The Project Gutenberg eBook of Jean Jacques Rousseau: Een beeld van zijn leven en werken
    
This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and
most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
of the Project Gutenberg License included with this ebook or online
at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States,
you will have to check the laws of the country where you are located
before using this eBook.

Title: Jean Jacques Rousseau: Een beeld van zijn leven en werken

Author: Henriette Roland Holst-Van der Schalk

Release date: April 1, 2004 [eBook #12009]
                Most recently updated: March 28, 2023

Language: Dutch

Credits: Marc D’Hooghe


*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK JEAN JACQUES ROUSSEAU: EEN BEELD VAN ZIJN LEVEN EN WERKEN ***




JEAN JACQUES ROUSSEAU


EEN BEELD VAN ZIJN LEVEN EN WERKEN

MET EENIGE PORTRETTEN

van

HENRIËTTE ROLAND HOLST



[Illustratie: JEAN JACQUES ROUSSEAU.]


INHOUD

EERSTE HOOFDSTUK: Jeugd.

  I. Genève aan den aanvang der XVIIIde eeuw
 II. Kindsheid
III. De zwerver
 IV. Groei

TWEEDE HOOFDSTUK: Parijs.

  I. Midden der XVIIIde eeuw
 II. Het moeizame leven
III. De eerste fanfaren

DERDE HOOFDSTUK: De groote foren.

  I. Naar de vereenzaming
 II. De Katastrophe
III. De werken der groote jaren

VIERDE HOOFDSTUK: De laatste worsteling

VIJFDE HOOFDSTUK: Waan en Vrede




Lijst van illustraties





EERSTE HOOFDSTUK

JEUGD.


I. GENEVE AAN DEN AANVANG DER XVIIIDE EEUW

In de stad aan het donkerblauwe meer, waar in de XVIde eeuw het kalvinisme
geboren was--de richting van het protestantisme die zich het scherpst
en felst, in vorm en wezen, tegenover Rome had gesteld--bleef het
maatschappelijk en geestelijk leven zich geslachten lang in de banen
bewegen, waarin de machtige greep van den grooten hervormer het had
gestuwd.

Dit kon zoo zijn, omdat het stelsel van Kalvijn nog langen tijd passen
bleef bij de sociale en geestelijke behoeften der bevolking van Genève,
terwijl in Holland b.v., die andere burcht van het protestantisme, haar
heerschend deel spoedig daaraan ontgroeide. Het protestantisme was in de
XVIde eeuw ontstaan uit den drang der opkomende burgerlijke klassen van
verschillende landen, om zich aan de uitbuiting van Rome te onttrekken.
Het spiegelde de denkvormen, de aspiraties en de idealen dier klassen
weer, toen zij aan den drempel stonden van geweldige ekonomische en
sociale veranderingen. Daar waar de XVIde-eeuwsche burgerij dien drempel
overschreed, dat is in diè landen waar de XVIIde eeuw een groote expansie
bracht en de overzeesche handel, de koloniale uitbuiting en de bloei der
manufaktuur een ongekend-snelle kapitaal-akkumulatie ten gevolg hadden;
--waar de krachtige ontwikkeling der produktiewijze een deel der burgerij
tot grootburgerlijk bezit en grootburgerlijke levensvormen tilde maar ook
het proletariaat deed aanzwellen en de vroegere, betrekkelijk geringe
kloven tusschen de stedelijke klassen zich haast plotseling tot afgronden
verdiepten,--daar kon het kalvinisme den staat niet blijven beheerschen,
de maatschappij niet blijven doortrekken met engen, onverdraagzamen,
puriteinschen geest. Die geest was in tegenspraak met de eischen en
behoeften van het grootburgerlijk leven. Het moest zich vergenoegen, in
Holland als in Engeland, met ééne in het spel der krachten te zijn die
het karakter eener maatschappij bepalen, en den godsdienst der lagere
klassen te blijven, den godsdienst van kleinburgers, handwerkers,
visschers en boeren.

Het meest waardevolle element uit de kleine burgerij, de gezeten
handwerkersstand, maakte in Genève de ruggegraat der bevolking uit,
en wegens het overheerschend kleinburgerlijk karakter der stad kon
het kalvinisme er ongestoord doorwerken. Zij miste de voorwaarden tot
onstuimige ekonomische ontwikkeling en grootkapitalistische expansie.
De stad lag ver van de zee en van bevaarbare rivieren, aan de zuidpunt
van een groot meer: deze ligging maakte, dat de oude productie- en
levensverhoudingen zich er langen tijd bestendigen konden. Hoogstens
was zij aangewezen, om een centrum van den lokalen handel te zijn.
Van kleinbedrijf en handwerk bleef zich de massa der burgerij geneeren,
en de krachten ontbraken hier, die elders de wig dreven in hare
gelijkvormige massa.

