Si Amboy, ang palahubog

Alang sa mga mamomoong pilipinhon.

Ang mga mahadlokon

(Dinalidali)

Domingo kadto sa kaadlawon, ika 3:30 ang takna. Mao kadtoy adlawng simbahon. Si Ating ug si Tuloy namangon ug nanagsulti pag-ingon:

—Tana, Tuloy; angay na karong isimba.

—Tana. Kaganina ra bitaw akong nagsangpit kanimo.

Ug ang duruha nanganaog. Angay hibalo-an nga kining duruhá ka mga olitawo pulos mga hadlokan kaayo ug dili makalakát kong dili magkuyog gayud sila. Samtang sila nagalakat sa taliwala sa kangitngitan sa dalan, nabati nila nga may nagasunod sa ilang luyó ug ang lakang ilang nabati usab pag-ayo. Si Tuloy namugnaw, mikablit kang Ating ug mi-honghong:

—Lingía kinsa kana.

—¡Ah! dili akó—mitubag si Ating.

Ug ang duruha naglakat nagginunitay sa ilang mga kamut. Mihunong sila ug ilang napamati nga ang gasunod mihunong usab. Midagan silá ug ang gasunod kanila midagan upod.

—¡Mamatay na kita, Tuloy!—mihonghong si Ating.

—¡Ayaw pagsaba! Pangadye lang ...—mitubag si Tuloy.

Ug ang duruha nagpadayon paglakat padulong sa simbahan. Silang duhá gipaningot ug mabugnaw ug ang ilang mga kalawasan nangurog sa kalisang. Bisang kinsa kanila wala [10]makapangahas sa paglingi sa luyó: mahadlok motan-aw sa nawong sa Tambaluslus. Samtang naglakat, nangadye sila, gisangpit nila ang tanang Balaan sa Kalangitan, apan ang gasunod sa ilang luyó wala mawalá.

Misulod sila sa simbahan. Mangitngit pa. Apan, ang ilang kalisang milabí pagdakú kay ilang nabati nga dihá gihapon sa ilang luyó ang nagsunod nga miuban usab sa pagsulod sa simbahan.

—Lingía gani kaná; tan-awon mo; ayaw kahadlok—miingon si Tuloy.

Milingi si Ating ug dayon ingon:

—¿Nahibalo ka kong kinsa diay kining banyaga nga diriyut makamatay kanato sa kuyaw? Mao si “Barbon”, ang irong dakú ni Birino, nga imong pagapakan-on sa ato.

Dili tiaw ang kagubút sa simbahan. Si Tuloy ug si Ating nanindog sa ilang giludhan ug nagsininggitay pagingon: “Puspus Ating, halá puspus. Puspus Tuloy; ayawg buhía kanang banyagang mananap”.

Ang mga nanimba naghuot sa pultahan sa dinaganay; isigkaratil. Nalisang tungud kang Ating ug kang Tuloy nga, binakyaw ang ilang mga “garrote”, nagliyoliyo sa bangko aron sa paggukod kang “Barbon”.

Ang Pari nahunong sa iyang pagmisa; ug ang mga bata nga sakristan, tapus ibunó ang siryales, nawagtang.

Gisangputan: silang duha gidakop sa polis samtang si “Barbón” mipauli sa ka Birino nga agalon niya, ug nakahunahuna tingali nga dili maayong kuyogan ang mga hadlokan.... [11]

Si Inday, lider na sa piniliay

(Dinalidali)

Konó adunay balaod nga uyonan sa Legislatura aron sa pagtugot sa mga babayeng pilipinhon sa paglakip sa piniliay. Sa ato pa, makahimo sila sa pagpili sa mga pilionon ug mahimo usab nga sila ang piliong mga punoan.

Akó dili kaaway sa mga babaye, apan mahitungud ning butanga ibaligya-kó ang akong kalag (kong dili na dawaton sa Agencia ni Michael ug ni Regino Torres) kang Satanás, aron lang sa pagsupak ning tuyoa.

¿Nga ang babaye makalakip sa piniliay?

¡Jesus! ¡Jesus! ¡Jesus!

Kadakung salikwaot niana.

Ang atong giingong “manulonda sa balay”, ang buotang magtutudlo sa atong mga anak, ang bangil sa atong mga paghisukamud sa ibabaw ning kalibutan, sumala sa matahum nga pulong ni Jakosalem, mao na hinooy mangitag mga pumipili, mao na hinooy manuot sa kabalayan, mao na hinooy manalit sa tubá, mamikpik sa abaga sa mga tawo, mamayad sa sidula, mangablit....

¡Jesus! ¡Jesus! ¡Jesus!

Kong kini maoy modangat, sa walay duhaduha igakita ta kining mosunod: nga ang bana maó nay molung-ag, maó nay manursi sa iyang kamisin, motuwa sa isda, molugaw, moligo [12]ug mopahid sa sip-on sa iyang mga anak, manlabá, ug mosilhig sa kaugalingon.

Kong kini madangat, ang mga bana hayan mangaklas tungud kay dili makaantus sa paghikay sa abó ug pagpanakdak sa mga labhanan.

¡Kaayong talan-awon tuod no!

Samtang ang asawa atúa nagbara-bara sa kadalanan sa pagsikop ug mga pumipili, samtang ang asawa atúa sa kabalangayan nagsangyaw sa mga kandidatura, linulho ang sinina, tinampi ang saya, pinangko pagayo ang mga buhok, ang bana intawon atúa sa kosina nagkabulingit ang lawas sa lubut sa kulon, naggunit sa luwag, nagukay sa linugaw alang sa mga anák, ug unya kong kapuyan na, moyaká aron sa pagtibawas ug sursi sa kamisin nga nangagisi gumikan sa mga pang-labni sa asawa nga politika.

Kini mahitungud sa mga babayeng minyo.

Ug mahitungud sa mga dalaga, ¿unsay atong makita?

Abuton akog kagu-ol kong palandungon ko na ang pagabuhaton sa atong mga dalaga nga lider sa piniliay.

Kay ¿kinsay dalaga nga mohigda sa balay sa mga pilionon ug sa mga pumipili? ¿kinsay makahimo sama sa ginahimo karon sa tanang piniliay nga ang mga lider, aron sa pagdani sa mga pumipili, kinahanglan nga motupad, mogunit, mogawos-gawos, mokablit, mogakus ug mokuot pa sa bulsa sa pumipili, aron sudlan paghilum ug cuarta nga ikatangway? ¿kinsa, kinsang babayhana ang makahimo niini? [13]

Ang babayeng daga nga makahimo niini, adunay usa ka ngalan da: HUGAWAN.

¿Ug motugot kitang mga lake nga ang atong mga maamyon ug buotang dalaga, ang atong mga minahal ug inunongan nga asawa, mangahimong HUGAWAN gumikan sa politika? [14]

Isko ug Minay

(Sugilanon)

Si Francisco Andakan maoy usa katawo nga tabían ug hambugiro. Alang kaniya walay butang malisud sa kalibutan. Kong magsulti sa Amérika, siya moingon dayon: “Ang mga lubí didto mamungag kapayas”. Kong magsulti sa mga babaye, manghambug dayon: “Kaná si Kuan akong hinigugma. Pagka paraygon nianang dagaha”. Sa usa ka pulong, maoy olitawong tigpaatab, apan hadlokan uyamut.

Usá ka adlaw niana, nakakita siya kang Minay, usa ka maambong tindira sa tuba sa Tiyanggihan sa San Nicolas. Sanglit lagí hadlokan, siya igo lang moduol ug motangway ug tubá. Human ug inum sa tubá, mangagho ug kusog ug pugngan ang dughan, daw gisakitan sa kasingkasing. Sa makaupat na kini niya himoa, si Minay nakasabut ug nagpahayag kaniya:

—Ayaw palabii ug pangagho, Isko; akó nakasabút nga ikaw nagmahal kanako ug ayaw paghunahunaa nga dili ko ikaw baslan.

—¡Oh, mga langit! ¡Oh, tubá nga palaran! Minay, pastilan, dili gayud akó makapanihapon sa amo tungud sa kalipay—mituaw si Isko.

—Lakaw na, ug ayaw pagsaba. Unyang gabii, sa ika 10 ang takna, adto sa among [15]luyó kay makigsulti akó kanimo—miingon si Minay.

—Oo, mahimo, mahimo.

Si Isko mibulag sa tindahan ni Minay, nagpanilap. Mao pa kadtong higayona nga siya makabaton ug “cita” kun tagbo ug nagkanayón: “Sa luyó sa ilang balay; sa ika 10 sa gabii. Malalim nga iadto kay sugo man sa gugma; apan dihá da ba abta si Ta-Tinang, si Binsis ug si Man-Binoy; kanang dapita awaaw kaayo ug anaa magponsisok ang mga agta ug mga balbal...Apan walay sapayán; aníay bahi ko dili moilá ug aníay baraw ug garrapa sa lana nga sumpa sa tanang mga panuway.”

Hapit na mohagtok ang ika 10 sa gabii. Si Isko miloklok sa iyang baraw, mikuha sabahi ug sa garrapa nga sumpa, naghinapay ug dayong lakát. Sa dalan nahiatol nga usá ka pilikpilik mitingog. Si Isko nahikugang ug gitan-aw ang iyang garrapa kong ang lana mibukal ba, apan kay walá siya mituaw: ¡Salamat kang Bathala!

Sa pagabut niya sa luyó sa balay ni Minay, diin walay makita tungud sa kangitngit ug diin bisan tuslokon ang matá dili hibaloan, siya mibarog ug nanukad kay nagpanagana sa mga abat, labi na kay maó pay pagtunob niya niadtong dapita. Usá ka punoan [16]sa lubí nga naputol kaniadto sa pagbagyo sa 1912 ug nagbarog gihapon, gikatahapan niya ug gipakaingog abát na. Tapus niya sudonga, iyang giduol ug gipamulongan:

—Kong ikaw tawong binuhat sa Dios, pagtug-an sa imong tuyo; apan kong si Minay ka, kaloy-i akó.

Sanglit lubí, dayag na lang nga walay tubag nga nabati. Si Isko mikurog, gipaningot, kadaganon ug dili. Sa pagtanaw niya nga walá man gayud motubag, gipuspusan niya pagkalit sa bahi ug dayon dagan.

Sa dakung kadaut niya, didto siya mahadulong sa usá ka kanal nga punó sa mabahóng lapok. Naipo siya hangtud sa hawak sa maong lapok ug misinggit pagingon: “Patay na akó. Tabang kamó. Minay, Minay, tabang”.

Gilingi niya ang lubí nga gipuspusan. Giabut siyag katahap ug iyang giduol pagusab. Naghinay siya, nanukad, gibakyaw nga daan ang bahi sa kamut nga tuo ug sa walá ang baraw. Apan sa paghikap, nakugáng siya, gilagpak sa iyang duhá ka kamut ang punoan, ug miingon:

—¡Pastilan, lubí kaman diay!

Si Isko, punó sa kaguol, naluya, nagsalig pangusmo tungud sa kabahó sa lapok, ug mipauli sa iyang balay. Nagilis ug naligo. Ang bahi gisalibay, ang baraw gibunó sa suwambi ug ang garrapa sa lana gibuak ... Napungot. [17]

Sa pagkabuntag nagsulat kang Minay ning mosunod:

Sa pagbasa ni Minay nianang sulata, nahikatawá ug nagsulat ning balus nga mosunod:

Apan gisabut ni Minay ang iyang igsoon lake nga kong managtagbo na gani sila, mokalit siya paggulá ug iyang lutoson si Isko.

