en vrouwen, waarvan sommigen buiten de deur, anderen op den drempel hunner hutten stonden.

Het blaffen der honden verried onze komst; zoodra de spelende jeugd ons in het oog kreeg, bleef zij, als van den donder getroffen, van schrik eensklaps roerloos staan;—de moeders pakten hare kinderen snel bij den arm en ijlden er mede weg, de mannen volgden haar in woeste vaart en alles wat loopen kon, snelde voort en nam onder een aanhoudend geroep van: „help! help! erbarming!” op den voet gevolgd door de blaffende honden—in allerijl de vlugt.

Slechts een bejaarde man met een langen, grijzen baard [279]bleef, met de beenen kruiselings over elkander geslagen, rustig voor een der hutten zitten en zeide, ons bedaard groetende (een Sĕmbah makende): „Goeden dag, heeren Kedjoets! (landroovers.) Hier zit ik. Stoot mij neder. Ik ben een oud man; ik heb lang genoeg geleefd. Het is de wil van den Albarmhartigen Toean Allah,—gij kunt mij dooden.”

Wij plaatsten ons op gelijke wijze als hij zat, tegenover den grijsaard op den grond, leiden de geweren tusschen hem en ons neder, namen eenige cigaren in de hand en reikten ze hem toe.—Hij bezag ons nu met meer aandacht en sprak: „Zijt gij geene roovers? Zijt gij Orang poetih (blanken)?—Hollanders? Het is lang, zeer lang geleden; ons dorp stond destijds nog beneden aan de kust, toen kwamen zeeroovers (Badjak’s), zij overvielen ons en hebben mijne vrouw en mijne kinderen vermoord. Sedert dien tijd hebben wij ons hier hooger bergopwaarts in het woud nedergezet. Onze Oema’s (rijstvelden) liggen daar ginds. Vijf jaren geleden is een Mantri (inlandsche beambte) hier geweest; hij heeft ons Bibit kopi (koffijboonen) gebragt en ons geleerd hoe wij koffij moeten planten. Daar staan de struiken. De Moesang’s22 eten de bessen op. Wij kunnen ze niet gebruiken. Wij hebben geen lust om naar de Pakamitan (hoofdplaats) te gaan. Wij hebben geen geld noodig.”

De gelatenheid, de onderwerping van dezen grijsaard maakten op ons een diepen indruk. Hij was ons een toonbeeld van menschelijke waardigheid in het kleed van den eenvoudigsten natuurstaat. Daar hij vertrouwen in ons begon te stellen, waren wij de zaak spoedig met hem eens. Op ons verzoek verklaarde hij zich bereid zijne gevlugte landslieden [280]op te sporen en terug te roepen. Wij gaven hem een onzer geweren mede, ten einde dit den vreesachtigen ten bewijze onzer vredelievende gezindheid te toonen.—Een half uurtje na zijn vertrek kwamen zij allen terug. De vrouwen slopen binnen de hutten en de mannen, benevens de grijsaard en eenige half volwassene knapen, elf in getal, zetteden zich op eenigen afstand van ons op den grond neder.—Wij gaven hun nu te verstaan dat wij, tegen ruime betaling en goede behandeling, voor een halven dag niets anders van hen verlangden dan Koelidiensten en dat wij ons naar het groote, westwaarts van hier gelegen dorp wenschten te begeven. Hun antwoord was: „Trada boleh Toean (dat is onmogelijk); daarheen leidt weg noch steg; eene vreesselijke wildernis ligt tusschen ons gehucht en het gindsche dorp, dat veel meer dan eene dagreize van hier verwijderd is.” Zij verklaarden zich echter bereid, om ons eenige uren ver langs het strand in eene oostelijke rigting te geleiden—wij zouden derhalve terug moeten gaan—en ons van daar landwaarts in naar een groot dorp te brengen, waar een Pasanggrahan werd gevonden en waarheen de togt, naar hunne meening, in eene halve dagreis kon worden afgelegd. Wat stond ons nu te doen?—Wij waren ten laatste nog blijde, dat er gelegenheid bestond om van hier weder weg te komen; wij lieten derhalve ons plan om westwaarts te trekken varen en namen het aanbod hetwelk zij ons deden, aan om ons naar het naastbij zijnde, oostwaarts van hier gelegene groote dorp te begeleiden.

De tijd, dien zij behoefden om met behulp hunner vrouwen den gebruikelijken voorraad rijst, zout, Spaansche peper, benevens een paar gedroogde vischjes of eenige schildpadeijeren ten gebruike op reis in te pakken, werd door ons besteed om het kleine gehucht te gaan bezien. Het werd Bobakan-Najona geheeten. De bewoners bezaten paarden noch buffels; hunne [281]huisdieren bestonden uit kippen, honden en vier geiten, benevens eenige geitjes. Buitendien zagen wij een aantal dikke Bamboesbuizen en uitgehoolde Arengstammen, die onder het uitstekende gedeelte der daken hingen en eene lengte hadden van 3 à 4 voet; in het voorgedeelte dezer buizen was eene opening, waar eene soort van kleine bijen die geen angel hebben en niet veel grooter zijn dan muggen, zonder het minste gegons te maken uit- en in vlogen. Deze diertjes, Sĕlemprang (Melipona minuta), bereiden behalve honig insgelijk was (Towol), hetwelk de vrouwen bezigen bij het opbrengen van gekleurde teekeningen (Batik) op de katoenen kleedingstoffen, welke zij zelven weven. Uit dien hoofde worden zij voor huisdieren gekweekt. „Hebben wij was noodig,” zeide ons een der bewoners van dit gehucht, „dan behoeven wij slechts zulk een hollen stam of Bamboesbuis vóór onze woning op te hangen, spoedig nestelt zich daarin eene talrijke zwerm bijen en binnen eenige weken is de gansche ruimte grootendeels met Towol gevuld.”—Deze allereenvoudigste bijenkorven schenen ons hier regt op hare plaats te zijn. Wij zagen er in het klein het beeld in van de even zoo eenvoudige huishouding der dorpsbewoners. Zonder eenig geluid te maken, vreedzaam en weêrloos verrigten deze kleine diertjes ijverig hunnen arbeid. Even weinig geschikt om zich te verdedigen, maar niet minder stil en te vreden slijten deze Javanen hun leven hier in de eenzaamheid.—En toch scheen hun lot mij niet benijdenswaardig toe. Hoe minder behoeften: des te geringere zorg; het is waar. Waar echter weinig wordt geleden: daar geniet men ook weinig vreugde, en hoe talrijker de behoeften des menschen zijn, hoe hooger de trap van ontwikkeling is welken hij heeft bereikt, des te arbeidzamer zal hij moeten zijn en des te grooter, des te menigvuldiger zal het genot wezen, dat het leven hem kan verschaffen.—Het speet mij slechts [282]van de arme koffijstruiken, die hier in der tijd in den allervruchtbaarsten bodem geplant waren geworden, maar uit gebrek aan toezigt en leiding tot den arbeid daar geheel verwaarloosd stonden; de vruchten hingen verdord aan de twijgen of waren afgevallen en lagen op den grond te verrotten. „Trada soeka minom—of Trada adat tanam kopi (wij drinken geen koffij—of het is bij ons geen gebruik (Adat) koffij te planten),” was het gewone phlegmatische antwoord der dorpelingen op onze vragen.

Dewijl wij toch minstens een paar volwassene mannen in het dorp moesten achter laten, bedroeg het getal Koeli’s dat met ons ten 9 ure in het bivouak terugkeerde, slechts zeven; het gevolg hiervan was, dat drie van onze jongens afwisselend de Koeli’s de behulpzame hand moesten bieden om onze pakkaadje te dragen, hetgeen hen echter niet verhinderde al de ledige plaatsen in de koffers en potten, zoomede hunne eigene zakken vol te stoppen met schildpadeijeren.—En honderde dergelijke eijeren werden er weggeworpen.

In den voormiddag vingen wij op die wijze den terugtogt aan en kwamen ongeveer ten 12 ure aan een gebaanden weg, welke ons in eene noordelijke rigting van het strand landwaarts in voerde; wij volgden dezen weg en bereikten ten 3 ure zeer vermoeid het schoone Tji-Inoebdal, waar talrijke groepen Kokospalmen wier toppen vrolijk in den wind ruischten, ons de ligging van even zoo vele dorpjes verrieden. Hunne in den zonneschijn blinkende en fladderende waaijers verhieven zich hoog boven het bladerendak der loofdragende vruchtboomen, waar tusschen de van Bamboes vervaardigde woningen der Javanen verborgen waren. Tusschen deze boschjes [283]werden onder water staande rijstvelden (Sawah’s) gevonden, waarin eene menigte dominé’s (Ciconia capillata) met kale koppen, al pikkende naar hun lievelingskost, naar kikvorschen, met statigen tred in het rond waadden; de dames te Batavia, al is het ook dat zij niet op dominé’s gesteld zijn, houden echter veel van de Maraboevederen, welke deze vogel verschaft.