Onder de ambachten was er één, van oudsher inheemsch in Genève, van
bijzonder karakter zoowel door de groote kunstvaardigheid die het
eischte als door den hoogen welstand dien het verschafte. Dat was
de horlogemakerij. Haar beoefenaars vormden het puikje van den
handwerkersstand, gezeten burgers waren zij, aan aanzienlijke geslachten
der stad vermaagschapt, en ook goede patriotten en mannen van kennis en
beschaving, op wier werktafel, naast de fijne instrumenten van hun
beroep, de geschriften van Tacitus en Plutarchus lagen.

De horlogemakerij werkte natuurlijk grootendeels voor den uitvoer.
Zij verbond de stad, zoo geïsoleerd door godsdienst en regeeringsvorm
tusschen haar naburen, aan de wereld daarbuiten. In de schommelingen
die dit bedrijf--toen veel sterker dan nu een luxe-ambacht--doormaakte,
ondervond het den weerslag van verre oorlogen of van groote finantiëele
beroeringen in de machtige rijken rondom. En die wisselvalligheid moest
bij den eerzamen ambachtsman tegengaan het verstijven in bekrompen
zelfbehagen, zijn blik uitzenden over de wallen der stad, tot waar haar
gebied eindigde en een andere wereld begon: die van het katholicisme en
de absoluut-geregeerde staten ten zuiden en westen.

De stad was en bleef klein, ook naar den maatstaf dier dagen. In het
begin der XVIIIde eeuw telde zij nauwelijks 20.000 inwoners. En haar
kleinheid maakte het voortbestaan van instellingen en zeden mogelijk,
die, ware de bevolking snel toegenomen, door den stroom van het leven
zouden zijn weggespoeld.

Het doet vreemd aan, zich die bescheiden tweederangsch-provinciestad
voor te stellen, met de enkele dorpjes buiten haren wallen een
onafhankelijken staat vormend, de fiere, zelfbewuste vertegenwoordiger
van demokratie en protestantisme te midden van het katholieke
feudaal-absolutistisch Europa. Om haar heen gehoorzaamden de kleine
steden van Waadtland en Savoye aan edellieden, door de verre regeeringen
van Parijs of Turijn gezonden en mestten zich adel en papen van goed
en bloed der arme boeren. Het bewustzijn, een eiland der burgerlijke
vrijheid, een vooruitgeschoven post van het protestantisme te zijn,
werkte als een veer die de strijdbaarheid der stad gespannen hield.

Het stelsel van Kalvijn had wereldlijke en geestelijke overheid in de
meest innige verbinding gebracht. Wel waren in Genève de funkties van
kerk en staat gescheiden, de regeering vormde geen eigenlijke
theokratie; maar de staat was zoo gedrenkt met den geest der kerk, de
kerk zoo vastgegroeid in het lichaam van den staat, dat beide machten
voor het bewustzijn der burgers in één ongedeelden glans verschenen,
evenals de liefde voor hun geloof en hun politieke vrijheid daarin tot
één gevoel waren samengegroeid.

Kalvijn had niet slechts de godsdienstige denkvormen, maar ook de
kerkelijke instellingen gevonden, die aan de behoeften der burgerij
in de XVIde eeuw beantwoordden. Hiertoe behoorde de invoering der
demokratie in de kerkelijke organisatie, en deze werkte door het nauw
verband tusschen kerk en staat, natuurlijk ook op den vorm der politieke
organisatie terug. De staat Genève was, schijnbaar, demokratisch.
Schijnbaar: van een ware demokratie, een regeering door het volk, was
in de kleine republiek evenmin sprake als in hare roemrijke zuster, de
Vereenigde Nederlanden. De drie ondersten der vijf klassen waarin de
bevolking van Genève, naar half middeneeuwschen trant nog--gelijk reeds
uit de namen, "inwoners, inboorlingen en onderdanen" blijkt,--verdeeld
was, waren politiek onmondig. Slechts de twee bovenste klassen, de
"citoyens" en "bourgeois," bezaten politieke rechten. Deze benoemden
in algemeene vergadering den magistraat, hadden het recht van
belastingheffing en van oorlog en vrede, formuleerden hun grieven en
bezwaren tegen de handelingen der regeerende lichamen, den "kleinen,"
en den "grooten" raad. Het geringe aantal volmondige burgers--de
"algemeene vergadering" telde niet meer dan 1600 personen--maakte het
vertegenwoordigend stelsel onnoodig.