Si Isko, sa pagkabasa sa balus, nalipay ug gihulian sa iyang mga kasakit. Miadto sa tagbo, ug ikog sa pagi na ang gidalá. Sa [18]pagtan-aw nga hayag na ang luyó sa balay ni Minay ug mahawan, nakaingong: “Mao na kini karon. Mahawan, mahayag, dili kita pagakulbaan ug sama sa usa ka dumogan....

Sa pagkataod-taod, nabati kiní:

—¡Isko!—miingon si Minay.

—¡Minay!—mitubag si Isko.

—Karon—nagpadayon si Isko—anía kana gayud. Kagabii hilabihang antus ko. Marika, Minay, marika, ayaw kahadlok.

Dinhi migulho pagkalit ang igsoong lake ni Minay ug gilutos si Isko nga nagkabuang ug dagan hangtud nga hibiyaan ang ikog sa pagi. Naligo sa singot nga mabugnaw, gahangos ug nanakmol, miabut si Isko sa iyang balay ug nagkanayón: “Maayo niini polis ang dad-on ko kong mangayog tagbo si Minay. Díli kini mahimo: mamatay akó sa kanunay nga dinaganay”.

Ug nahikatulog, nagdamgo sa mga parayeg ni Minay nga wala niya hiagumi.... [19]

Ang sangputanan sa makasasala

(Sugilanon)

—Dili mahimo, Elvira; sultihan kó gayud si Tatay ug si Nanay mó ning atong pagkabutang; sultihan ko silá nga kitá naghinigugmaay ug ang akong mga tinguha pulós matarong ug dili ang pagpasipala kanimo.

—Ayaw lagí intawon ug sultihi, Luis. Kasab-an unyá akó, paw-on. ¿Dili ka bá malooy kanako?

Maó kini ang nabati nga sulti sa duhá ka mga binihag ni Cupido, sa taliwala sa usá ka tanaman nga anaa mahimutang sa luyó sa usá ka Simbahan.

Ang kagabhion matahum uyamut. Ang Bulan nagakasalop na, daw naikog nga modan-ag niadtong duhá ka kalag nga nagkinahanglan sa kangitngit, kanang tabil nga dakú ug maitum sa Kinaiya nga gihalaran sa mga naghigugmaay, aron motabon sa ilang mga paniba sa dugós nga matam-is sa gugma.

Gabii. Ika 7 ang takna. Usá ka tigulang lake, nga nagsapót sa usá ka amerikanang malinis, misaká sa baláy ni Elvira ug naghatag “maayong gabii”.

—Maayo, dayón—mitubag si Capitán Martin, amahan ni Elvira nga tigulang usab. [20]

Ang misaká maó si Don Severino, amahan ni Luis, nga nagpahayag pag-ingon:

—Capitán Martin, unsaon ta mán. Ingon kanato nga tigulang ná, kitá na usab ang magtuman sa tuyo sa atong mga anak. Mianhi lagí akó aron sa pagpahayag kaninyo nga si Luis, ang bata kó, buut mangasawa sa inyong bulak nga si Elvira. Akó, sa akong bahin, uyon sa iyang tuyo.

—¿Nagkasabut na bá silá?—misuná si Capitán Martin.

—Kaná kay gisugo akó ni Luis, dayág na lang nga humana nila sabuti. Mogulá na bá lang ang uhong kong wala pay daog-dog.

—Kaná amo pang pagasabutan, Iyo-Binoy, ug balik lamang dinhi tapus ang tuló ka adlaw.

Si Don Severino nanaog nagkatawá.

Gabii gihapon. Nagatubangay pagsulti si Capitán Martin, si Carlota nga asawa niya, ug si Elvira. Kining ulahi malipayon kaayo, nagsalig katawa, nagpakilokilo sa iyang mata kang Plácido, ang suluguon niya ug ni Luis, ug magdadala sa ilang mga sulát. Si Plácido maoy binatonan usab sa balay ni Capitán Martin. Kini, sa walá madugay, nagpahayag pagingon:

—Si Luis, ang anak ni Don Severino, mangasawa kang Elvira. ¿Mouyon ka bá niini, Carlota?

—Sa akong bahin—mitubag si Carlota—uyon akó. Ang banay ni Luis, dungganan man usab, ug siya si Luis akong nailá nga buotan, [21]mahilumon. Labut pa, panahon na usab nga minyoon ta ná si Elvira. Dugay na siyang nag-antus..¡Alaut nga anak kó! ... ¡Waláy palad!...

Ug si Carlota, ang mapinanggaong inahan, mihilak kay nahinumdam sa mga pagantus sa iyang anak, sa palad nga mapintas nga gipaangkon kaniya sa Kalangitan.

—Ayaw paghilak Carlota—giam-aman ni Capitán Martin. Si Elvira maluwas ná. Ayaw pagsaba kay hibaloan unya hinoon sa mga tawo....

Si Capitán Martin nagsulát dayon kang Don Severino ug ilang gikasabutan nga ang kaminyoon sa ilang duhá ka anak himoon sa katapusan niadtong bulana, Diciembre.

Adlaw ná sa likodlikod. Ang kadasig ug kalipay naghari. Si Plácido, ang nakasusi ug nahibaló sa tanang kinabuhi ni Elvira, miingkib sa iyang dila, gikulbaan ug nagkanayón: “Pasayloa akó Bathala; akó waláy labut sa tanáng gibuhat ni Elvira; akó usá lang ka suloguon”.

Usa ka tawong nagkamisin misulod sa baláy ni Capitán Martin ug gihatag ang usá ka sulat alang kang Elvira. Ang maong sulát nagingon: “Maluibon: Waláy sapayán nga akó imong talikdan ug kalitan pagluib. Dunay Bathala nga maalam gihapon mosilot sa mga mabudhion. Gipalabí mó ang usá ka batan-ong burong ug gitalikdan mó kining karaang tag-iya sa imong kalag ug lawas. ¿Hain na ang atong anak? ¿Hain mó tagoa? ¡Waláy ulaw! [22]

Ang kalipay mó dili magdayon; pagbantay. ¡Paghinulsul nga daan!

Victor CORDOBA

Si Elvira tapus ug basa ning sulát, miluspad ug natumba: gipanawan. Si Plácido, ang bugaw niya, miduol pagkalit ug gikuha ang makalilisang sulát; iyang gitago ug gisulod sa bulsa, nalisang nga hibaloan ang mga makalilisang pulong ni Victor.

Gabii. Madulom ug matugnaw. Apan sa baláy ni Capitán Martin ang katugnaw walá mabati, ni ang haguros sa hangin nga bagyohon. Ang tanang kasingkasing nagdilaab sa kalipay ug sa babá sa tanang dinapit nakita, daw bulak nga waláy pagkalaya, ang pahiyom, ang katamisan....

Mao ná ang kasal ni Luis ug ni Elvira. Niadtong gabhiona gihimo ang “recepcion” ug sayaw nga gipasidungog sa bag-ong magtiayon alang sa ilang kahigalahan.

Ug si Plácido ¿hain na? Si Plácido nanaog sa silong ug milingkod sa pultahan. Nalisang, malusparon, waláy umoy ug naghilák. Siya nakailá kang Victor nga maoy tawo nga mabangis ug dili mahadlok kong dunay buut buhaton. Miilá siya nga si Victor gilimbungan ug nga si Elvira angay bitayon. Gihikap ang sulát ni Victor sa iyang bulsa ug nagsulti siya dang usá:

—Pasayloa akó, Bathala kó. Akó waláy salá; akó gisugo lang, ug angay magtuman. [23]Víctor, si Plácido, ang karaan mong higala, dili magbudhi kanimo.

Ug nagbakhó siya, nagbasul sa iyang salá, naghinulsul.... Ug sa taliwala sa iyang mga pag-antus, nahikatulog.

Ang sayaw nagapadayon sa taas sa baláy ni Elvira. Madasigon kaayo. Kasaba, hudyaka, honi........Ang mga “rag”, “two—step” “waltz” nagsunodsunod: walay bugto. Si Elvira ug si Luis misayaw ug nagparis silang duhá.

Usa ka tawo nga walá hiilhi, nagpinurong, nagkamisin lang ug nagkalsonis ug purol, midasmag sa pultahan sa silong ug misulod. Usá ka diyutayng putos maó ang iyang dalá. Giduol si Plácido nga natulog ug gipamulongan pagingon:

—Pahawa, pahawa dinhi; palayó, kong ikaw dili buut silotan sa imong salá.

—¡Víctor! ¡Víctor! ¡Pasayloa akó!

—¡Waláy pasaylo alang sa mga mabudhion! Mga tawo nga ingon kaninyo angay dugmukon, punggotan sa liog, patyon....

—Matuod ang mga pulong mó; apan ¿matarong bá nga lakip ang mga waláy salá, ingon nianang mga dinapit sa taas, imong silotan sa kamatayon?

—¡Lakip silang tanán! Ang ilang kalipay dili matarong, maoy usá ka pagyubit, kay silá nahibaló sa kahimtang namong duhá ni Elvira. ¡Kanáng Pari nga nagkasal kanila maó ang gabunyag sa among anak! Apan, [24]¿hain ná ang anak kó? ¡hain si Nenita?

Ang mga matá sa tawong nagpinurong nanglugmaw sa luhá. Daw nahinumdum sa usá ka binuhat nga sumpay sa iyang kinabuhi; daw nagatan-aw sa pagkawalá ug pagbiyang dayong níng kalibutan sa usá niya ka anak. Mihunong pagsulti. Mipasilang sa usá ka lungag ug misugat sa iyang mga matá si Elvira ug si Luis nga nagsayaw gihapon, samtang si Don Severino, hupong sa kalipay ug bino, naglaylay. Ang mga matá sa tawo misiga daw kilat ug misinggit pagingon:

—¡Mga banyaga! ¡Karon matapus kitang tanán!

—¿Unsay buhat mó?—misinggit si Plácido nga midagag kusog sa pagtan-aw nga ang putos nga dalá sa tawong nagpinurong giduslitan.

Usá ka pagbutó nga makalilisang ug nakapakurog sa tibuok lungsod, nabati. Ang tanáng mga molupyo namangon ug gikuyawán tungud sa kasipá nga milanog. Ang baláy ni Elvira nadugmok ug gilupad. Mga lawas sa tawo nga napikaspikas, nakita nga nawasigwasig sa kadalanan.

Midugok ang mga punoan. Ang mga pagsusi gihimo. Hibaloan nga ang giduslitan sa silong sa baláy maoy usá ka bomba sa dinamita. Gihipus ang mga patay ug samarán. Hikaplagan ang usá ka babaye ug lake nga naggakus, apan pulós samarán: maó si Elvira ug si Luis nga hiatlan nagsayaw sa pagbutó. [25]

Ang tibuok lungsod nagubut. Walá makatulog tungud sa kalisang. Tanán pulós pangotana kong kinsay nagbutag dinamita. Si Pari Tomas, ang nagkasal, natuló ka piraso ang iyang lawas. Ang mga lingganay nagbuntag pagbagting sa “agonías”.