Wij begaven ons naar het grootste dezer dorpen, Oegoed geheeten, dat wij weldra binnentraden. Hier was alles in dulci jubilo; de slagen van Gamĕlan’s klonken ons luide uit meer dan een Pĕndopo te gemoet. Hieraan paarde zich het zachte, liefelijke geluid des Angklong.23 Eerepoorten van helder groen loof waren hier en daar opgerigt, en in feestgewaad gedoste en opgesierde inlanders van allerlei ouderdom wandelden in het rond. Naar ons verhaald werd, vierde men den tweeden dag van eene bruiloft. De zoon van den Loerah24 was den vorigen dag gehuwd met de dochter van een Mandor goedang kopi (opziener van een koffijpakhuis) en het scheen, dat hij juist gereed stond om nu zijn laatsten omgang door het dorp te maken.—Onze Koeli’s bragten ons in den ledigstaanden Pasanggrahan, ontdeden zich aldaar zoo spoedig mogelijk van de pakken en koffers, en spoedden zich onmiddellijk daarop weder voort, ten einde deel te nemen in de algemeene vreugde. Onze jongens volgden hun voorbeeld [284]en wij insgelijks, dewijl het er in den Pasanggrahan zoo armoedig en leêg uitzag als het geval kan geweest zijn op het drooge land tijdens de silurische formatie.

De jonggehuwden en hunne feestgenooten trokken zoo even langzaam, in plegtstatigen optogt, voorbij den Pasanggrahan en over het Aloenplein dat daar vóór gelegen is. De bruid zat in een open, bontkleurigen draagstoel (Tandoe) welke door vier rijk gekleede Javanen werd gedragen. Twee mannen gingen ter wederzijde er van; zij werden voorafgegaan door een aantal vrouwen welke groote met bloemen gevulde, geelkoperen kwispeldoors (Kĕmbar majang) droegen. Het bovenlijf der bruid was tot aan de heupen, geheel en al ontbloot; haar aangezigt was wit gemaakt met rijstmeel (Poepoer) en hare armen, hare borsten en het overige onbedekte gedeelte van het ligchaam waren geel geverwd met Boreh; om de armen droeg zij zilveren ringen en in de ooren lange gouden versierselen. Overigens had zij ter bedekking van het benedengedeelte des ligchaams slechts een prachtig kleed, Sarong,25 terwijl het zwarte hoofdhaar was gesierd met welriekende witte Mĕlati- en gele Tjĕmpakabloemen.—Hierop volgde eene dubbele rij mannen welke het Kĕmpar majang des bruidegoms droegen. Zij gingen vooraf en hij, gedost in vollen Dodot (galakleed) volgde, gezeten op een sierlijk opgetoomd paard dat bij den teugel werd geleid door twee er nevens gaande personen. Een kostbare Sarong bedekte in wijde plooijen het benedengedeelte des ligchaams; even als dat zijner bruid was zijn [285]bovenlijf tot aan de heupen geheel naakt en ook zijn gelaat was wit, de overige deelen zijns ligchaams geel gemaakt. Achter in den gordel waarmede de Sarong om de heup werd vastgehouden, stak de met bloemen gesierde Kris.26 Zijn lang zwart hoofdhaar hing, insgelijks met bloemen gesierd, geheel vrij langs zijne schouders, en in plaats van den gewonen hoofddoek droeg hij een Koeloek (eene parademuts).—Dan kwamen eenige priesters (Imam’s en Modin’s), herkenbaar aan hunne witte hoofddoeken en aan hunne kleederdragt in het algemeen;—hierop volgden, in feestgewaad gedost, de verwanten der bruid en van den bruidegom en achter deze huppelden Angklong- en op trommels (Terbang) of bekkens (Kĕnong) slaande Gamĕlanspelers, waarna eene tallooze schaar van andere inlanders—oud en jong, mannen, vrouwen en kinderen, allen met de beste kleêren aan, den plegtigen optogt besloot.

Naar ik hoorde, begaven zij zich naar de woning van des bruidegoms vader, alwaar de bruid voor een prachtig versierd bruidsbed (Padjangan) dat te midden van het vertrek was geplaatst, moest ontvangen worden. In den Pĕndopo die vóór deze woning stond, waren de noodige toebereidselen voor het bruiloftsmaal gemaakt.27—Weinig tijds nadat wij van het [286]Aloenplein naar den Pasanggrahan waren teruggekeerd, verscheen de Loerah aan het hoofd eener bezending, bestaande uit mannen en vrouwen die korven, groote houten schotels, drinkschalen en schenkbladen, alles gevuld en beladen met rijst, thee, suiker, velerlei soorten van vruchten en gebak van rijstmeel, suiker of honig (Koewé koewé) van verschillenden aard voor zich uit droegen. Deze lekkernijen werden ons aangeboden en op den vloer in den Pasanggrahan nedergezet, dewijl er banken, tafels, noch stoelen voorhanden waren. Bovendien werden wij door den Loerah op het bruiloftsmaal verzocht, en uitgenoodigd om later deel te nemen aan den daarop volgenden Tandak (Javaschen dans, waarbij de Gamĕlan geslagen wordt), voor welke eer wij echter, uithoofde van de vermoeijenissen der afgelegde reis, bedankten. Wij verzochten hem om ons voor alle dingen eene tafel en een paar stoelen of banken te bezorgen, waaraan onmiddellijk werd voldaan, en nu trachtten wij ons onder het algemeen gejubel zoo goed mogelijk in te rigten. De Javanen bragten ons spijzen en voornamelijk gebak van allerlei aard in overvloed en wij moesten bekennen dat wij, niettegenstaande de armoedige wijze waarop wij waren aangekomen—te voet, niet onder geleide van een inlandsch hoofd, met pakkaadje op de schouders van onze eigene bedienden—op eene uitstekend gastvrije manier te Oegoed waren ontvangen geworden. Bij dergelijke feestelijkheden wordt onder de Javanen het schoone beginsel ten stelregel genomen: dat niemand van allen, die in de nabijheid zijn, zelfs niet de armste Koeli, onbevredigd blijve of treurig mag wezen.

Hetgeen wij echter het meest van alles behoefden: rust, [287]slaap, vonden wij, helaas! het minst.—Het slaan op den Gamĕlan, het geschal der groote Gong’s, het luid gillend gezang der Ronggèng’s (dansmeisjes, Bajaderen), de beweging veroorzaakt door de talrijke menigte personen in het dorp aanwezig, de herhaalde ontploffingen van raketten en ander vuurwerk, het blaffen der honden, enz., dreunde ons den ganschen nacht in de ooren. Toen ons nu den volgenden morgen werd berigt dat dit vrolijke leven (Ramé ramé) nog twee dagen en twee nachten zou voortduren, maakten wij ernstige aanstalten om de plaats te verlaten—verder te reizen en zonden derhalve boden naar den Loerah met verzoek, dat hij ons Koeli’s zou verschaffen om onzen togt te kunnen voortzetten. Onze jongens kwamen echter terug met het berigt, dat het volstrekt onmogelijk was om in de beide eerstvolgende dagen Koeli’s te bekomen. Wij ontboden daarop den Loerah zelf, die weldra bij ons kwam en met de beenen kruiselings op den grond zich voor ons nederzette; nu kregen wij het bevelschrift (Soerat printah) van den resident en leiden het hem voor. Maar de Loerah kon niet lezen, en—onder het maken van buitengewoon vele pligtplegingen, er bijvoegende: „dat wij het hem, zoo hij hoopte, toch vooral niet kwalijk zouden nemen”—gaf hij ons te verstaan: dat de bevelen om reizende heeren de verlangde hulp te bieden, hem vroeger steeds mondeling door het distriktshoofd waren medegedeeld, en dat het geen Adat was te reizen met zulke schriftelijke bevelen als wij hadden. Gaarne zou hij ons Koeli’s verschaffen, indien wij slechts twee dagen geduld wilden hebben. Voor den oogenblik was het hem echter volstrekt onmogelijk om aan ons verzoek te voldoen; de dorpsbewoners wilden niet, en ze er toe dwingen, dat kon hij niet.