In den loop der XVIIde eeuw nam de politieke invloed der kleine en der
gezeten burgerij steeds meer af. De eigenlijke regeerende klasse, de
oude patricische geslachten en de opgeklommenen in de groote bourgeoisie
die den "grooten" raad van tweehonderd en den "kleinen" van vijftig
uitmaakten, riepen de algemeene vergadering der burgers al zeldzamer
bijeen en beperkten al meer hare bevoegdheden. Zij matigden zich het
"negatieve recht" aan, om de bezwaren en grieven, door een of andere
groep uit de burgerij ingediend, niet in behandeling te nemen: zoo werd
deze hare voornaamste bevoegheid tot een schaduw. Kleine en groote raad
vulden elkaar wederkeerig aan en verkozen hun leden meer en meer uit den
kleinen kring der aanzienlijken of rijkgeworden geslachten: evenals in
Holland dus, monopoliseerden bepaalde families de regeermacht, waarvan
het overgroote deel der burgerij uitgesloten werd.

De burgerij bezat aan den aanvang der 18de eeuw feitelijk nog slechts de
bevoegdheid tot de jaarlijksche verkiezing van den magistraat. En ook
dit recht was tot een schaduw geworden. Immers de voordracht der beide
raden bewoog zich binnen een zeer beperkt aantal uitverkorenen: het
burgemeesters-ambt leek haast erfelijk.

Aan de burgerij bleef bij dit alles één troost: die van de
rechtschapenheid en onkreukbaarheid van hare regeerders. De zeden, ook
der aanzienlijken, bleven eenvoudig, hun welstand was in de meeste
gevallen kleinburgerlijk, een vrucht van eigen arbeid, van vlijt,
overleg en spaarzaamheid. Geen vloten voerden in Genève schatten aan uit
Oost- of West-Indië, geen vermogens werden, door goede of kwade kans,
met één slag gewonnen of verloren, de gelegenheden ontbraken tot
plotseling rijk worden, de wet verbood weelde en pronk. Zoo kon de
kleinburgerlijke eerbaarheid zich handhaven en kwam korruptie slechts
zelden voor.

Maar dit besef, door rechtschapen mannen die het welzijn van het
gemeenebest op 't oog hadden, geregeerd te worden, kon aan de burgerij
het verlies der oude vrijheden niet vergoeden. Haar ontevredenheid uitte
zich, in den loop der 18de eeuw, herhaaldelijk in onlusten en troebelen,
door de regeerders streng onderdrukt.

Was de politieke vrijheid in Genève, ondanks het verval der demokratie,
grooter dan in de absolutistische staten, het private leven daarentegen
was bekneld en gebonden op eene wijze, waar men daar niet van wist. De
kerkelijke overheid waakte zorgvuldig tegen alle loszinnigheid, en liet
geen vergrijp tegen het enge en steile fatsoen dat voor alleen-zedelijk
gold ongewraakt. De predikanten behandelden die zelfbewuste mannen en
vrouwen, zoo fier op hun "vrijheid," als kinderen: hun leven lang werden
zij nagegaan, vermaand, berispt, gestraft voor de nietigste vergrijpen
tegen de zedewet van het puritanisme. Wie op Zondag gezien was met
kaarten in de hand, die duivelsblaren;--wie had meegedaan aan een
danspartijtje;--wie, naar verluidde, als getrouwd man behagen schepte
in het gezelschap van een bekoorlijk meisje, haar af en toe bezocht,
--hij kreeg orde om voor zijn geestelijken herder te verschijnen, werd
onderhanden genomen, moest beterschap beloven. Was de zondaar of
zondares halsstarrig en weigerde vóór te komen, dan werd de groote
machinerie der geestelijke overheid in beweging gebracht: de kerkeraad
bemoeide zich met de zaak en de druk hield aan, zoolang tot de schuldige
toegaf, en, in ernstige gevallen, zich bereid verklaarde boete te doen.
Want de zondige wil moest uitgeroeid, de trots van den natuurlijken
mensch gebroken worden: neerknielen en den grond kussen was het gewone
teeken der christelijke verootmoediging. De verstokten bedreigde de
zware artillerie der kerkelijke tuchtmiddelen: onthouding van het heilig
avondmaal.