Sa pagkabuntag, tungud kay waláy nanug-an, gidakop sa mga punoan ang tanáng mga silingan ug nanan-aw sa sayaw dihá sa silong, ug pinusasan ang kamut, gisunodsunod sa mga polis, sa Piskal ug uban pang mga punoan. Usá ka tawong nagkurog, si Plácido, miduol pagkalit ug gipahayagan ang Piskal sa ingon:

—Ginoo, kining tanán ninyong dinakpan waláy salá. Buhii silá ug asoyan ko kamó sa matuod. Ang nagduslit ug nagbutag dinamita maó si Victor Cordoba, karaang hinigugma ni Elvira. Si Victor iyang gibudhian, ug dili lamang gibudhian, kong dili gikuhaan sa iyang kalipay: maó ang iyang anak, ang anak nilang duhá ni Elvira. ¡Oh! pagkamakalilisang itug-an! (Si Plácido mihilak ug walá makatapus pagsulti).

—Padayon, padayon pagtug-an kay dili ká maunsa—miingon ang Piskal.

—Aron sa pagtago sa mga matá sa iyang bag-ong hinigugma nga si Luis, ang iyang anak nga may tuló pa lang ka bulan, gipatay ug akó maó ang naglubong sa ilalum sa ilang balay, sanglit maó ang binatonan nga [26]iyang sinaligan. Niining tanán waláy laing nahibaló kong dili kami dang duhá. Gitalikdan niya ang amahan sa bata nga, iyang gianak ug namana kang Luis, usá ka batan-ong sapian, apan waláy hibangkaagan. Si Victor nangita sa iyang anak, bungang matahum sa iyang unang mga gugma, ug walá namo tug-ani. Si Victor nagpadalag sulat kang Elvira ug nagpahibaló sa iyang pagabuhaton. Kining sulata anía basaha ninyo (gitunol ang sulát nga iyang gitago sa pagkatumba ni Elvira). Ang salá ni Elvira dakú kaayo ug angay silotan sa usá ka silot nga mapintas sama sa gipahamtang ni Victor kaniya. Busa, kong kamo nangita sa makasasala, nga bitayon ninyo dili kining mga waláy salá nga dinakpan, dili usab si Víctor nga gibudhian, kong dili si Elvira ug kining alaut nga sulugoon niya nga naglubong buhi sa usá ka bata nga “inocente”. Nianang dapit nga gibutangan sa dinamita, anaa dihá ang lubong sa alaut nga anak ni Victor ug dihá karon inyong makita ang mga bukog sa namatay kay ang yuta nagisi aron kahá dili matago ang makalilisang salá”.

Ang Piskal namahid sa iyang agtang nga gisingot, walá makatingog, ug nagsugo gilayón nga buhian ang tanáng dinakpan.

Ang mga punoan miadto sa Tambalanan, aron sa pagsukót kang Elvira nga nagkadugo sa iyang mga samád; apan kini himatyon ná [27]ug nagpangyamyam pag-ingon:

—¡Pasayloa akó, Victor! ... Akó gisilotan sa Langit ... ¡Oh! anak kó, pinalangga kong Nenita ... ¿hain ka ná?

Ang kamingaw ug kahilum mihari pagkalit. Ang mga “Hermana de Caridad” nangluhod ug nangadye. Ang Piskal ug kauban midukó ... Si Elvira miginhawag hataas ug ang iyang kinabuhi natapus.... [28]

Limbong sa Karnabal

(Sugilanon)

Sulod sa “Auditorium” sa Karnabal. Ang “banda municipal” nagtogtog sa mga matahum nga “one step”. Dili maisip ang mga “pareja” nga nanagsayaw. Katawa dirí. Tiaw didto. Salibay sa “conffeti”. Mga pasumbingay sa gugma....

Sa usá ka bangko, naglingkod ang duhá ka tawo. Babaye ang usá nga nagmaskará ug lalake ang ikaduhá nga waláy maskará. Ang lake nagkanayón:

—Dali ná, matahum kó. ¿Anus-a pa nimo akó kaloy-i? ¡Gihigugma kó ikaw!

—Gihigugma akó nimo, apan walá akó mahigugma kanimo—mitubag ang babaye.

—¡Intawon! ¿Dili ka malooy kanako? Ulipna akó; pangayo-i akog kamatuoran sa akong gugma; ug tanán, lakip kining kinabuhi, akong ihatag, akong ipangahas, aron lang makaangkon nianang imong mga matam-is nga matá....

—¡Aaa! ¿Matá da gayud ang imong gikaibgan kanako?—mitubag nga nagkatawá ang nagmaskará.

—Ang imong mga matahum nga matá; ang imong kasingkasing bulawanon; ang imong langitnong kaanyag, kanang tanán, maoy nakapadaní sa akong kalag. ¿Unsa ná, mahimo bá nga ilhon kó ikaw nga áko sukad ning mga gutloa? [29]

—Apan, ayaw uná: ¿nakailá ka bá kanako? Tingali bayág nahigugma ka sa usá ka babaye nga dili mó kaila. (mikatawa ug nagmalomó ang babaye).

—Akó dili nimo kalimbongan—mitubag ang lalake—Ikaw maó si Marieta, ang akong pinalangga, ang bugtong hari ning mga damgo. Marieta, Marieta, but-a ná intawon akó; kini maó ná ang katapusang takna sa atong panagkakita.

—Apan ikaw nasayud nga akó minyo; ikaw nasayud nga akó adunay bana. ¿Matarong bá nga kuhaan mó akó sa dungog?

—¿Unsay sapayán niana? Ikaw minyo; ang imong lawas ginapus sa talikalang yutan-on; apan ang imong kasingkasing, ang imong kalag, gawás ug waláy makagapus kanila. Ang kaminyoon maoy usá ka butang lumalabay; dili maó ang gugma; ang matuod nga gugma maó ang gugmang gawas, ang walá magtagad nianang mga binuang sa katawohan....

—Kong akó mobuut kanimo, ¿unsay ipulong kanako sa akong bana? (masulub-on)

—¿Unsay ipulong niya? Nga magpailob siya. Dili mahimo nga iunong mó ang imong bulawanong umaabut sa usá ka bana nga “desgraciado” sama kaniya.

—¡Ambut lang unsáy dangaton nato! (paraygon).

—¡Ang himaya maoy atong madangat! Marieta, higugmaa ná akó, ingna akó nga akó imong gihigugma, nga akó imong gipangga....

Ang sayaw nagapadayon. Madasigon kaayo. [30]Ang mga nanagmaskará nanaghudyaka. Katawa, singgit, kagahob, maoy naghari. Halus dili madungog ang mga sulti tungud sa kasaba.

Ang duruha nga nanagsulti mitindog ug napadulong sa usá ka dapit nga hilit. Ang lake nagkanayón:

—Pinangga, kuhaa ang imong maskará; patan-awa akó pagbalik sa imong kaanyag; patan-awa akó kay buut ko sublion ang akong pagtoo nga si ibabaw ning tanáng kahayag, sa ibabaw ning tanáng kalipay, nagahari sa gihapon ang imong katahum; pahagka akó....

—Kay gipangayo man nimo nga kuhaon ang maskará, akong kuhaon ugod.

Ang babaye mikuha paghinay sa iyang maskará ug ¡dakung kahikugáng! ang lake misibog pagkalit ug misinggit pagingon:

—¡Susmarosip! ¡Pasayloa asawa kó! ¡Conching, dili ko ná gayud usbon!

Ug ang lake miluhod, midukó nga mapaubsanon na kaayo, samtang ang babaye, maugdang ang tinan-awan, pinataas ang agtang, namulong sa ingon:

—Maó diay kini, Pepe, ang imong “vicio”. Bantug dá nga ikaw nanlimbasog gayud sa pagtaptap ug pagtakubán ning mga gabhiona. Ikaw dili maayong bana; ikaw makaako diay sa pagtalikod kanako ug makaako sa paghigugma ug laing babaye. Gipakaingon mó nga maó akó si Marieta ug bisan anía kita sa taliwala sa “Auditorium”, gipagulá mó ang imong paglapas sa imong pagkaminyo. Daután, daután kining imong buhat. Karon dili ka ná makalimod kay hisakpan ko ikaw. Apan ¿nganong moingon ka [31]nga ang kaminyoon maoy binuang ug ang GUGMANG GAWAS maó ang matuod nga gugma? ¿nganong sugyutan mó ang usá ka babayeng minyo aron mobuling sa iyang kaminyoon? ¿maó diay kaná ang imong “teoría”? Kong maó kaná, ¡magbulag kitá!

—Conching, pasayloa intawon akó; dili ko ná usbon. Maó kadtoy usá ka damgo, usá ka salimuang, usá ka binuang....

Si Pepe midukó, naghilak....

Si Conching giabut ug kalooy sa iyang bana ug unya, punó sa kalomó ug nagkatawá, miingon:

—Karon, una kó ikaw pasayloon, buut kó unta hinsayran: ¿kinsay imong palabihón sa paghalok: si Marieta kun akó?

—Ikaw, ikaw gayud, kay maó man ang akong bugtong kauban ning kinabuhi.

Niadtong hilit nga dapit, luyó sa mga lingkoranan ug mangitngit, milanog ang usá ka halók, nga maó ang timaan sa kalipay, himaya ug kalinaw sa usá ka magtiayong bulahan.... [32]

“Rag”

(Dinalidali)

¡Oh, ang “rag”!

Sama sa usá ka batobalani, sama sa usá ka bag-ong bathala nga makaayo sa tanang mga sakit, maó ang sayaw nga “rag”.

¿Kinsang tawohana, batan-on siya kun hingkod, nga makahimo sa pagsukol sa iyang pagkamakawiwili?

Tungud niana, dili kahibudngan nga ang akong binating higala Macario Samulok kanunay lang malipayon, sanglit bag-ong nakakat-on sa bantugang “rag”.

Dinalá sa iyang kadasig, usahay si Samulok bisan walá pay painit, motindog pagkalit sa iyang higdaanan ug mosayaw siya dáng usá aron konó sa paghanás sa iyang mga tiil ug mga tul-an.

Tungud ning iyang bag-ong batasan, makadaghan kuyawi ang iyang asawa nga si Antonina Hagurós kay gipakaingon ná sa buotang asawa nga ang dalunggan sa kapikas sa iyang kasingkasing gisudlan ug gikotkot sa usá ka malaa nga mananáp.

Usá ka higayón niana, silá nangaon. Si Antonina nagtambag sa iyang bana aron dili ná magsali ug “rag”. Si Macario igo lang mitubag pagingon: “Saba ká lang dihá, Antonina. ¿Walá ká magtan-aw nga hangtud ang labing [33]mga dagkung tawo nagsayaw sa “rag”? Sulayán ta ná usab kining lingga-lingga”.

Samtang nagakaon silá, ang banda sa munisipyo milabay ug naghoni sa usá ká matahum ug madasigong “rag”. Sa pagkabati niini ni Macario, mihunong pagkaon, misiga ang matá, mitindog pagkalit ug misayaw nga nagkanayón: “¡Maó karoy “rag”, maó karoy “rag”! ¡Antonina, pagkalalim!”