Nu gingen wij beproeven om als man met man te onderhandelen en gingen met onze jongens in het dorp rond, haalden de beurs te voorschijn en boden elken ledigstaanden of [288]rondslenterenden Javaan dien wij aantroffen, drie, ja, naderhand zelfs vijf gulden zilver geld aan om onze ligte pakkaadje eene dagreis ver tot aan de hoofdplaats der residentie te helpen dragen; zij keken het geld eens aan, glimlachten—maar, de Ronggèng’s wier stemmen hen uit den Pĕndopo te gemoet klonken, de welluidende slagen van den Gamĕlan die uit de verte weêrgalmden, de menigte vrolijke menschen die zich hier bevond, de overvloed van Koewé koewé, de prachtige optogten van bruid en bruidegom—neen! daarvan konden zij niet scheiden.—Ruim een uur lang hadden wij het dorp doorwandeld, alle mogelijke pogingen in het werk gesteld om langs den weg van overreding tot ons doel te geraken, den ganschen voorraad van ons redenaarstalent uitgeput en alle zilveren guldens en Spaansche matten die wij nog over hadden, in onzen buidel doen rammelen, maar—alles te vergeefs; geen enkele der gebezigde middelen schonk eenige baat; alle drangredenen waren verspild; wij konden geen enkelen Koeli verkrijgen. Tamelijk mistroostig en met loome schreden keerden wij terug, gingen over het Aloenplein naar onzen Pasanggrahan en stonden juist gereed de trappen die naar de voorgalerij geleidden, te bestijgen, daar vernamen wij achter ons een getrappel, wij keerden ons om en—wat zagen wij daar? een ruiter kwam met lossen teugel het dorp binnen rennen——

een tiental anderen galloppeerde hem achter na,—zoodra de voorste ruiter ons in het oog kreeg, hield hij op een afstand van 500 voet den teugel in,—steeg van zijn paard en trad in eene bukkende, onderdanige houding naar ons toe, totdat hij tot op ongeveer een tiental schreden was genaderd; daar zette hij zich op den grond neder, maakte een eerbiedigen groet en sprak, telkens zijn Sĕmbah herhalende, de volgende woorden tot ons: „Ik vraag duizendmaal om verschooning, hooggeërbiedigde heeren! Duidt mij toch niet ten [289]kwade, dat ik vóór vijf dagen toen ik uwen brief ontving, niet terstond zelf bij u gekomen ben. Ik wist niet, wie gij waart; sedert eergisteren heb ik u echter overal nagereisd en ben nu eindelijk zoo gelukkig geweest u te vinden. Ik smeek u nogmaals duizendwerf om verschooning! Neemt het mij toch niet kwalijk. Ik moet u vele groeten overbrengen van den heer regent. Gij kunt vijftig Koeli’s krijgen, ja, honderd of, in een woord, zoo velen gij wilt. Alles is tot uwe dienst. Ik zal het mij tot groote eer en tevens tot een waar genoegen rekenen, indien het mij zal vergund worden u overal heen persoonlijk te vergezellen en—hier—is mede een brief van Toean Abingrot.”

IK. Abingrot?!—Snel brak ik den brief open, zag wie de onderteekenaar er van was en daar las ik de volgende woorden:—„Uw liefhebbende broeder Avondrood.”

NACHT. Wat! Avondrood? Onze oudste broeder! hier, op Java, welligt in onze nabijheid? O, welk eene vreugde, lieve broeder, hoezee!

Ik las: „Aan het meer Tĕlaga-Nagnetap. Lieve jongste broeder! Sedert drie dagen ben ik met broeder Morgenrood” - - - Wat! is Morgenrood insgelijks hier? Welk een genoegen, welk eene verrassing! welk een onverwacht geluk, dat wij met ons vieren broeders, die elkander sedert jaar en dag niet ontmoet hebben, hier te midden dezer heerlijke natuur ons zullen wederzien!—„alhier aangekomen en heb tot mijne groote verrassing gehoord, dat gij met broeder Nacht insgelijks in deze residentie zijt. Wij vermeenden dat gij u in Banjoemas bevond en waren in twijfel, of gij werkelijk de heeren Dak en Nat (zoo als men ons de namen noemde) waart, die (gelijk verhaald werd) pogingen in het werk stelden om de Javanen te bekeeren, voetreizen maakten en een waar Koeli’s leven leiden. Maar gisteren kwam het distriktshoofd van Gnodnab alhier aan, met bevelen van den regent om u op [290]te zoeken en den noodigen bijstand te verleenen. Hij toonde mij een brief van u, en nu was alle twijfel opgeheven. Groot is onze vreugde! Wisten wij slechts waar gij ronddwaalt, dan ijlden wij u onmiddellijk te gemoet. Voorshands echter durven wij ons niet ver van hier verwijderen, want onze wakkere vriend, de resident Praktischman dien gij, beste Dag, insgelijks kent en met wien wij uit Oost-Java gezamenlijk tot aan Gnodnab zijn gereisd, heeft beloofd ons, na zijne terugkomst van Batavia, in de wildernis te komen bezoeken.—Derhalve, beste broeders, komt naar ons toe, spoedig, ijlt herwaarts naar het meer, opdat wij u omhelzen.—P. S. Wij hebben ons hutten gebouwd en plaats en levensmiddelen in overvloed voor u allen.”

De inhoud van dezen brief werkte als electriseerend op ons beiden en Nacht was zoo opgetogen op het vernemen van dit onverwachte berigt, dat hij het goedhartige distriktshoofd van vreugde in zijne armen sloot; deze echter wist naauwelijks hoe hij zich moest houden, want het ontvangen eerbewijs—eene openbare schending van den Adat—had hem geheel en al van zijn streek gebragt. Hij gaf ons zijn verlangen te kennen, om zich gedurende eenige oogenblikken te verwijderen; hij ging heen, wij gebruikten onze koffij en tot onze niet geringe verwondering zagen wij, dat het Aloenplein in minder dan tien minuten, als door tooverij, met—Koeli’s om zoo te zeggen bedekt geraakte, die zich ter wederzijde van het middenpad met de beenen kruiselings over elkander in eene lange rij op den grond nederzetteden.—Dat was de tooverkracht der Argumenta ad hominem die alleen het distriktshoofd scheen te kennen, dewijl onze drangredenen kort te voren bij zijne landslieden niets hadden uitgewerkt. Onze jongens echter, die in het moeijelijke „Koelileven” in het maken van voetreizen volstrekt geen [291]behagen vonden, mogten zich verheugen dergelijke aanstalten te zien maken, die hun het nabij zijnde einde van de Soesah soesah28 verkondigden. Want in langen tijd hadden wij hen niet zoo druk in de weer gezien. Zij maakten niet weinig haast, deelden luid hunne bevelen uit, pakten onze goederen in, droegen het eene stuk na het andere den trap af naar het plein,—de Koeli’s die daar zaten, sprongen op en wedijverden! om de eer, wie een gedeelte van onze pakkaadje het eerst opnemen en wegdragen zou; ja, meer loopende dan gaande spoedden zij zich met hunne lasten het dorp uit;—want de Heer baron (of Raden) distriktshoofd Praba Widjaja Kadoekareksa, enz., enz., gedost in galakostuum, met de Kris in de gouden scheede gesierd, trad daar zoo even weder op het tooneel en deelde zijne bevelen uit, waarop (onder het telkens en herhaald maken van Sĕmbah’s) een getrouwe echo, ja, ja, ja, ja,—weêrklonk.

Nu werden paarden voorgebragt, reeds gezadeld en getuigd, die door hun ongeduldig getrappel hoorbaar te kennen gaven hoe vurig zij waren. Vóór bij den ingang van het Aloenplein hadden twee voorrijders, met vaantjes aan hunne lansen, post gevat, slechts wachtende op den oogenblik dat wij den voet in den stijgbeugel zouden zetten, om in allerijl ons vooruit te rennen. Wij zetteden ons eindelijk in den zadel, daar snelden de voorrijders weg aan ’t hoofd van den togt, de slagen van den Gamĕlan volgden steeds sneller elkander op, en een luid en vrolijk allegro klonk door het dorp,—wij galoppeerden hen achterna, gevolgd door het distriktshoofd—en [292]achter hem draafden onze en zijne bedienden, benevens eene talrijke schaar kleinere hoofden en andere Javanen.—Zoo vlogen wij in ijlende vaart, niet ongelijk aan eene woeste bende van den Wilden jager, het dorp uit, terwijl de luide toonen der op een klokkenspel gelijkende Javasche muziek langs de bergwanden weêrgalmden en het gehinnik der paarden de frissche morgenlucht deed trillen.