Unya misulod nga nagsayaw sa kosina ug giagaw ang luwag sa manluluto ug maoy giparis niya. Ang mga sologuon nila, sa pagtan-aw nga si Macario namulá ug nangisog pagsayaw, nanglayat, labí ná sa, pagagaw sa luwag, kay gipakaingon nga nabuang ug luwagon siláng tanán. Ang pangaon nahusay sa dihá nga layó ná ang “banda municipal”.

Ang mga binatonan upod sa pagtan-aw nga si Macario napoypoy ná, namalik, gawas kang Ating Bungol nga tungud sa iyang pagkabungol, waláy kalibutan kong kadto bansaybansay bá lang, kay maora may iyang nakita ang paminti nga hilabihán ni Macario.

Apan walá matapus dinhi ang paghalad ni Macario sa “rag”. Hilabihán nga pagkadasig niya nga usá ka gabii gadamgo siya sa “rag”. Gidamgo niya nga ang bantugang “orquesta” sa Kakostablihan nga mianhi dinhi sa Sugbo kaniadto sa Karnabal naghoni ug usá ka matahum nga “rag”. Ug uban sa damgo niya ang iyang mga tiil milihok usab, nanikad, nanindak ug kusog, uban kining mga pulong: “Hala, mga tul-an kong pinangga, ayoha ninyo pagkaransa.” [34]

Sa dakung kadaut, usá sa mga tindak niya didto gayud mahadulong sa pus-on ni Antonina, ug kini nga walá ná makaantus, mitakilid usab ug gisikaran ang nawong sa iyang bana, uban kining mga pulonga: “Halá mga tul-an kong pinangga; ayoha pag “rag” ang nawong ni Macario”.

Si Macario namatá, nakugáng ug nagkadugo ang nawong kay nasunggo. Ug unya mituaw pag-ingon: “Pastilan ka Antonina.—Kong hibaloan ko pá lang nga tindak ang imong “rag” gibutangán kó untag “espuelas” ang akong tiil”. [35]

Kadautan sa gugmang ahat

Sugilanon

Ang kalit nga kaminyoon

(Sugilanong Amerikanhon)

—Trin.....trin....trinnnn....

—¿Kinsa ang nagtawag?

—Akó si William Bobb, ang pangulo sa patigayon sa tabako ning siyudad. Karon, ¿kinsa usab ang tagiya ning matam-is nga tingog nga nagasulti kanako?

—Akó maó si Mary Ross.

—¡Ah! Mary, ikaw maó ang akong gipangita; akó nahigugma kanimo; akó waláy kalinaw; akó waláy katulog sukad kó ikaw makita kagabii sa inyong Sirkohan.

—¡Sabá dihá! Akó adunay hinigugma.

—Waláy sapayán. Akó labaw kaniya.

—Ang makita kó bulan-bulan moabut sa 1.000 ka pisos.

—¡Bisan pilá! Ang akong patigayon nagahatag kanako ug 10.000 ka pisos bulan-bulan. Biyai ang imong hinigugma, biya sa pagka sirkadora, dangup sa akong mga bukton, ug ang tanan kong bahandi maimo. Hunahunaa....

—¿Tinuod?

—Dili akó maalam mobakak.

Mibagting pagbalik ang “telefono” ug nahilum.

Usá ka automobil “Marion”, matahum ug makusog, nagpahugóng sa Madison Street. Si [45]William Bobb ug si Mary Ross ang mga sumasakay: napadulong sa Hukmanan. Didto gikasal silá: kaminyoong kalit sama sa linti.

Sa pagkagabii, ang mga sirkador isigpangotana: ¿Hain ná si Mary? Ang mga tumotan-aw mingulob; ang uban nanggulá. Si Mary nga ilang gipaabut, ang Mary nga bantugang mobalintong, walá mogulá. Ang sirko walá ipahinayón.

Samtang kini nahitabó, si Eddie, ang kauban ni Mary sa iyang mga balintong, nagbakhó, naghilak sama sa usá batang diyutay. Ang iyang kamot naggunit ning sulát nga mosunod:

“Hinigugma kong Eddie:—Hikalimti akó ug hikalimtan tá ang nangagi. Akó dili mamana kanimo: dili tá palad. Kong mamana akó, ang atong duhá ka kinabuhi mag-ungaw sa kamatayon: magsali kitag balintong ug sirko gihapon, aron mabuhi. Kong magbulag kitá, ikaw makakitag babaye nga sapían ug dili sirkadora ug akó makakita usab ug lake nga sapían ug dili sirkador. Busa, pasayloa akó. Mary Ross.”

Ug samtang si Eddie nagpatulo sa iyang mga luha, si Mary ug si William milangyaw sa laing siyudad aron sa paghimulos sa “luna de miel.”

Ang lakat sa Sirko mahinay. Namalhin silá sa laing siyudad. Sa unang gula nila ning siyudara, ang sapi nga ilang nahipus dakú kaayo. Tanan pulos mga pagdalayeg kanila, labí [46]ná alang kang Eddie ug kang Virginia (paris ug asawa ni Eddie).

Sa palko, usá dá ka babaye ang walá mopakpak: hinonoa, nagmingaw hinoon: maó si Mary Ross. Kini siyá, kuyog sa iyang bana, mitan-aw sa Sirko ug walá siya magpalandong nga kadtong sirkoha maó diay ang ila kang Eddie. Si Mary giabut ug kalooy kang Eddie, gibati niya pagusab ang kainit sa ilang unang gugma, ug gikasilagan niya si Virginia nga kanunayng nakigkupot kang Eddie ug dili mobulag kaniya.

Milapas ang pilá ka adlaw. Ang siyudad sa Chicago, América, naukay tungud sa pagkawalá sa duhá ka tawong hiilhan: si Eddie ug si Mary, pulos da bá minyo. Ug sa usá ka mantalaan, nabasa kining mga pahibaló:

“Mohatag akog 1.000 ka pisos sa makatug-an kanako kong hain magtago ang akong asawa nga si Mary Ross, nga mikagyo kagabii. Siya taga-Nueva York ug usá ka sirkadora.—William Bobb”.

“Mohatag akog 1.000 ka pisos ang makatug-an kanako kong hain tarala ang akong bana nga si Eddie Bristol, nga nawalá kaniadto sa usá ka gabii. Taga-Nueva York siya ug sirkador ang iyang opisyo—Virginia Harvad”.

Usá ka tuig ná ang miagi ug walá gayud [47]igkita ang mga nangagyo.

Si William kabus ná kay ang patigayon niya nahapay. Miniwang siyá tungud sa mga kagul-anan sa iyang kalag. Nagbasol sa iyang kalit nga kaminyoon; dili ná motan-aw ug Sirko; ug ang mga sirkadora, alang kaniya, maoy mga larawan sa yawa.

Si Virginia usab midaút ug gitakbuyan sa étika tungud kay nahulog sa usá ka pagbalintong niya. Nagbasol siya sa iyang kaminyoong kalit ug hinanali kang Eddie; mituo siya nga dili unta siya maingon kong dili pa ang iyang pagkadaling maibog sa mga “guapo”.

Ug samtang silá nagapadulong sa kamatayon, nadungog ang usá ka balita nga si Mary ug si Eddie namatay kay ang automobil nga ilang gisuroysuroyan sa usá ka hapon niana, nahibangga sa usá ka “poste” ug siláng duhá, lakip ang “chauffeur”, nangadugmok.

¡Siláng tanán gisilotan ni Bathala! [48]

Torcuata

(Dinalidali)

¿Nakailá ká, higalang magbabasa, kong kinsa si Torcuata? Tingali moingon ká nga walá makailá. Waláy sapayán; isaysay kó dinhi ang mga hiyas, batasan ug lihok ni Torcuata. Dinhi sa ato aníay daghang Torcuata.

Si Torcuata malihók sama sa banogbanog nga sapisapi. Karon makita ta nga makigkuyog-kuyog sa usá ka pilipinhon, ugma sa usá ka insik ug damlag sa usá ka amerikanhon. ¿Unsay iyang panginabuhi? Walá. Apan maayo ang panapót, maayong pagkaon, kanunay adto sa sine ug kanunay nga sakay sa kalesa. Kaniya saráng ikasulti kadtong pagya nga nagingón: “Adunay mga baktin, apan waláy anáy.”

Si Torcuata igkita ta kanunay sa mga sine. “Formal” kaayo nga maglingkod; magpakapal sa pinulpog. Ang nawong daw bantiyong ahat. Sa iyang tupad, anaa ang iyang “bana”. Pamatia ninyo siyá kong adunay higalang igkita: “Ipailá kó kanimo ang akong bana nga si Teótimo Lamisa.”

Bana konó niya. ¡Limbongan! Maora hinoog waláy nakailá kaniya. Maó kini si Torcuata. Waláy kaulaw, walay katahá: makigkuyog-kuyog kang bisan kinsang lake ug unya kong dunay malipát, ipailá dayon nga bana niya. ¿Nganong walá silá pakasal sa Mision sa San .... [49]

Dili maó da kini si Torcuata. Mabuntag, sanglit waláy buhat, manuroy ug tabí sa katindahanan. Libák sa luyog-luyo. Ang mga tinaguang mahal sa mga silingán ginabutyag. Mahapon, maligo ug manabón sa “Reuter” ug magabii mosuroy sa kadalanan ug manawág sa mga higalang hikaplagan. Usahay ipakuhag kalesa, usahay isakay sa automobil, ug dili mopauli kong dili makaadlawon ná. ¿Diin gikan? ¿diin mohigda?

Apan si Torcuata adunay mga dagkung tawo nga higala. Kini silá, matud niya, dali-dalíon lang niya. Nga waláy magtampalas kaniya kay higala niya ang mga punoan. Ug ang mga buringog nga kaila niya, motuo lang usab dayon ug hangtud pa gani mangamá kaniya aron luwason sa ilang mga kalisdanan.

Si Torcuata dili malaksot ug panagway. Maarang-arang gayud, adunay igong tindog, malingin ug nawong, lawas nga dakú ug malison; apan ang kaitum sa iyang mga matá may pagkalubóg. Bisan dugay ná sa “patigayon” ug dakung lagóng sa katilingban, ang iyang panagway walá kaayo mausáb, salamat sa mga pinulpog sa Paris nga pinalit sa mga Botica, sa “corse” nga acero, sa mga crema alang sa nawong ug sa panapót nga “lujo”. Tungud bitaw kahá niini, usahay igkita ta nga magsunodsunod kaniya ang pilá ka manlalaban ug pilá ka punoan.

Maó kini si Torcuata. May sapi, apan waláy hiilhang patigayon. Daghan ug balay nga higdaanan, apan usá ray kaugalingon. Siya takus unta kanganlag babayeng demi-mondaine [50]sa tago ug hilum, apan sinagóp sa atong dungganang katilingban ug higala hangtud sa mga punoan. Magkokalesa ug magoloautomobil, apan dili siyá ang mobayad. Ang iyang mga sinating higala nagnganlan kaniya ug Torcuata Alegre, kahá kay alang kaniya ang kinabuhi lonlon kalipay.... [51]

Ang walay pagbantay

(Sugilanon)

Bulan sa Junio, 1916.

Maó pay pagkatapus sa sayaw sa sayawanan ni Quirino. Sa ubós sa maong baláy, likoanan sa mga dalan Juan Luna ug Colón, dihá pay mga pundok-pundok sa tawo nga nagsultisulti mahitungud sa mga limbong ug mga kalapasang nahimo sa miaging piniliay. Ang tanan nagpahayag sa ilang kaluod ug panghimaraut tungud sa mga paagi sa mga “inspector” sa piniliay nga nanikas sa kabubut-on sa Lungsod.

Sa pagkataod-taod nahilabáy ang usá ka automobil sinakyan sa usá ka batan-ong tinon-an sa Manila ug sa usá ka “bailarina” nga miamag tungud sa pinulpog nga mikapal sa iyang nawong ug nagbilin sa iyang paglabay nianang bahó nga maisog ug hiilhan dayon nga “Eclat”. Ang mga nanagpundok miiway sa pag-agi sa automobil ug usá kanila misiyagit: “Mabulahan kamó, mga bihag ni Cupido”.

Sa walá madugay, sa dalan Juan Luna, tungud nianang balangay nga ginganlag “Kamagayan”, mihunong ang usa ka automobil ug nanganaog ang duhá ka mga batan-on, nga maó ang giasoy sa itaas. Misuot silá sa mga kabalayan ug nahiabut sa tugkarán sa usá ka balay nga hangtud karon anaa pá nagbaróg sa Kamagayán. Ang batan-ong lake miingón: [52]

—¡Pagkaanyag nimo! ¡Pagkamakabibihag sa imong langitnong larawan! Gihigugma kó ikaw...—nagkanayón ang batan-ong tinon-an.

—Akó nahigugma usab kanimo; apan...—mitubag ang “bailarina”.

Dinhi walá ná hibaloi ang sumpay sa ilang panagsulti kay mihagbong ang usá ka dakung ulán ug ang saksi ning sugilanona, midagan ug nagpasilong sa usá ka punoan sa sambag. Sa pagtuang sa ulán gilantaw niya ang gibarogan sa duhá ka mga batan-on ug walá ná igkíta. Ang batan-on napabilin sa baláy sa “bailarina” ug didto makahigda niadtong gabhiona.

Mga malipayon silang duhá: ang ilang duhá ka kalág, niadtong mga taknaa, nanaghiusa....

Si Andrea—ang ngalan sa “bailarina”—sa sunod nga mga adlaw nakita nga malipayon, labi ná kay daghan ang nagolitawo kaniya ug nagmanggad. Nakita nga siya daw walay gibati nga kaguol. Si Pascual upod migikan padulong sa Manila aron sa pagtuon. Si Andrea mananayaw gihapon. Si Pascual ug si Andrea walá magpalandong nga dunay kaguol nga moabut kanila. Walá silá magbulag, apan walá ná usab magsinulatay ni maghibaw-anáy. Ang kang Andrea gugma nga salingkapaw; apan ang kang Pascual usab labi pang salingkapaw. Dili kahibudngan kini sanglit pagbati nga bunga sa panagkakita sa usá ka gabii, sa pilá ka takna.... [53]

Miagi ang usá ka tuig. Si Pascual didto gihapon sa Manila. Usá ka lunes niana nga maoy iabut didto sa bapor “Cebu”, si Pascual nakadawat ning mosunod nga sulát:

Si Andrea nanganák ná. Si Pascual nagpakabutá-bungol sa tanáng nahitabó. ¿Unsaon kó pagilá sa usá ka bata nga bunga lang sa usá ka gugmang lumalabay, nianang gugma nga moturók lang kong makasayaw sa “bailarina”?—pulong pa ni Pascual.

Si Andrea mikagyo tungud sa kaulaw ug sa hilabihang pagboyboy kaniya sa iyang mga ginikanan. Ug sukad sa lungsod nga gikagyohan ni Andrea siya nagsulát kang Abing, usá ka kauban niya sa “salón de baile”, ning mosunod:

Magbabasa: ang sugilanon sa itaas nga imong nabasa, maó ang kasaysayan sa giingon: “Ang gugma dili katiawan. Usahay, usá ka gutlo nga gugma mahimong usá ka tuig nga pag antus”. Kadaghanan sa mga babayeng nangaalaut naingón gumikan sa ilang walay pagbantay ug gumikan sa ilang pagtiaw-tiaw sa gugma. [55]

¡“Fuera” kapyot!

(Sugilanon)

—¿Dili ká gayud mosugót kanako? Inday, sud-onga ang akong kahimtang kong dili bá makabuhi kanimo ug sud-onga ang kahimtang nianang tawo nga buut usab kanimo magmanggad.

Nagkanayón si Tomás, usá ka batan-ong hiilhan, “popular” sa atong katilingban, ug higala sa mga “político” ug sa mga magsusulat.

—Walá akó makasabút sa imong mga pulong—mitubag si Inday.—Kay ¿unsa man ang kahimtang mó?

—Akó dunay “título”, sagabay sa Kagamhanan, pilionon sa pagka-Representante karon, apan ugma sa pagka-Senador... Akó gisaaran ni Hari Sergio I nga sa sunod nga piniliay himoong Representante....

—Aw diay; kong maó na lang kaná, ang akong gugma....

—Ang imong gugma—misagbat si Tomas—angay ihatag mó sa usá ka tawo ingon kanako kay ikaw adunay mapaabut, ¡Pagkabulahan unya nato! Aduna unyay “automóvil”....

—Higala, akó dili mahaylo nianang tanan,—mitubag si Inday pinataas ang agtang.—Ang “título”, ang mga katungdanan sa pamunoan, labi ná ang “auto”, dili maó ang makadaní sa akong kalooy ug sa akong gugma. Akó dili [56]gayud mosugót sa tawo nga magsalig lang sa PANGOPISYO ug PANGAPYOT sa mga harihari. Mga olitawo nga ingon niini, dili angay ug dili takus sa akong gugma.

—Nasayóp ka, Inday.

—Walá akó masayóp—mitubag si Inday nga madasigon.—Ikaw ang nasayóp sa paghunahuna nga akó mosugót kanimo kay gipakaingón mó nga akó uyon nga ang kalipay ug kapalaran sa pagkaminyo mahimo nga ipasikad lang sa pagpangopisyo ug paglingkod sa lingkoranan sa pamunoan. Matuod nga karong mga panahona walay maayo sama pa sa pangopisyo ug pangapyot kay ang magbuhat sa ingón makasakay sa “auto” nga binayran sa sapi sa Lungsod, walay hago ug sa katapusan sa bulan igo lang modawat sa suhol. Ang mga gasa (regalo), labi ná kong Pasko, magtuasik ug sa tanáng “banquete” ug mga kalingawan sa “teatro” maoy unahon pagabi-abi; apan....

—¿Unsay apan pá?—misakgaw si Tomás sa pulong.

—Apan, hisayran ná sa tibuok kalibutan nga una ka usab tagaan ug katungdanan, kinahanglan nga kuhaan ká sa imong kaugalingong kabubut-on, kinahanglan nga magsunodsunod ka sama sa itoy. Anaa bitaw kaná si Mr. Pasta tan-awa, adunay kaalam, adunay “título”, maayong lake konó; apan maó lay usá ka binatonán sa nagtuboy kaniya. Matud pa sa iyang asawa kanako, usahay maoy mamaspas sa abug sa amerikana ug kalsonis sa iyang agalon ug kong masakit kini maoy manghimuta sa masakiton.... [57]

—Unsa may naa niana, Inday? Kong maayo lang ang atong kahimtang....

—Dili, dili gayud mahimo. Ang mga dalaga nga nagmahal sa ilang dungog, dili angay mosugót, hinonoa angay magtamay niadtong mga olitawo nga magsalig lang sa PANGAPYOT ug PANGOPISYO. Angay mong hisayran Tomás nga kong ikaw akong mabana, ang labing dakung kaguol nako ug ang labing mapintas nga samad sa akong kasing-kasing maó kini: nga ikaw tawgon sa mga tawo nga itoy-itoy ni Hari Kuan. Busa, hangyoon ko ikaw nga sukad karon dili ka ná, magutas ug hangyo kanako, kay akó dili gayud mosugót sa mga olitawo nga ingon kanimo. Ang akong sugton maó si Berting, ang tinamay mó, kay si Berting, bisan kabus ug bisan dili “popular” sa mga tawo sa Kagamhanan, nagsalíg sa iyang kaugalingong kusog ug kasaligan nga siya mabuhi ug makabuhi sa iyang banay gumikan sa singot nga ipatulo niya sa iyang agtang.

Si Tomás, namulá ang nawong sa kaulaw, mikuha sa kalo ug milakaw.... [58]

“Divorcio”

(Dinalidali)

¡Divorcio! ¡Divorcio!

Mao kini karón ang butang nga ginahisgotan sa kadaghanan; sa mga minyo ug dili minyo, sa mga sunoy ug mga dumaga. ¿Kinsay magpakahilum sa atubangan sa usá ka butang nga nagdalá ug mga kadautan nga, matud pa sa mga pari, labaw pa kay sa tanang kayo sa ispidno?

Tungud niana, si Utay ug si Sidó, usa ka palarang magtiayon, among hingdunggan nga naglantugi. Ika 9 kadto ang takna sa gabii. Si Utay, tapus manihapon, mipadulong sa hawanan sa balay, nagtuwang-tuwang sa usá ka lingkoranan nga Viena, namaypay ug unya misinggit pagingon:

—Sidó, Sidó, umari ka; aduna akoy ipangotana kanimo.

Si Sidó, nga didto sa kosina nagpakaon sa iró, midalidali pagpanghunaw ug giduol si Utay.

—¿Unsa ná, Utay?

—¿Unsa bá kanang gibutang sa Bag-ong Kusog nga konó adunay “divorcio”, nga mabulág ang mga minyo, nga balaod sa kabulagan, nga kiní, nga kadto...?

—Maayo kaná, Utay; kinahanglan gayud nga aduna kitay balaod sama niana.... [59]

—¿Kay unsa man lagí kaná?—misuná si Utay.

—Ang mga magtiayon nga dili magkauyon ug walá ná maghinigugmaay, tugotan sa balaod sa pakigbulag ug tugotan usab sa pagminyo pag-usab.

—Nan ¿uyon ka niana?—nangotana si Utay.

—Uyon kaayo—mitubag si Sidó.—Bisan ibala akó sa kanyon, buut akó nga adunay balaod sa kabulagan.

—¡Ah, dakung lampingasan! ¿Uyon ka diay sa “divorcio” kay buut ka makigbulag kanako, no? Walay “conciencia”....

—Utay, pamatía akó. ¿Nabuang ka nga dili mó tagaan ug kagawasan ang tawo ug ang gugma sa tawo? ¿nganong dili bulagon ang usá ka magtiayon nga magsali lag away ug kanunay kinarwasay sama sa iring ug iró? Mabulag man gani ang mga kaluha nga managlingkit sa ilang pagkatawo, ¿ang mga magtiayon ná hinoon ang dili?

—¡Uy, saba dihá!—misinggit si Utay.—Nakabig kini ni Utik, kanang kuwanggol nga escribiente nga buut makigbulag sa iyang asawa kay naibog sa usá ka “bailarina”.

—Utay, akó uyon lagí. ¡Bisan patyon!

—“Pues” dili akó uyon.”—misingka si Utay.

—Ayaw paningka diha.

—Dili usab akó buut nga ikaw magpatakag sulti nianang mga binuang sa akong atubangan.

—¡Utay, ayaw ug upsa ang akong pailob!—mihulga si Sidó. [60]

—Upson kó ang imong pailob. ¡Ang dili makaantus kanako, nga manaog ning akong kaugalingon!