De kleine Javasche paarden waren zoo vurig en moedig, zij snoven en brieschten van levenslust en gevoel van kracht; de ruiters die ze bereden, schertsten met elkander en lachten elkander uit, wanneer door het ordelooze van den togt de een den anderen in het voorbij rijden knelde of een gevoeligen stoot toebragt. De cavalcade welke wij op die wijze vormden, zag er werkelijk bont en schilderachtig uit. Behalve mijn broeder en ik, die in witte katoenen kleederen en met een breed geranden, grijskleurigen vilten hoed op het hoofd, vooraan reden, werden er onder al de overigen geen gevonden die hemden, kousen en schoenen aan het lijf hadden. Het distriktshoofd droeg een zwart katoenen buis met gouden knoopen, en verder den Sarong. De overige Javanen hadden deels roode, deels groene, anderen weder blaauwe buizen (Badjoe) aan, die van voren open stonden, terwijl bij anderen daarentegen het gansche bovenlijf geheel en al onbedekt bleef. Velen droegen zelfs geene broeken en hadden, in plaats van een Sarong, niets anders omgeslagen dan een Kajin (lendendoek) dat zij later door den snellen rid verloren. Dan zaten zij van top tot teen in het kostuum van Adam (het antiekste van allen) te paard en—werden uitgelagchen. Bij anderen ging de hoofddoek los, welke dan als een lange wimpel achter hen in lucht fladderde;—de ruiters die het verloren hoofddoek weder magtig wenschten te worden, sprongen dan van het paard, maar vergaten [293]de teugels vast te houden,—de paarden draafden dan mede door en hunne voormalige berijders liepen ze, met den opgeraapten hoofddoek in de hand, achterna en genoten het vermaak de snelheid hunner beide beenen met de vier pooten van hun paard te kunnen vergelijken.—Op die wijze ging de togt in vluggen draf naar het gebergte heen, in de rigting van de plaats, waar te midden der sombere wouden die het overschaduwen, het meer Nagnetap moest gelegen zijn. Weldra hadden wij de Koeli’s ingehaald, die onze pakkaadje droegen; nu echter behoefden wij ons niet omtrent hen te bekommeren, want wij wisten dat het heden niet noodig was om ze aan te sporen en bovendien dat wij aan het meer alles zouden aantreffen, hetgeen wij noodig mogten hebben. De Javasche paardjes die tot nu toe goed doorgeloopen hadden, begonnen hunne drift allengs te matigen en staakten hun snuiven en brieschen eindelijk geheel en al; het gebergte, namelijk, begon met steiler glooijing op te rijzen en wij waren nu in staat om, nevens elkander voortrijdende, zeer gemakkelijk onderling een gesprek te voeren.

NACHT. Er zijn nu omtrent veertien dagen verloopen sedert wij de hoofdplaats der residentie B. hebben verlaten, tot waar wij de reis met postpaarden hadden voortgezet. Dit tijdvak is kort. Maar toch moet ik tot mijne smart bekennen dat ik reeds begin te twijfelen, of men door middel van vrijen arbeid in het binnenland van Java tot een of ander voldoend resultaat zou kunnen komen. Wij hebben althans bijna overal de droevige ervaring opgedaan, dat wij met onze klinkende munt, onze overredingskracht en goede woorden, als man tegen man, nergens veel konden uitrigten.

DAG. Natuurlijk niet; daartoe is noodig aanzien en magt, dat wil zeggen het regt om te bevelen. Komt er iemand dien de Javanen als hun gelijke beschouwen,—zoo als met [294]ons het geval is geweest, sedert wij te voet en zonder dat vooraf bevelen van inlandsche hoofden waren gezonden, het land doorkruisten,—dan doen zij voor hem juist zoo veel als voor hun gelijke, maar ook niets meer. In de wildernis westwaarts van den Tandjoeng-Gnodos hadden zij niets te verrigten en om die reden hebben zij ook ons derwaarts niet willen begeleiden. In het meer beschaafde Europa is geld de drangreden welke individuen noopt, meer voor anderen dan voor zich zelven en zijn gelijke te doen; maar welke waarde kan geld toch wel hebben hier in het binnenste van Java, in het oog van den eenvoudigen bergbewoner die bijna al zijne behoeften zonder geld kan bevredigd zien? Gemak is hun meer waard. Hoe gastvrij zij ons ook overal ontvingen, wij hadden echter voortdurend met Soesah soesah te kampen, en het is u bekend dat wij ons doel of slechts ter naauwernood, of in het geheel niet hebben kunnen bereiken.—Maar welk eene uitwerking had niet dezen morgen de verschijning van den Raden distriktshoofd? Hij stampte met den voet op den grond en een geheel leger Koeli’s stond op zijne wenken te wachten! Wat repten deze Koeli’s zich met armen en beenen, wat waren zij eensklaps behendig en vlug geworden!—en toch waren het dezelfde menschen die kort te voren noch door middel van geld, noch door goede woorden van onze zijde zoo ver konden gebragt worden, dat zij opstonden van den grond waarop zij zich hadden nedergevleid.—En gedraagt het distriktshoofd zelf zich thans niet geheel anders jegens ons dan voor eenige dagen,—is zijn eerbied jegens ons niet 99 per cent gerezen, sedert hij weet dat wij van regeringswege alle ondersteuning welke wij verlangen, op reis bekomen kunnen en dat wij op een vriendschappelijken voet staan met zijne overheden, met den regent en met den resident?

NACHT. Hetgeen gij daar zegt, is slechts al te waar. Maar [295]het doet mij leed, te moeten zien dat onder een volk hetwelk zulk een voortreffelijken aanleg bezit, zulk een slaafsche geest heerscht, dat steeds bevelen van hooger hand volstrekt vereischt worden om den reizigers den noodigen bijstand te doen geworden, en dat deze bevelen met blinde gehoorzaamheid worden opgevolgd. Het schijnt, dat de despotieke regeringsvorm der Javanen bij hen elken kiem van achting voor den mensch op zich zelven—als mensch—in zijne ontwikkeling heeft verstikt.

DAG. Er ligt veel waars in hetgeen gij daar zoo even hebt gezegd. Maar toch hapert er nog iets aan uwe wijze van beschouwing, om volkomen waar en overeenkomstig de natuur te zijn. Was het gedrag der Javanen jegens ons niet altijd beleefd? Hebben zij ons ooit met minachting behandeld?—Ja, ik vraag het u, zouden wij bij de Christenboeren in Holland wel zoo gastvrij zijn ontvangen geworden, als hier bij deze zwarte Javanen, die wij voor de eerste maal, als geheel vreemde blanke menschen ontmoetten, het geval is geweest?—Het schijnt u te hinderen, dat hier op Java de menschelijke grootheid die zich omgeeft met aanzien en aardsche pracht, die als despoot optreedt, zoo onvoorwaardelijk wordt gehoorzaamd. Gij verliest echter uit het oog, dat onze beminde landslieden in Europa zich door een tiran laten beheerschen die nog veel minder achting verdient, namelijk:—geld. Wat mij betreft, ik verklaar u openhartig en ik kom er rond voor uit dat, indien mij ter eeniger tijd geen uitweg mogt overblijven en ik tusschen twee dingen had te kiezen, namelijk, of een grooten geldzak als afgod moest aanbidden of een levend mensch die zich voor mijne blikken stelt in al den glans van aardsche kracht en heerlijkheid—, in zulk een geval mijne keuze niet twijfelachtig zou zijn. Waarschijnlijk waren de Javanen heden morgen van hetzelfde gevoelen, [296]toen hun hoofd te Oegoed aankwam, waar een enkel woord, ja, een wenk van hem voldoende was om tot stand te brengen, hetgeen wij vroeger met onzen vollen geldbuidel niet hadden kunnen bewerken.

De Javaan wiens beschaving nog niet ver genoeg is gevorderd, om menschelijke eigenschappen—als zieleadel, hooge deugd, scherp verstand, diepe wetenschappelijke kennis—in absoluten zin, om en op zich zelven, te schatten, meet de waarde der menschen af naar de wijze waarop zij zich uiterlijk aan hem voor doen, naar den rang welken zij in de maatschappij bekleeden, en ik geloof dat ook bij onze landslieden in Europa de uiterlijke rang van een individu en zijne kleeding of de uiterlijke eereteekenen welke hij draagt, althans de eerste en voorloopige maatstaf zijn waarnaar hij wordt beoordeeld. Waarom zullen wij dit nu in den Javaan berispen, op wiens gemoed van der jeugd af geduchte natuurkrachten hunnen magtigen invloed uitoefenen, die hem allen onderwerping, geduld, gehoorzaamheid luide verkondigen?—Kan hij de donderende vulkanen die hunnen vuurgloed over zijne velden en akkers uitbraken, gebieden tot rust weder te keeren, of kan hij de aarde welke zoo menigwerf onder zijne voeten trilt en beeft, bevelen om onbewegelijk stil te zijn? Is het hem mogelijk den gloed te temperen der zon die hare stralen loodregt op hem nederschiet, of den bloeddorst te lesschen der tijgers en panthers die, tuk op roof, des nachts rondom zijne stallen sluipen?—Is zijne bijl of zijn hakmes in staat den allerweligsten plantengroei in bedwang te houden, die zich hoog boven zijne hutten tot een gewelf zamenvoegt?—En strekt deze zelfde allerrijkste plantengroei, op dezen vruchtbaarsten aller bodems, hem niet tevens tot een uiterst gemakkelijk middel om al zijne behoeften overvloediglijk te bevredigen?—Moet de nog onbeschaafde mensch [297]die te midden van zulk eene vruchtbare natuur geboren en groot gebragt wordt, waar een eeuwige zomer heerscht welks aanhoudende warmte te gelijkertijd eene verslappende werking op hem uitoefent, moet deze niet in eene hoogere mate dan de bewoner van meer noordelijk gelegene, koudere klimaten, innerlijke neiging verkrijgen tot traagheid en zinnelijkheid? ja, zou voor een dergelijk volk, zoo lang het nog op den eersten trap van ontwikkeling staat, een despotieke regeringsvorm niet zelfs eene behoefte mogen geacht worden?

Beschouw de zaken onbevooroordeeld en gij zult vinden dat het verband tusschen natuur en volkskarakter steeds des te inniger is, hoe lager de trap van ontwikkeling is waarop een volk staat, en dat de Javanen gelijk zij thans zijn, zich zelven niet kunnen regeren, maar geregeerd moeten worden. Al hetgeen de Javaan van der jeugd af ziet in de natuur welke hem omringt, doet zich aan zijne blikken voor als bovenmate grootsch en magtig en maakt, dat onderwerping hem ten gewoonte wordt. Hij vindt derhalve de aangenaamste bevrediging voor zijn gemoed: in het gehoorzamen aan billijke bevelen; het is hem een lust een hoofd, een regent, een resident in volle praal te midden zijns gevolgs te aanschouwen en hij acht als zijn hoogste genot: deel te nemen in de vreugde, in den feestmaaltijd zijns heerschers, terwijl de muziek des Gamĕlan weêrklinkt, die immers de Koeli even zoo goed hoort als de prins, de geringste man evenzeer als de Groote des lands. Indien gij nu bedenkt dat de vorsten in gelijke mate grootere tirannen worden, naar gelang hunne onderdanen gewilliger gehoorzamen en dat de Javasche hoofden, regenten en keizers, zoo lang zij aan zich zelven waren overgelaten en niet onder Europesche leiding stonden, op grond van denzelfden karaktertrek welke de geringen gedwee maakte, steeds zeer slecht, ja, menigwerf hoogst onregtvaardig en gruwzaam [298]geregeerd hebben, indien gij dat bedenkt, kan het u stellig geen spijt inboezemen dat de teugels der regering in Europesche handen gelegd zijn. De ervaring toch zal u doen zien dat, sedert het Nederlandsche gouvernement over Java regeert, de bewoners niet slechts aanmerkelijk in beschaving zijn vooruitgegaan; dat niet alleen het land—de middelen van vervoer en van gemeenschap, de binnenlandsche handel, de nijverheid, de administratieve inrigtingen van allerlei aard en, meer nog dan dit alles, de bebouwing van den grond—tot zulk een trap van ontwikkeling zijn opgevoerd, dat de toestand waarin Java zich vroeger bevond de vergelijking niet kan uitstaan met dien waarin het zich thans bevindt, ja, dat geen enkel ander tropisch land zich er mede kan meten; maar gij zult daarenboven leeren inzien dat insgelijks de Javaan, sedert wij hem naar billijke wetten regeren, sedert zijne persoonlijke regten, zijn eigendom zijn gewaarborgd, veel gelukkiger en meer welvarend is dan vroeger, en zulks vooral dewijl men hem wijsselijk het genot blijft schenken: de bevelen regtstreeks van zijne eigene hoofden te ontvangen.

Onder het voeren van dergelijke gesprekken waren wij een koffijtuin binnen gereden.—De koffijplantaadjen doen zich hier aan het oog voor als een helder groene strook of gordel tegen den donkeren achtergrond der oorspronkelijke wouden, waarin hooger bergopwaarts geene enkele lichtkleurige plek meer wordt gevonden. Uit de verte gezien bespeurt men slechts de Dadapboomen (Erythrina indica) welke in den koffijtuin zijn aangeplant om schaduw te verspreiden, waarvan het loof veel lichter van kleur is en met groote, vuurroode bloemen is gesierd. De koffijstruiken daarentegen welke in regthoekig elkander kruisende rijen daartusschen staan, zijn veel lager en hebben een donker groen, blinkend loof, dat prachtig afsteekt bij de witte bloemen die dik, als [299]eene laag versch gevallen sneeuw, de kransvormig geplaatste en afwaarts hangende twijgen bedekken. Elk koffijboompje heeft den vorm eener spits toeloopende piramide en het eene staat zoo digt bij het andere, dat het daar tusschen aangelegde pad ter wederzijde ingesloten schijnt door een groenen, 7 à 10 voet hoogen wand. In dezen koffijtuin—een eigenlijk koffijbosch—was alles vol leven en beweging. Honderden van Javanen, mannen, vrouwen en kinderen waren druk bezig om den grond tusschen de boomen te wieden, van onkruid te zuiveren en overal keken vrolijke gezigten tusschen de boomen uit. Hier en daar stonden Mandor’s en Loerah’s, wier pligt het was het volk vlijtig aan den arbeid te houden en rust en orde te bewaren; ook ons distriktshoofd verzuimde niet, van de gelegenheid gebruik te maken om van tijd tot tijd in het voorbijrijden eenige bevelen uit te deelen. Breede, goed onderhoudene wegen, in eene dwarse rigting den weg doorsnijdende welken wij bereden, openden van tijd tot tijd een vergezigt op Bamboeshuizen uit wier geveltop een kronkelende rookzuil opsteeg, of op een kleinen Pasanggrahan, of Pĕndopo’s en droogschuren, voor welke effen gemaakte terrassen zich uitstrekten. Al hetgeen wij hier zagen, ademde orde, welstand, vrolijkheid en nuttige bedrijvigheid.

IK. Zeg eens, broeder, wat zou er wel van dezen schoonen koffijtuin worden die, naar de berekening van het distriktshoofd, 350000 afzonderlijke koffijboomen bevat, indien de Javanen wier naarstigheid hem thans in stand houdt, aan zich zelven werden overgelaten>?

NACHT. Ik vrees dat hij weldra in het lot zou deelen der koffijstruiken die binnen de haag van het dorp Najona worden gevonden, dat wil zeggen, dat hij verlaten zou worden, dat hij zou verwilderen!

IK. Ha ha! Gij hebt u derhalve reeds overtuigd van deze [300]natuurwaarheid, die inderdaad niet overeenkomt met de theoriën van menigen voorstander van hervormingen. Waarlijk, ik verheug mij daar over.—Indien het mogt gebeuren dat de arbeid in het binnenland van dit gedeelte van Java werd vrijgelaten, dan maak ik mij sterk om al de koffij, die dan nog binnen een jaar tijds aan de Europesche markt zal gebragt worden, op eene behoorlijke manier gezet, binnen drie dagen geheel alleen te verbruiken.

Een schaterend gelach dat wij achter ons vernamen, was oorzaak dat wij ons in den zadel omwendden,—daar zagen wij dat de Raden distriktshoofd, in lijnregten strijd met den Adat, luid schaterde van lagchen, hetwelk hij bij geene mogelijkheid scheen te kunnen bedwingen. En hetgeen nog het ergste van alles was, deze lachlust had zich het eerst voortgeplant op zijne naaste begeleiders, vervolgens aanstekend gewerkt op de achteraan komende personen—en zoo voorts, totdat eindelijk de gansche ruiterschaar even luid medelachte, zonder eigenlijk te weten waarom hij lachtte. Ja, het scheen dat zelfs de paarden onwillekeurig medegrinnikten. Zoo als ik later vernam, verstond de goede Raden een weinig Hollandsch en waren de laatste woorden welke ik mijn broeder had toegevoegd, door hem begrepen geworden. Terwijl hij nog steeds den buik vasthield van ’t lagchen, stamelde hij eindelijk (onder het maken van vele verontschuldigingen wegens zijne onbescheidenheid) de volgende woorden: „Betoel Toean! betoel sakali! Orang kitjil trada soeka kerdja,—trada maoe bekin bresih kopi, kapan trada soedah jang dapat printah; ter lebi jang soeka tinggal di roemah, dan majin sama dija poenja parampoean, tidoran di atas balé balé,—pidjit, pidjit, enak!” (Het is waar, mijnheer! ’t is volkomen waar! De geringe man houdt niet van arbeiden,—wil de koffij niet schoon maken, wanneer hem zulks niet is bevolen geworden; hij [301]blijft veel liever te huis om zich met zijne vrouw te vermaken, gemakkelijk op de Balé balé te liggen, zich te laten strijken, kneden,29 lekker!)