—Ikaw maoy angay manaog karon dayón.

—Dili akó manaog; kaanindot mog nawong nga magpakanaog sa akong balay nga kaugalingon—mikulihad si Utay.

—¿Dili ka manaog?

—Dili akó manaog, bisan patyon usab.

—Babaye kang walay ulaw nga misupak sa “divorcio”, aron ingnon. ¡Phué!—nanluwá si Sidó.

—Ikaw usab pustantis (protestante) nga lampingasan nga miuyon sa “divorcio” kay buut magminyo sa sapi ni Duray, bisan kini pandakon ug ang nawong putí pay dangol.

Si Sidó walá na makaantus sa mga sulti sa iyang asawa; napalong ang iyang panan-aw, migunit sa “garrote” ug giligid ug bunal si Utay. Kini napaligid sa hawanan ug napakamang. Unya gisakwat ni Sidó ug gipaligid sa hagdan. Si Utay nagligidligid sa hagdan daw baril sa sirbisa. Sa pagabut sa yuta, si Utay mitindog ug midagan padulong sa balay sa iyang igsoon, diin didto ná lang mohigda nianang gabhiona.

Nakita sa mga silingan, nga niadtong gabhiona nahikugang tungud sa gubat ni Utay ug ni Sidó, nga ang alaut nga asawa napunó sa lagum ug ang ulo nasísí tungud sa mga bunal sa “garrote”. Ang iyang kamut nga walá, nakimay pa.

Sa pagkabuntag, ang mga molopyo sa balangay [61]nagpundok-pundok sa kadalanan ug walay laing gisultihan kong dili ang mga samad ni Utay.

Ang mga kadapig sa “divorcio” nagkanayón: “Maayo dá. Maayo bitaw nga adunay “divorcio”. Buwahan ang asawa nga magsubí-subí, pikahán dayon sa bugha”.

Ug ang mga kaaway usab sa kabulagan, nagkanayón: “Maó na gayud ang magtiayon: managaway gihapon. Siyá si Utay angay mag-antus kay bana man niya”.

Tapus kini ipamulong, mibuthó si Utay nga nagdalí paglakaw. Ang nawong punó sa lagum ug ang ulo gibangutag tinabas kay samdan. Ang bukton usab niyang wa gibugkusan ug gibitay sa usá gihapon ka tinabas kay napíang.

Ang nawong sa alaut nga asawa, nagkusmod, daw “leon” nga kumukaog tawo.

Usá niya ka higalang karaang, si Damiana, sa pagkakita kaniya, nangotana gilayon:

—¿Naunsa ka ugod?

—Gitampasan ni Sidó.

—Nan, ¿asa ka mán karón?

—Adto sa Hukmanan: ¡mangayo akog “divorcio”!

—¡Susmarosip! ¿Makigbulag ka?

—¡Makigbulag!—mitubag si Utay nga nangisog.

—Hunahunaa nga....

—¡Makigbulag gayud akó! “Divorcio”, “divorcio” gayud ang tambal niini. ¿Kinsay maka-antus sa usa ka banang mananap?

Human nilag sulti, si Utay nagpaturatoy [62]ug lakaw sa dalan ug nagkibut-kibut ang baba. Kutob sa mangotana kaniya kong asa siyá, gitubag dayon:

—Nangita akog “divorcio”. Patyon akó ni Sidó. [63]

Ang bana, bana sa gihapon

(Sugilanon)

Usa ka masulobong kaagi

(Sugilanon)

Ang balay sa Kagamhanan nagdilaab sa kasiga. Kaniya, sa sulod ug gawás, naghari ang sugáng dagitabnon ug bisan sa layó ang kahayag sa maong sugá nakita ug hialinggatán sa tanán.

Niadtong gabhiona gisaulog ang katapusang bahin sa tulomanon sa pagdawat sa Gobernador General ug kauban nga nannaw sa lalawigan: ang “baile oficial” nga hinatag sa Kagamhanan.

Ika 8.30 ang takna sa gabii.

Ang mga dinapit nagabut-abut. Ang mga automobil, mga “carruaje” ug mga “calesa” nagsunod-sunod paghunong sa ganghaan sa balay sa Kagamhanan, aron sa pagbilin sa ilang mga hamili ug mga halangdong sumasakay.

Ang duhá ka polis nga nagbantay sa dalan waláy pahulay kay sa matag-salakyan nga moabut kinahanglan nga silá molihók ug tudloan nila ang “chofer” kun mamilino kong asa mohunong aron sa paghulát sa ilang mga agalon.

Sa maong ganghaan dihá usab ing duhá ka ginoo nga nagsapót sa “chaquetilla” ug maoy nanawat sa mga dinapit ug maghatud niini ngadto sa itaas. Bisan sa laing dapit ang mga manawat, sumala sa sugo sa maayong pamatasan, maó kadtong mga tawo nga maalam ug takús, niadtong higayona ang mga [68]naghikay sa sayaw daw nalipát kay ang duhá ka tawo nga ilang gitugyanan sa pagdawat sa mga dinapit dili man mga takus: ang usá maoy usá ka olitawong bagos, anak sa usá ka sapiang banay, nga dili gani mahibaló molitók sa kinatsilá ug ang ikaduha usá ka batan-ong kabanay sa usá ka hataas nga punoan nga labí pang waláy katakus kay gani sa iyang mga pakigsulti sa mga dinapit hidunggan mán kini: “Pasa usted aqui en este escalera”.

Sa atbang sa balay nga gisayawan, nagpundok ang daghang mga tawo. Kadaghanan kanila mga kabús ug panapót, apan ang tanan daw dinaní sa usá dá ka tuyo: ang pagtanaw niadtong dakung “baile oficial”.

Sa laing dapit usab, dili halayó sa maong pundok, dihay laing pundok ug maó ang sa mga chofer ug sa mga mamilino (cochero) nga, aron ba kahá sa pagpawagtang sa ilang katulog kun inaghat bá sa ilang pagkatabían, nagaaliron sa pagsulti-sulti ug pagtabí kutob sa ilang makita ug hinumduman.

Tagsa dá, sa moabut nga dinapit, minyo kun dili minyo, dalaga kun olitawo, tigulang kan bata, punoan kun dili punoan, nga, inigsulod gayud sa ganghaan sa baláy sa Kagamhanan, dili pabawonan sa mga tawo sa duhá ka pundok nga dihá sa atbang ug mga hukom, pasumbingay, kantalita kun tiaw nga usahay mahalang pa kay sa siling kulikut....

Usá ka “chofer,” pananglitan, nagkanayón: “¿Kinsa kanang bag-ong nahiabut? Aw si Tatang Urabog man diay kaná nga nagdalá sa iyang asawa nga suki nako sa pamahaw.” [69]

Usá ka “cobrador” mitingog: “Hangtud diay si Don Lucas, ang hari sa mga balasubas nga nakahurot sa akong sinilas, dinapit sa “baile oficial”, ug pusturawo ra bá. ¿Dili ba kahá maó kanang sapina ang giutang sa tindahan sa akong agalon?”

Usa ka laing maníningil nahiulpót pagkalit sa pundok ug nagkanayón: “Peping, Peping, tan-awa dá si Sancho; nagsiga sa mga “brillantes”, sinaw kaayog sapin, hapsay ug hinapay, daw usá ka “principe”, silabón maó kaná ang pagaatangan natong tuló ni Garitoy: utangan ug usá ka tuig sa among “Nueva Fuerza”, usa sa “El Demócrata” ug sa inyong “Boletín Católico” ni Pari Cuenco duhá ka tuig, hangtud gani nga....”

Dinhi walá makatapus kay usa ka babaye misinggit kanila: “Uy, saba kamó dihá”.

Usá usab ka tingog sa pundok, nahikugáng, ug nakanayón: “Sus...¡ Kadaghag alahas nianang babayhana! ¿Diin kahá kaná niya nga si Andong, ang iyang bana, kawani man lang nga nagdawat ug 40 pisos bulan-bulan?”

Mihunong ang laing auto ug usá ka “chofer” nagkanayón: “Ay-yay, tan-awa dá ninyo si Ginang Tamislat, gigunitan sa siko sa iyang bana. Kanang babayhana, sukad lang makabana sa igsoon sa usá ka Haring—Bastos, dili na paigo sa iyang sinina sa pagkagarbusa ug pagkapalabilabihon”.

Dihay tingog usab nga nabati: “Bantay kamó kay anía na si Pancració, ang mamsa sa mga “contrabandista” sa ampiyon..... Dinapit diay usab sa “baile oficial” hangtud ang mga [70]“contrabandista”.

Nahiabut ang usá ka babaye nga ang panapot “lujo” kaayo; maó dang usá. Ang duhá ka polis mitutuk kaniya ug unya nangatawa sa likod. Usá sa mga “cochero” misinggít: “Ayo-ayo, inday, dihá sa taas”. Hisayran nga kadtong babayhana karaan diay nga “bailarina” sa Cabaret nga gitagaan ug “tarjeta de invitación” sa “mensajero” sa usá ka buhatan sa Kagamhanan.

Mihunong ang usá ka automovil ug mikawas ang usá ka ginoo nga nagsapót sa “chaquetilla”. “¿Kinsa kaná?”—nabati ang usa ka pangotana sa pundok nga atbang sa pundok sa mga “chofer”. Ug usá ka tubag nadungog: “Kaná maó si manlalaban Bulldog”. Ug ang kadaghanan nangatawa.

Kini ug ubang pang mga tabí, libák ug mga kamatuoran, maó ang nabati niadtong duhá ka pundok; apan ang pundok gayud nga labí kaayong tabían maó ang sa mga “chofer” ug sa mga “chochero” kay hangtud ang kinabuhi nga tago sa mga dinapit nga nangabut, labí na gayud ang sa pilá ka mga minyo nga babaye nga ginatawag natog hamili ug dungganan, giukat-ukat ug dihay uban pa nga nangisog sa pagingon nga “matuod gayud kaná kay gisakay man gani ning among....”

Wala mahinayón ang sulti kay ang tanang migahob; ang Gobernador General nahiabut ug ang duhá ka polis mituhóy daw poste ug gisalibay pagkalit ang ilang mga tinostos: miyukbo sa labawong punoan sa Kapupud-an. Sa pagkataod-taod nabati sa taas ang “Marcha [71]Nacional Americana” nga nagpahibaló sa tanan sa pagabut sa maong punoan.

Sa taas sa dakung balay, lain usab ang talan-awon. Ang kahayag sa mga sugang dagitab-non, ang kagahob sa mga dinapit, ang katawa ug, labi na, ang hugyaw sa “cantina”, diin nagpundok ang daghang mga tawo ug diin ang mga saro ug mga botilya walay puas ang panagsingki, maoy unang mapaniid.

Sa hawanan, didto nakita ang matahum ug hamiling kababayen-an nga, sama sa usa ka tuhog sa mga mahumot nga manól, nagakutay ug nagaali sa kadaplinan. Ang uban kanila nanagsultisulti sa hinay, apan ang kadaghanan naglingawlingaw lang sa pagpamaypay ug panan-aw sa mga “bombilla” sa sugá, kay sukad sa ilang paglingkod walay miduol kanila nga mga higala aron unta sa pagkolokabildo, daw silá, hinoon gidapit lang aron palingkoron sa hawanan, duolon kong panahon na sa sayaw, unya biyaan ug talikdan human sayaw, aron makapamaypay ug maugá ang singot, ug maó dá kini ang buhat hangtud inigkatapus.