Weldra kwamen wij aan het einde van den koffijtuin en zagen ons omringd door de donkere schaduwen van het hoogstammige, oorspronkelijke woud dat wij nu hadden bereikt, waar de wegen smaller, moeijelijker te berijden en de bodem vochtiger, glibberiger werd. Wij bevonden ons nu ongeveer ter hoogte van bijna 4000 voet boven den spiegel der zee. De laatste sporen van menschelijk verkeer en menschelijke bedrijvigheid waren reeds geheel uit onze oogen verdwenen en ter naauwernood verried nog hier en daar een voetstap, welke in den weeken, leemachtigen woudbodem zigtbaar was, dat somtijds een Javaan, met het doel welligt om Rotan te zoeken, deze wildernis doorkruist. Wij zetteden onzen togt voort over smalle paden gebaand door rhinocerossen en wilde stieren, door een maagdelijk woud dat nog nimmer door de vernielende bijl was geschonden en ons wijd en zijd omgaf. Hoewel het gebergte hier geene vlakte vormt, maar doorsneden is met kloven en dalen wier wanden en hellingen menigwerf zeer steil zijn, waar tusschen meer of minder breede, deels vlakke, deels zeer oneffene bergruggen liggen, heeft het hier echter op dezelfde gemiddelde hoogte eene zeer groote uitgestrektheid; dit gansche terrein nu, dat eene lengte en breedte van verscheidene dagreizen heeft, is [302]alom bedekt met oorspronkelijke wouden waarin slechts wilde dieren huizen.

De Javaan die op warmte is gesteld en hoofdzakelijk van de rijstteelt leeft, vermijdt zoo veel mogelijk het koele klimaat dezer hoog gelegene bergstreken, zoo lang althans het Palmen en Pisang voortbrengende heete laagland hem de vereischte ruimte verschaft tot verdere uitbreiding van den landbouw door hem beoefend.

Het woud bestond nu eens hoofdzakelijk uit eiken en Podocarpussoorten, dan weder uit Poespaboomen (Gordonia Wallichii), op andere plaatsen uit Laurineën, waar tusschen echter allerwege eene groote menigte afzonderlijk staande individuen van andere, als Ki tĕrong (Fagraea lanceolata)-, Bĕngang (Thespesia altissima)-, Palaglar (Dipterocarpus)-, Kajoe soeren (Cedrela febrifuga)-boomen en andere soorten werden aangetroffen; op de lijnregte, zuilvormige stammen van dit geboomte verhieven zich de loofkroonen welke hoog boven onze hoofden een enkel bladerendak, een onafgebroken gewelf vormden, waar onder onze stem en het getrappel der paarden als onder een hoogen koepel dof weêrgalmde. Alle stammen en takken waren met dikke beddingen van mos, boomvarens en andere parasietplanten bedekt, waar tusschen de prachtige, bontkleurige bloemen der Orchideën in het oog blonken. Rotansoorten en andere lianen verbonden den eenen tak met den anderen, omslingerden met hunne ranken stam op stam, strekten zich menigwerf in eene dwarse rigting van den eenen boom tot den anderen uit en Cissus- (wilde wijngaard) ranken hingen als reusachtige touwen van de hoogste toppen der boomen tot op den grond, waar sierlijk gevinde boomvarens hunne schermpjes uitbreidden over het digt ineengegroeide kreupelhout. Hier en daar verhief zich de slanke stam van een Soewangkoeng- (Caryota) palm. Geen enkel plekje van den bodem, hoe gering ook, was [303]onbedekt; ja, digt aan den rand der kloven stonden nog boomzuilen ter hoogte van 100 voet en hooger en vormden aldaar met hunne loofkroonen een gewelf dat ver over den rand heen reikte. Op enkele plaatsen hing aan den top van een dergelijken boom een Cissus-rank en deze droeg aan zijn uiteinde een nestvaren (Asplenium Nidus L.), een digt ineengegroeide bos bladeren welke eene lengte hebben van 3 à 4 voet en in den vorm van een rad of roos zijn geplaatst,—dan zweefden deze nestvarens, hoog boven den afgrond vrij in de lucht, als een lichtkroon door den wind ginds en herwaarts geschommeld.

Indrukwekkend was de stilte welke in dit wijd uitgestrekte woud heerschte die, gepaard aan het schemerachtige duister hetwelk onder het loofdak verbreid was, insgelijks op het menschelijke gemoed een diepen indruk te weeg bragt en het tot nadenken stemde. Geen zonnestraal drong door het hooge gewelf en het gesnap en geschater onzer vrolijke karavaan waren, in overeenstemming met dit oord waarin wij ons bevonden, allengs verstomd, niettegenstaande ieder hunner onbewust was van den geheimen invloed daardoor op zijn gemoed te weeg bragt. In diepe stilte bewonderden wij de grootheid der natuur. Elk geruisch, elk gesproken woord deed een echo ontwaken en wijd in het woud weêrgalmde het schallend geluid van den koekoek (Cuculus chalcites) welke zich van tijd tot tijd liet hooren, benevens de diepe, koerende bastoon der groote houtduif (Columba aenea), of het pikken der spechten die tegen de boomstammen opliepen,—somtijds ook het gefluit van een Soerili-aap (Semnopithecus mitratus) die zich bij onze nadering snel tusschen het loof verborg. Van de rhinocerossen (Badak) en wilde stieren (Banteng) hoorden wij niets en zagen slechts het spoor dat zij in den weeken bodem hadden achtergelaten, en de groote eekhoorntjes (Sciurus [304]bicolor) die over de takken rondklauterden, veroorzaakten slechts somwijlen een ligt geritsel in het loof, wanneer zij een buitengewoon grooten sprong van den eenen tak op den anderen gemaakt hadden.—Een paar malen verschrikte ons een dof, kort afgebroken gebrul, dat uit het diepste van den gorgel eens roofdiers scheen voort te komen en hol weêrgalmde door het woud; de paarden stapten echter rustig voort, want zij schenen den klank te kennen van het geluid waardoor de zwaarmoedige zwarte aap Loetoeng (Semnopithecus maurus), hoezeer slechts zelden, de plaats verraadt waar hij zich in het loofgewelf ophoudt.

Menigwerf zagen wij ons genoodzaakt steile kloven te doorklauteren, waarvan wij de aanwezigheid reeds op een aanmerkelijken afstand vernamen door het doffe bruisen der woudbeken, welke over haren bodem stroomden. Immer luider klonk ons dan bij het voortgaan het gedruisch der schuimende en cascaden vormende beek te gemoet, totdat wij aan den rand der kloof aangekomen en van het donderend geklots der wateren verdoofd, ons verpligt zagen elkander aan het oor te schreeuwen om ons wederkeerig te doen verstaan. Dan klauterden wij te voet langs den steilen wand naar beneden, ons paard bij den teugel achteraan trekkende, waarbij het niet zelden gebeurde dat het dier uitgleed en over zijn geleider heentuimelde, of dat een al te koene ruiter die niet had willen afstijgen, met zadel en al over den kop van het paard heengleed. Beneden aangekomen zijnde, zetteden wij ons weder in den zadel en waadden met hoog opgetrokken beenen te paard zittende, door den snellen stroom; het dier dat tot den buik in het water stond, ging dan met langzame schreden voort en zette geen poot op den grond dan nadat het eerst zorgvuldig had gevoeld waar hij neder kwam, want het liep gevaar op de hobbelige rotsbedding te struikelen, of over de [305]gladde rolssteenen uit te glijden en met ruiter en al in het koele bad te storten. Hadden wij dan gelukkig, de een na den anderen, den tegenovergestelden oever bereikt, dan moesten wij, de paarden bij den teugel geleidende, wederom op gelijke wijze de een na den anderen tegen den steilen wand opklauteren, waarbij wij (menschen zoowel als paarden) niet weinig te lijden hadden van kleine springbloedzuigers, Padjĕt (Hirudo zeylanica), die in deze hoog gelegene wouden, vooral op dergelijke vochtige plaatsen en oevers van beken, bij millioenen werden gevonden. Zij springen van het eene blad op het andere en kunnen zich in éénen zet op een afstand van eenige voeten vrij door de lucht voortbewegen. Daar zij, bij eene lengte van een halven tot een Rijnlandschen duim, aanvankelijk zoo dun zijn als een draad, zoo kruipen zij zelfs door de fijnste mazen der kousen en zuigen zich in een oogenblik vast aan de voeten, aan den hals, aan de armen, waar zij eindelijk ter dikte van een pink opzwellen, indien zij niet van het ligchaam worden verwijderd.—Zoodra wij dan weder eene drooge plaats in het woud hadden bereikt en allen bijeen waren, was ons allereerste werk om elkander wederkeerig rondom te bezien en van de lastige Padjĕt’s te ontdoen, waarop wij uit meer dan eene gestokene kleine wond bloedende, ons op nieuw in beweging zetteden.

Reeds hadden wij onzen togt op die wijze in het schemerduister van het woud, berg op berg af, gedurende ruim vier uren voortgezet. Van tijd tot tijd liet de Manoek kaso (Muscicapa cantatrix) zijne stem hooren, welken vogel wij aan zijn eigenaardig, wel is waar eentoonig, doch niettemin liefelijk gezang terstond herkenden,—wijd en zijd weêrklonk het dan onder het groene gewelf en verheugde het ons; maar wij waren vermoeid, onze paarden waren vermoeid, de hemel was bewolkt, het sombere weder vermeerderde nog de duisternis [306]van het woud——daar schemerde ons door het geboomte iets helders in het oog, de paarden begonnen te brieschen, zij wierpen den kop in de hoogte en versnelden den stap,—de boomen weken ter zijde, het woud opende zich en vóór ons lag het spiegelende vlak van een fraai, uitgestrekt meer.

Wij sprongen uit den zadel en riepen het doel van onzen togt een juichend hoezee! toe, dat door de groene wanden welke het woud rondom het meer vormde, beantwoord en als echo werd teruggekaatst. Wij bevonden ons aan den westelijken oever van de Tĕlaga-Nagnetap en ontwaarden aan de tegenovergestelde zijde, tusschen de stammen van het aldaar gedeeltelijk gevelde woud, een aantal grootere en kleinere hutten, wier helder geelachtig bruine kleur duidelijk afstak tegen den donkergroenen achtergrond. Het distriktshoofd zeide ons dat het de van Bamboes en Alanggras vervaardigde hutten van onze broeders waren. Uit een er van steeg een blaauwachtige rook op, die allengs in het woud verdween. De kroonen van dit geboomte die zich min of meer in de breedte uitstrekten, vereenigden zich boven de hutten tot een hoog en schilderachtig gewelf, en tusschen hunne helder grijze stammen zag men ver in den duisteren, diepen schoot van het woud.—Welk een heerlijk plekje in de eenzaamste eenzaamheid des wouds!—Een gezigt des vredes, een beeld in het klein van de oneindigheid in den spiegel des meers, eindig voorgesteld en omzoomd met groene en bloeijende oevers,—met wouden die, zich hoog verheffende, aan elk verwijderd oog het uitzigt op het meer en den met gras begroeiden zoom die het omvat, beletten!—De hutten onzer broeders waren gebouwd op een schiereiland, dat op een aanmerkelijken afstand van den oever in de watervlakte reikte en aan welks tegenovergestelde zijde het meer zich nog verder scheen uit te [307]strekken; want aan die zijde verloor het zich geheimzinnig tusschen de sombere, met woudgeboomte bedekte oevers. Slechts op enkele plekken verhieven zich rotsen aan den oever of rezen er te midden van het meer boven het water, op welks spiegel hier en daar eene Fulica lugubris of een waterhoen (Gallinula-soorten) zich schommelden, terwijl op andere plaatsen hals en kop van den onder water gedoken slangenvogel (Plotus melanogaster) werden gezien.—Het geboomte van het woud dat zich overal reeds op een geringen afstand van den oever verhief, op menige plek in de onmiddellijke nabijheid er van oprees, bestond voornamelijk uit Podocarpussoorten (Ki bima-, Ki poetri- en Ki mérakboomen), waar onder de prachtvolle, statige Kimérak met fijne naaldvormige bladeren (P. cupressina) het meest werd gevonden. Zwarte apen sprongen door hunne twijgen rond.

Al onze begeleiders hadden zich op den grond nedergelegd. De paarden, hoewel gezadeld en getoomd, liepen grazend langs den oever en wij verzadigden onze blikken aan het heerlijke schouwspel dat dit schoone, vreedzame tooneel ons opleverde, en rigtten ze voornamelijk naar die streek waar—de hutten stonden. Naar het scheen, had men ons aldaar nog niet bemerkt. Wij losten derhalve onze geweren, wier knal de Loetoeng’s van schrik door de takken van het geboomte deed ijlen en een zwerm wilde eenden uit hare schuilhoeken verdreef. Eenigen fladderden digt voor onze voeten uit het oevergras en vlogen kwakend over den spiegel van het meer. Het was de groote Javasche bergeend (Anas superciliosa), welke eene staalgroene vlek op den vleugel heeft. Onmiddellijk daarop werden eenige gestalten aan den tegenover gestelden oever zigtbaar,—wij zagen een vuurglans in verscheidene rookwolken flikkeren en hoorden de schoten vallen die tot antwoord op de onzen werden gelost,—een donker voorwerp, [308]als eene boot, verliet den oever, gleed over den spiegel van het meer naar ons toe,—het kwam nader, wij herkenden onze broeders - - -

Ieder lezer male het tooneel van ons wederzien naar zijne eigene behoeften, naar de mate zijner verbeeldingskracht, of naar de herinneringen die hem zijn bijgebleven, indien hij zich reeds vroeger in een dergelijken toestand heeft bevonden. Ik wil alleen dit hieromtrent zeggen, dat wij broeders alle vier regt gelukkig waren en dat ook al de goede Javanen zich met ons verheugden. Ook mag ik niet nalaten hierbij aan te merken, dat de mensch die zich in de eenzaamheid van uitgestrekte wildernissen bevindt, zich inniger verbonden gevoelt met den mensch dien hij aldaar aantreft, dat hij in naauwer betrekking tot hem staat dan in bevolkte steden.—Mijne broeders hadden uit twee uitgehoolde boomstammen, door middel van daarop vastgemaakte dwarsbalken die bedekt waren met Bamboesbuizen, matten en dergelijken, een vlot vervaardigd, en hiermede waren zij overgestoken naar de zijde van het meer alwaar wij ons bevonden. Dewijl echter dit vlot, behalve de ter wederzijde geplaatste Javanen die als roeijers werden gebezigd, niet meer dan nog twee personen kon dragen, besteeg ik, de jongste, met den oudsten van ons vieren (met Avondrood) het nieuwerwetsche vaartuig, terwijl mijn broeder Nacht, in gezelschap van Morgenrood benevens de bij ons behoorende Javanen, zijn weg nam langs den oever van het meer, ten einde op die wijze de hutten te bereiken. Bijna gelijktijdig kwamen wij aldaar ten 12 ure aan en bemerkten met genoegen, dat onze broeders zich regt comfortabel hadden ingerigt. Een tiental hutten stond verstrooid tusschen het geboomte en in de grootste (waaraan de eenigzins hoogdravende benaming van „Pasanggrahan” was gegeven) waren de bedienden juist bezig om de tafel te dekken. Mijn broeder Nacht [309]en ik sprongen eerst in het meer, om een bad te nemen en noodigden de jongens uit om ons voorbeeld te volgen, dat door hen echter niet dan schoorvoetend werd gedaan. De Javanen zijn zeer ingenomen tegen het baden in hooge bergstreken, dewijl zij uiterst gevoelig zijn voor de grootere koude van het water, en uit dien hoofde baden zij zich liever niet, niettegenstaande zij in het laagland zeer zindelijk op het ligchaam zijn en meer dan eenmaal daags te water gaan. Zij wilden ons bang maken voor krokodillen (Boeaja), hoewel zij zoo goed als wij met zekerheid wisten, dat op zulk eene hoogte waarop dit meer gelegen is (4790 voet boven den spiegel der zee), ja, zelfs veel lager geene krokodillen meer gevonden worden.