Sa taliwala niadtong kadasig sa tanan, usá ka ginoo, maligdong ang panagway niya ug minyo, naglingkod sa usá ka dapit nga may pagkahilit ug nagtungok. Walá siya molakip sa kalipay sa kadaghanan ug daw giabut siyag dakung kaguol, usá ka kasakit nga milagbas sa iyang kasingkasing sa kalit, ug kining tanán nakita sa iyang pagkabalhin niadtong gabhiona. Nagsalig kuot sa iyang bulsa ug nagsalig tanaw sa usá ka papel nga daw sulát nga iyang hikit-an. Ug nagkanayón: [72]

—¿Unsa kahá kini? ¿Sulát bá kini ni Petra? ¿Iya bá kining agi? ¿Nakaako bá siyá sa pagloib kanako sa ingon? Daw dili katohoan; daw katohoan usab. Si Marcelo matuod kanunay sa amo ug magduawan; giya akong kompare ug nanigsuon kanamo; apan akong napaniid usab nga tanán niyang mga pagabiabi ug pagatiman ginahatag kanunay sa akong asawa.

Ang ginoo nga namulong sa ingon mao si Diego, ang bana ni Petra, usá ka hiilhang molopyo nga naghupot ug katungdanan sa Kagamhanan, usá nianang kanganlan tag “maayong-tawo”, nga niadtong gabhiona, inay malipay ug magsaulog sama sa kadaghanan, nag-antus sa mga mapintas nga duhaduha, tungud sa usá ka sulát nga iyang hikit-an sa salog ug natagak pinutos sa usá ka panyong mahumot nga kaugalingon ni Petra. Nakakita siya sa pagkatagak ug nakita usab niya nga dihá gikan sa sabakan ni Petra sa higayon nga kini mitindog aron sa pagkigsayaw sa usa ka batanong mananambal.

Apan, ¿unsay pulong sa sulat? ¿Unsay sulod niadtong tampalasang sulat nga sa kalit nakapunó sa panumduman ni Diego sa mga mapintas nga dag-om? Sumala sa hisayran, sa human ang tanang hitabo mabutyag sa tibook lungsod, ang maong sulat nagingon:

“Marcelo:—Nasayud ka nga dili unta akó mouban sa pagtambong niag sayaw karon. Nagpuot hangtud karon ang akong ginhawa-an sa kasukó tungud sa imong gibuhat sa miaging gabii. Apan, mianhi akó aron sa paghatag kanimo ning sulat ug aron sa pagsudya sa [73]imong halangdong nawong tungud sa imong mga gibuhat. ¿Unsay hinungdan nga sa panihapon sa ka Bonillas (bansagon kini sa usá ka hataas nga punoan na lalawigan) mitambong man si Charing? Tungud kay imong gidal-dal gayud. ¿Dili ka maulaw nga makigtupad nianang babayhana nga ang mga matá nagpulá sama sa karnerong ihawon ug ang mga ngabil naglambi sa hilabihan naug panawáy? Kong maó na lang kanang dagaha ang imong kaibgan, maayo pa nga maghikog ka.

“Sa miaging sabado nagkita kita sa sine ug ¿unsay gibuhat mó? Nakapuling gihapon sa akong mga matá: miduol ka kanako makausá, apan sukad sa sinugdan hangtud sa katapusan ikaw didto lingkod, daw makalilimos ug sama sa usá ka ulipon, sa luyó ni Carmen. Sa pagduol mo kanako, áko pa gani nga gipatindog si Soleng (ang anak nila ni Diego) aron ikaw mao ang motupad kanako ug si Meding akong gipadalá kang Diego sa silong aron manginum silag “sorbete”; apan ikaw igo lang nakigsultig makadiyot ug mibalik sa “palco” nila ni Carmen, ¿Ingnon ba nimo niini pagbalus ang akong gugma ug pagpangga kanimo?

“Marcelo: Akó anía karon dinhi aron sa pakigsulti kanimo. Buut unta nako hisayran sa imong mga bábá ang imong tuyo kanako. Akó imong gitanyagan sa imong gugma, akó imong gigukod ug gipahaylo sa mga malimbungon damgo sa usá ka umaabut nga walá ko hiilhi, ug unya sa dihá nga akó imo nang hiapsan, sa dihá nga akó nahulog na sa imong mga kamut ug nga ikaw daw natagbaw na sa imong [74]tanang tuyo kanako, ikaw nagpahilayó na hinoon ug halus na gani kanako makigsulti.

“Hunahunaa bayá pagayo ang kalisud sa akong kahimtang ug ang gidak-on sa salá nga akong nahimo. Ikaw dili makasukod niini kay ikaw olitawo man, kay ikaw lake, ug ang lake, bisan asa dapit ug bisan unsay dangaton niya sa mga away sa gugma, lake sa gihapon. Apan akó, akó nga minyo, akó nga adunay mga anak, akó nga hangtud karon giilá sa katilingban nga dungganan ug hamili, ¿unsay akong dangaton ning akong mapintas nga kahimtang? Ang kaulawan, ang kamatayon ug kong dili kini, ang bilanggoan”.

“¡Pagkaanugon sa akong pagpangga kanimo! ¡Kaanugon sa akong hilabihang gugma! Si Diego akong gilimbungan tungud kanimo; giantus ko ang mga kapaitan tungud kanimo; walá kó tagda ang mga tabí ug mga libák sa mga tawo tungud kanimo; tanan, gugma, kalag, dungog ug hangtud bahandi gihatag ko kanimo kay matud pa nimo: “sa tanang binuhat ning kalibutan, sa ibabaw sa tanang butang, anaa akó, akó nga gihigugma nimo labaw pa kay sa imong kinabuhi”.

“Apan, ¡malimbungong saad! ¡tampalasang tuyo! Bisan pa ning tanan, dili kó ikayugot ang akong maitum nga palad. Sa kalibutan, ¿dili akó dá ang babaye nga nakasalá sa ingon. Ang langit, matud pa, napunó sa mga makasasalang nagbasul ug nagtapat. Kana bitaw si Carmen ¿unsa man siya? ¿daga bang putli? ¿dili bá usab gikan sa kalapukan ang tanang dayan-dayan ug mga hiyas niya? Akó dili mosaway, [75]apan akó mokatawa, ug mokatawag kusog, sa atubangan sa kaputli ug dungog nianang mga bag-o mong higala. Ikaw nasayud nga hangtud karon sa katilingban nato tanang managsama: ang may uláw ug walay ulaw.

“Pasayloa nga gisulatan ko ikaw ning sulata. Dili mahimo nga lilungon ko pa ang akong gibati ning mga adlawa. Ug aron sa paghusay ning tanan, pangayuon ko unta nga ikaw moari sa amo sa dominggong umaabut, aron sa pakigsulti sa minaayo ug aron sa tagsatagsa nato ka kasingkasing wala bisan usá ka tulo nga hiló nga atong pagabalunon hangtud sa atong lubnganan. Moari ka diri sa ika 9 sa buntag kay nianang taknaa si Diego walá diri ug atua na sa “club.”

Hangtud sa domingo.

Petra.

Natapus ug togtog ang panoni ug ang sayaw nahunong. Tagsatagsa ka babaye isigpamauli sa ilang mga lingkoranan hinatud sa mga lake ug kini silá upod isigbalik sa ilang dapit. Si Simón usa sa mga misayaw, nagkanayón sa iyang higala: “¡Pagkalalim nga sayawan nianang babayhana! Gaan pa sa gapas ug unya may pamatasan ug dili “delicada” sama kang Aurora nga dili gayud papiit.”

Si Diego mitindog sa iyang gilingkoran ug giduol si Petra. Gitunol niya ang panyo nga nagputos sa sulát nga iyang hikat-an ug miingon: “Kining panyo mo nahulog sa imong pagsayaw ug maayo gani kay akong hikit-an”. Ug unya si Diego, sa walay pagpakita bisan diyutay [76]nga kasukó, nangotana: “¿Unsa báy sulod ning panyoa nga anía may mao rang sulat?” Si Petra, sa dakung kalinaw, mitubag usab: “Pinulpog kaná (polvos) nga akong gisulod ug sobre”.

Si Diego migulá ug nakigtipon pagbalik sa mga kalaken-an nga naglain pagpundok. Nakita nga siyá nagmasayag ná ug nagmalinawon. Mitogtog pagbalik ang panoni ug ang sayaw, nga nagakadasig sa matagtakna, nakapaukay pagbalik sa mga dinapit. Si Petra nakita nga waláy pahulay ug waláy honi nga dili niya sayawan; sa laing pagkasulti, waláy “fox—trot” ug “one—step” nga dili siya kuhaon ug sayawan sa iyang daghang mga higala. Usá kanila maó ang usá ka olitawo nga ambungan, maputi kay kaliwat ug katsila, lagsik nga manglihok-lihok, masayag ug malipayon ang panagway, higalang pinili sa kababayen-an ug timaan niini maó nga niadtong sayawa siya dá ang nagutas ug tabok-tabok sa pagtiaw ug pagtupad-tupad sa mga babayeng dinapit. Ang maong olitawo dili laing kong dili si Marcelo.

Si Diego walá mosayaw niadtong gabhiona. Mitipon siya sa pundok sa Gobernador General ug mga hataas nga punoan sa kapupud-an ug sa lalawigan. Ang maong pundok diha duol sa kantina ug uban sa mga nanagalirong nagdalá pa sa kopa nga “wisky—soda.” Ang Gobernador General nahimong tabían sa dakung kalipay sa mga punoan sa lalawigan ug naghisgot sa iyang mga kahibulongang pagpamasol sa dagat sa Palawan ug sa iyang mga pagpangayam [77]sa “tamaraw” ug uban pang mga mananap nga ihalas sa kalasangan sa Mindoro ug sa mga pulo sa Joló. Naghisgot usab siya nga didto sa Amerika adunay batasan nga lain kaayo sa batasan sa mga pilipinhon: maó ang panagbulag sa mga managtiayon. Miingon siya nga kong ang bana ug ang asawa dili managkauyon sa ilang panagpuyo, kong pul-an na bá kun nalapas ba ang panumpa sa kaminyoon nga nahimo sa atubangan sa parí kun sa maghuhukom, ang katilingban ug ang balaod naghatag ug usá ka panabang: maó ang kabulagan, diin ang tagsatagsa makahimo sa pagminyo pagusab.

Si Diego nakabati niining tanan ug ang iyang panumduman mibalik pagitum tinabunan sa mga makalilisang dag-um. Mibulag siya sa pundok, sama sa pagbulag ug paglikay sa usá ka tawo nga malisang magatan-aw ug sanawan sa usá ka bung-aw nga halaum kaayo ug mangitngit. Gipalandong niya ang iyang kahimtang, nahinumdum siyá pagbalik sa mga makalitong pulong sa iyang asawa nga nahipatik niadtong sulát; gipalandong niya ang umaabut sa iyang banay ug labi na sa iyang mga anak, ug unya tapus níng iyang mga pagpalandong mikalit siyá pagingon sa iyang kaugalingon: “¡Kabulagan! Ang kabulagan gitukod alang sa mga talawán ug sa mga walay ulaw; apan sa mga may ulaw ug mga matuod nga tawo, ang mga salá nga magabuling sa balaanong ngalan sa kaminyoon, usá da ka tambal ang makahugas ug makatubós: ang dugó sa kinabuhi.” Si Diego milingkod sa usá ka [78]lingkoranan, tupad sa usá kawani sa Buhatan sa Tesorería Provincial nga tigulang ug nagduká, ug nagsubaysubay sa mga sulti sa Gobernador General.

Natapus ang sayaw. Si Petra migulá ug nangita kang Diego. Ang iyang mga higalang lake nahibulong sa iyang paghisum-ok niadtong dapit sa mga hubog nga nanimahog tabako, wisky, sirbisa ug uban pang mga baho, ug nangotana kong asa siya. Mitubag: “Nangita akó kang Diego”. Hikit-an niya si Diego sa usá ka daplin ug iyang giingon:

—Diego, tana; mamauli na kita.

—Dili akó makapauli pa kay ihatud namo ang Gobernador General sa bapor. Una lang sa ato.—mitubag si Diego sa dakung kalinaw ug sa waláy pagpailá nga siya adunay gikasub-an.

—Wa man akoy uban, mosakay lang akó sa auto ni kompare Marcelo ug iya akong ubanan sa ato—mitubag si Petra.

—Ikaw lang; maayo hínoon.

Si Petra mitalikod dayon ug sa linaktan nga iktin-iktin, binirá ang saya sa taas aron makita ang mga sidsid nga binuldahan sa iyang kamisón, nangita kang Marcelo. Kini iyang hikit-an ug gisultihan niya nga si Diego moadto pa sa bapor aron sa paghatud sa Gobernador General kuyog kang Sindulfo Bonillas ug nga siyá anha lang pasakya sa auto niya (ni Marcelo) ug maoy paubanon hangtud sa balay nila.

Sa pagkataotaod, nanganaog tuod si Petra ug si Marcelo ug nanakay sa auto. Sa dihá na sila sulod sa sakyanan, usá ka chofer mitaghoy, [79]nianang undang taghoy nga mabati kanunay sa mga dula kong managkuyog na ug managparayganay ang mga hinigugma.

Tapus ang pila ka adlaw sukad sa pagduaw sa Gobernador General sa lalawigan, ang tibook lalawigan naukay tungud sa usá ka makalilisang hitabó nga nalilong sulod sa dugayng panahon.

Gisugilon nga usá ka domingo niana, usá ka ginoong talahuron nga naghupot ug katungdanan sa Kagamhanan, misaká paghinay sa iyang balay ug, binitbit sa kamut ang usá ka “revolver”, misulod paghinay sa usá ka lawak. Hikaplagan niya nga ang iyang asawa naglapas sa iyang pagkaminyo uban sa usá ka ambungang lake nga “mestizo” ug iyang giluthang ang duha ka makasasala. Ang lake nakalukso sa tamboanan ug walá maigó. Ang babaye migakus sa bana, ingon man ang iyang mga anak, ug nalukmay ug walá na makaluthang.

Ang usá usab ka balita maó nga usá ka domingo sa buntag, samtang ang bana didto sa “club” nagdula sa “poker”, gipahibaló sa usá sa iyang anak nga ang iyang asawa adunay katipon sa lawak. Ang bana mibiya sa sugal ug, binitbit sa kamut ang “revolver”, misaka sa balay ug gidasmagan ang pultahan sa lawak. Ang lake nakalukso sa tamboanan, apan napiang kay naigó sa luthang, ug ang babaye walá maunsa kay nakagakus dayon sa iyang [80]bana.

Ang ubang mga sugilanon nagingon nga ang asawa hisakpan sa iyang bana nga nanapaw sa iyong kompare ug nga ang bana, sa paghisakop kanila, migamit sa “revolver”, apan walá makaluthang kay ang “iring” nga kompare mihatag ug usá ka “cheque” nga duhá ka libo ka pisos, aron lang lilungon ang tanang nahitabó. Ang lake misaad usab nga molangyaw siyá aron dili na lang patyon. Matud pa, ang bana, sanglit sugarol ug nahutdan na sa sapi tungud sa iyang kanunayng kaparot, misugót ug midawat sa “cheque” nga maó ang bili sa iyang dungog.

Kini ug uban pang mga sugilanon maoy nabati niadtong mga adlawa ug maó kanunay ang ginasultihan sa katilingban. Walá bisan usá nga nakatino sa matuod nga nahitabó kay kini nalilong man ug maó day nadungog sa mga silingan ang duhá ka butó sa “revolver” ug ang tiyabaw sa mga bata ug tapus niini ang tanan nahilum ug walá nay timik sa balay.

Ang Pangulo sa Kapolisan, kong pangotan-on, igo lang motubag nga walá siyay labut ug walá siyay kalibutan. Ang iyang mga “detective”, nga maayong—lake manakop sa mga daga ug olitawong kabús nga managtagbo sa luyó sa mga tayakan sa Karbon ug sa Fuente Osmeña sa mga gabiing madulom, igo lang miingon: “¿Kinsay mosusi nianang mga higala sa Gobernador General ug sa mga labing hataas nga punoan? Daku ná kanang hitaboa ug ang Kapiskalan mao ang may katungdanan sa pagsusi.” [81]

Ang mga mantalaan, walay tingog usab. Hamiling banay ang nahitaboan ug dayag na lang nga angay sa tanang mga pagtahod ug dili maayo nga ang ilang mga ngalan manggulá sa mga tudling sa mantalaan. Labut pa, wala sa “report” sa Kapolisan ang hitabó nga ginasultihan sa mga tawo ug si “reporter” Saró (angga sa mga dagkug-kaon) humaná magmantalag usá ka sinulat diin nagmahay siya tungud kay sa mga “report” sa Kapolisan dili gayud manggula ang mga ngalan sa mga “criminal” ug mga tulisan nga hamili ug dungganan ug maoray igkita kanunay ang ngalan sa mga walá hiilhi sa atong katilingban. Ang maong sinulat natapus gani ning mga mosunod nga pulong nga kanunay niyang balikbalikon: IGUALDAD ANTE LA LEY.

Ang Kapiskalan daw walay kalibutan sa tanang nahitabó. Sanglit walay misumbong kaniya, walá usab siya maglihók. Humaná magpahayag ang usá ka Piskal: “Kami molihók kong adunay mosumbong dinhi sa among Buhatan”. Sa ingon tuod niana, walay kapoy, walay “disgusto” ug dili pa mailá sa mga tawo kong may katakus ba ug kaalam ang Piskal kun walá. Ug gibalikbalik sa Piskal ang iyang natun-an sa Derecho Constitucional ni Santisteban: “Cuando un poder se excede, invade la esfera de otro, viola un derecho individual ó social”. Busa, ang may katungud sa pagsusi sa nahitabó dili ang Kapiskalan kong dili ang Kapolisan.

Gidangtag usá ka tuig una mahilum kadtong mga tabí ug mga sugilanon mahitungud [82]sa nahitabó sa balay ni Diego.

Sulod sa maong panahon, nahitabó ang pilá ka mga butang nga walá matago sa mga matá sa mga molopyo sa lungsod. Pananglitan: si Marcelo, ang batan-ong katsilan-on, nawalá sa hilum ug walay nasayud sa iyang gidangatan. Si Petra maó usab: nawalá lang sa kalit ug giingon nga miadto sa usá niya ka kabanay sa Samar. Si Diego migikan padulong sa Manila. Ang anak nila nga gagmay, si Soleng ug si Meding, hikit-an sa mga tawo sa “Asilo de Huérfanos”. Si Diego miluwát, sa iyang katungdanan ug gibaligya ang iyang tanang mga baláy ug yuta.

Usá ka buntag, usá ka higala ni Diego, magsusulat siyá, nakadawat ning sulát nga mosunod gikan sa Manila:

“Rafael: Ikaw kay magsusulat nakabasá ka tingali sa gimantala diri sa Manila mahitungud sa mga waláy ulaw nga naglaglag sa akong kinabuhi. Sa “La Discusión” mabasa mo nga si Petra ug si Marcelo nanggikan padulong sa Amerika aron konó didto silá pakasal. Apan ¡anaa si Bathala! silá magabayad gayud sa ilang utang kanako.—Imong higala sa gihapon, Diego de Atienza.

Ang alaut nga bana, migikan padulong sa Amerika. Waláy nasayud sa iyang tuyo.

Walá dangtig limá ka bulan, nadungog dayon sa Manila ang usá ka makalilisang hitabó sa usá ka dalan sa siyudad sa San Francisco de California, diin ang mga nanglakip pulos mga pilipinhon. Ang balita nahiabut [83]pinaagi sa hatud-kawat sa “Prensa Asociada” ug nagingon nga usá ka babayeng maanyag nga ginganlag Petra Aguirre Roxas ug usá ka ginoo nga ginganlag Marcelo Mendizabal gipatay, samtang naglakaw sa dalan, sa usá ka pilipinhon nga ginganlag Diego de Atienza. Ang kasingkasing sa babaye gilapsan sa limá ka bala sa “revolver” ug ang sa lake sa duruhá ka bala. Si Diego gisilotan sa Hukmanan sa bilanggo nga waláy katapusan (cadena perpetua).

Kining makalilisang balita gihulad sa mga mantalaan sa lalawigan nga natawhan ni Diego ug dili diriyot ang giabut ug kalisang sa gisangputan sa tuló ka mga higala nila, ingon man dili diriyot ang mga babaye nga sukad lang sa nahitabó walá na pakita sa mga sayaw ug uban pang pangilin sa katilingban.

Milabay ang limá ka tuig ug si Diego, nga walá makaantus sa “clima” sa Amerika ug sa mga kaguol nga iyang gibati sulod sa bilanggoan, namatay. Ang katapusang sulát niya kang Soleng ug Meding nga iyang mga anak, ang gibilin niya sa “Asilo de Huérfanos”, nagingón:

“Hinigugma kong mga anak:—Akó masakiton kaayo ug tingali inigkadawat ninyo ning sulát akó patay na. Tapus nako tubsa ang ngalan ninyo ug ang ngalan nako, dawaton ko ang kamatayon sa dakung kalipay. Gikalipay ko usab nga natuman ang tinguhá ninyong [84]duhá. Wa nato mapatay ang mga banyaga dihá sa ato; apan diri hisakpan ko gayud. Nakita ninyo nga ang akong tinguhá maó da ang pagbilin kaninyo usá ka dungog ug usá ka ngalan nga waláy buling, ug magahulát akó, sukad sa ilalum sa akong lubnganan, nga kamó dili malimut sa akong kaagi ug dili malimot nga ang ngalan ug dungog nga gibilin ko kaninyo linukat sa usá ka bahandi nga maó day makahatag ang mga tawong dungganan: ang bahandi sa kinabuhi. Sa katapusan, iampo ang inyong amahan kang Bathala.—Diego de Atienza.

Si Soleng ug si Meding buhi pa ug dinayeg sa tanan tungud sa ilang pagkabuotan. Nangadakú silá sa waláy pagkaibog sa mga silaw, dungog, honi, kabantug, bulawan ug kalipay nga ginatanyag kanunay sa atong hamili, dungganan ug matahum nga katilingban.

Katapusan.