Nadat wij ons ligchaam uitwendig verfrischt en ons bij die gelegenheid nog van enkele bloedzuigers die hier en daar waren blijven zitten, ontdaan hadden, zetteden wij ons aan de Bamboestafel, ten einde ook den inwendigen mensch te restaureren. Naar oostersch gebruik vatteden onze jongens post elk achter den stoel van zijn meester, ten einde hem te bedienen, en wij namen nu een ontbijt, bestaande uit rijst, Kĕri, eijeren, Dengdeng van hertevleesch, gebradene wilde eenden, tamme kippen, vruchten, enz., enz., dat ons uitmuntend smaakte. Niettegenstaande onze herhaalde uitnoodiging hadden wij het distriktshoofd niet kunnen overhalen om deel te nemen aan onzen maaltijd, maar was hij op een eerbiedigen afstand blijven zitten, van waar hij zich niet verwijderde dan nadat hij daartoe vergunning gevraagd en bekomen had. Wij zonden hem eene flesch wijn in zijne hut, welk geschenk hij in geenen deele versmaadde. Terwijl wij nog aan tafel zaten, kwamen de Koeli’s reeds! aan met onze pakkaadje, die weldra geopend en in de voor ieder onzer afzonderlijk bestemde hutten werd gebragt. Nadat wij verzadigd [310]waren en het overschot van onzen maaltijd weder aangevuld was geworden met een half dozijn korfjes vol gekookte rijst, werd dit voor de tweede maal opgedischt en wel op matten (Tikar), die vóór den Pasanggrahan op den grond waren uitgespreid; hier om heen zetteden zich de mindere hoofden, onze bedienden en de overige Javanen in verscheidene kringen neder. Naar ’s lands gebruik bedienden zij zich van stoelen noch van tafels, maar hurkten met de beenen kruiselings over elkander op den grond, ten einde nu insgelijks hunnen maaltijd te houden. Een stuk Pisangblad diende hun als bord, de vingers bezigden zij als vorken en fijn gestampte Spaansche peper was hun geliefkoosde specerij.—In dit land der onbegrensde gastvrijheid en zorgeloosheid voor hetgeen de dag van morgen zal baren, zou het hatelijk hebben geschenen eenig gedeelte der spijzen van een gehouden maaltijd voor zich of voor den volgenden dag te bewaren. De Adat vordert: dat, hetgeen de Heeren niet eten, aan de bedienden of Koeli’s wordt voorgezet en hetgeen deze overlaten, aan de honden (indien er zijn) voorgeworpen of aan de visschen in het meer wordt gegeven.—Met genoegen beschouwden wij de bonte groepen Javanen die daar op den grond zaten, met grooten eetlust de voorgezette spijzen nuttigden, schertsten en lachten,—vervolgens zich plat op den rug nedervleiden en een liedje neurieden of eene cigaar rookten en insliepen.

Wij volgden in zekere mate het door hen gegeven voorbeeld, begaven ons in den Pasanggrahan en leiden ons neder op de met matrassen belegde Balé balé’s die in het rond nevens de wanden waren geplaatst. Weldra hadden wij elkander wederzijds onze ontmoetingen medegedeeld en kreeg het gesprek eene andere wending, hetwelk nu over godsdienstige onderwerpen werd gevoerd. Mijne broeders Avondrood en [311]Morgenrood schonken, algemeen genomen, hunne goedkeuring aan het streven dat ten doel had, de invoering van het Christendom op Java op grond van degelijke bewijzen te bestrijden; maar deze bewijzen benevens het stelsel van godsdienst en zedeleer, dat ik den Javanen in plaats van het Christelijke dogma ter aanneming had aanbevolen, wenschten zij nu ook uitvoeriger te leeren kennen, ten einde de doelmatigheid onzer pogingen te kunnen beoordeelen.—Ik begaf mij derhalve naar mijne hut, haalde het handschrift en las mijne broeders de 25 hoofdstellingen voor der „natuurlijke godsdienst en zedeleer,” zoo als ik die vroeger het eerst in onze taal had te boek gesteld. (De Maleische overzetting was later bearbeid geworden en bevatte slechts een kort overzigt er van.)—Aan menige stelling viel de onverdeelde bijval mijner broeders ten deel; op het hooren van anderen schudden zij het hoofd of gaven hun ongeduld op de eene of andere wijze te kennen. Toen ik geëindigd had, heerschte er gedurende eenige oogenblikken eene algemeene stilte welke door Avondrood met de navolgende woorden werd afgebroken.

AVONDROOD. Lieve broeder! Uw streven: het bijgeloof met redelijke bewijzen te bestrijden en tegenover de dwalingen natuurwaarheden te stellen, mag lofwaardig worden genoemd. Het is het eenige middel om den weg te banen ter invoering van eene betere, meer redelijke godsdienst en om Java te behoeden voor een groot onheil, dat geestdrijvers er aan willen berokkenen. Maar de godsdienst- en zedeleer welke gij in de plaats van het Christelijke leerstelsel wenscht ingevoerd te zien, kan mede niet anders zijn dan een overgangsmaatregel en in zoo verre—als een overgangstoestand daardoor wordt te weeg gebragt—wel is waar nuttig, echter niet bestendig van duur zijn, dewijl zij niet de volkomene waarheid bevat. [312]

Ik verzocht mijn broeder mij dit nader te willen verklaren, toen eenige donderslagen die weldra overgingen in een diep rollend geluid ’t welk alles deed dreunen, ons verkondigden dat het tijdstip van den dag was aangebroken, waarop de met waterdamp verzadigde hoogere luchtlagen der atmospheer zich gewoonlijk ontladen. Terstond daarop vernamen wij het geruisch van enkele, zeer groote vallende droppelen, dat gevolgd werd door het verwijderde bruisen van den regen welke zich op het woud uitstortte en meer en meer naderde. Onze bedienden snelden ijlings toe, ten einde te zien of alles zorgvuldig gesloten was en werden later weggezonden met het uitdrukkelijke bevel, dat zij tegen het invallen der schemering (na 6 ure) ons avondeten gereed moesten maken, doch zich overigens tot dien tijd van alle zorg voor ons ontslagen konden rekenen, indien zij niet geroepen werden. De gevolgen van een onweêrsregen in het gebergte kenden wij te goed, dan dat wij ons niet geluk wenschten: vóór het invallen er van onder dak te zijn gekomen.—Wij raden derhalve ook alle reizigers die de hooger gelegene, bergachtige streken van Java en vooral het woudrijke, westelijke gedeelte des eilands bezoeken, zorg te dragen dat zij vóór twee ure, en kan het zijn vóór een ure des middags ter bestemder plaatse zijn aangekomen. In het binnenland van Java bestaat weinig onderscheid tusschen den droogen en den regenachtigen moesson. Des nachts en gedurende den voormiddag is de hemel gewoonlijk helder. Tusschen 1 en 3 ure echter begint het in ’t gebergte bijna dagelijks te regenen, onverschillig in welk jaargetijde het moge zijn; dan wordt de woudbodem opgelost en herschapen in eene soort van pap waar de wandelaar tot over de enkels inzinkt,—een troebel, modderachtig water stroomt den reiziger van alle zijden der berghellingen te gemoet,—de tot stroomen opgezwollene beken kan men niet [313]meer doorwaden en de bliksem die het woud in alle rigtingen doorklieft en de zwaarste armen van het geboomte verbrijzelt, doet de paarden schichtig worden. Het is waar, dit duurt slechts een of twee uren, maar tot aan het invallen van den nacht blijft de gemeenschap alsdan toch zeer bemoeijelijkt, zoo niet geheel en al afgebroken.

Wij waren derhalve zeer verheugd, in de goed gedekte drooge hut zoo vertrouwelijk bij elkander te kunnen zitten. Wel is waar, het scheen dat het zwaarste onweder zich op eenigen afstand van de streek waar wij ons bevonden, ontlastte; maar er begon hier een fijne regen zoo gelijkmatig te vallen dat wij op geen korten duur er van konden rekenen, terwijl daarenboven de koude temperatuur des dampkrings (welke 65° Fahr. bedroeg) ons niet bijzonder uitlokte om naar buiten te gaan. Wij besloten derhalve van alle verdere ondernemingen voor heden af te zien en kwamen overeen, dat wij in onze hut blijven en elkander wederkeerig mededeelingen zouden doen omtrent onze godsdienstige beschouwingen.

Avondrood werd nu andermaal uitgenoodigd om zich nader te verklaren nopens den vroeger door hem geopperden twijfel. Hij gaf ons hierop te kennen dat hij dit, naar zijn oordeel, het best zou kunnen doen door ons een geschrift voor te lezen, waarin hij zijne wijze van beschouwen had uiteen gezet; uithoofde dit handschrift echter tamelijk uitgebreid was, durfde hij—zonder vooraf verkregene toestemming daartoe—met de lezing er van geen begin maken, dewijl hij beducht moest zijn ons geduld daardoor op eene te sterke proef te zullen stellen.

Wij gaven hem de verzekering dat wij zeer verlangend waren zijne beschouwingen te leeren kennen, waarop hij de navolgende geloofsbekentenis voorlas, welke hij de zijne noemde. [314]