Eng en gebonden als dat hunner middeleeuwsche voorvaders schijnt ons het
leven dezer protestantsche kleinburgers, maar instee van beglansd door
den kleurigen gloed van een goedlachsch, volkseigen en kunstrijk
katholicisme, overschaduwd door den somberen gedachtenhemel van
voorbeschikking en eeuwige verdoemenis. Een levensbeschouwing, die alle
spontane vrolijkheid en haast elk onschuldig vermaak veroordeelde en
trachtte uit te roeien, moest den levenslust wel dempen en vervangen
door eigen-gerechtigheid en huichelarij, de specifiek-onaangename
karaktertrekken van het puritanisme.

Het strenge toezicht op het private leven was onmogelijk zonder een
stelsel van bespieding en verklikking, waar de stank van wantrouwen,
oogendienst, babbelzucht en kwaadsprekerij van verre uit opstijgt,
dat doodend werkt op den gezelligen omgang, lach en kus op de lippen
verstijven doet.

Geen wonder, dat wie de stad bezocht, komend uit de wereld van losse
zeden, wuftheid, gratie, galanterie en genotzucht ten westen en zuiden,
haar somberte voelde drukken op zijn gemoed als die eener gevangenis en
de gezichten binnen haar wallen Voltaire opvielen door hun plooi van
gemelijke norschheid.

De levenskracht, door den harden greep der tucht en den dam der meening
van het zondige genot afgehouden, stroomde onverzwakt in de bedding van
den arbeid en van het gezinsleven. Vlijtig, spaarzaam, matig, waren de
burgers van Genève, eerbaar van zeden, gesloten van gemoed, gehecht aan
de zeden der vaderen en aan de traditie. Dit alles behoort tot het
gewone wezen van den onafhankelijken kleinburger der tijden, die
voorafgaan aan de ontwikkeling van het moderne kapitalisme. Maar dit
wezen, hoe stuursch en onaangenaam ook door de werking van het
kalvinisme in hen, werd geadeld door een ruige fierheid, vrucht hunner
kerkelijk-nationale geschiedenis en der eigendommelijke positie van hun
nietig, en toch in geestelijke zaken gezaghebbend gemeenebest. En de
godsdienstige voorgangers wakkerden, in de wekelijksche predikatie, den
hoogmoed, maar ook het besef van verantwoordelijkheid hunner gemeentenaren
aan, leerden hen zich te voelen als een uitverkoren schare, geroepen God
te bekennen onder de zedenlooze en losbandige volken te midden van wie het
lot hen voerde.

Want van de burgers van Genève trokken vele, naar schatting wel één
vierde der volwassen mannen, uit, om in den vreemde brood te vinden.
Zij kon hare kinderen niet alle voeden: te groot was het aantal nijvere
handen in verhouding tot het afzetgebied der stad.

Na de opheffing van het edikt van Nantes had een groote stroom van
Fransche émigranten, gelijk reeds eenmaal in de 16de eeuw, zich over
Genève uitgegoten. Onder dit later geslacht van protestantsche
vluchtelingen waren mannen van ruimer levens-inzicht en wijder
ontwikkeling dan de burgers van Genève bezaten, waar de oude denkvormen
allengs verstijfden. Zij werkten als een kracht van vernieuwing en
verjonging, verhoogden het geestelijk peil der stad en vormden er
een element van vooruitgang, van aanpassing aan de veranderingen des
levens, van oppositie ook tegen de aanmatiging der aristokratische
regeeringskliek. En ook bracht hun vaardigheid en kennis kunsten
en wetenschappen tot hooger ontwikkeling. Onder hen waren vele
handwerkslieden die de kleine ambachten binnen stroomden en, hetzij
door grooter vlijt of wijl hun instrumenten voortreffelijker waren:
de oudburgers konden zich niet handhaven en de nieuwe verdrongen hen.
Genève exporteerde te weinig waren, in verhouding tot haar produktie.
Zoo moest zij wel menschen exporteeren. Van geslacht na geslacht trokken
vele weg naar de europeesche landen, of naar het oosten, of over den
oceaan, naar de noord-amerikaansche staten waar engelsche geloofsgenooten
woonden. Dreef hen enkel de nood? Of lokten het jonge bloed de landen,
waar het leven niet vloeide, grauw en eentonig bekneld binnen de enge
wanden van traditie en tucht, maar glinsterend dartelde tusschen lachende
weien of schuimend en ziedend vervaarlijke sprongen nam? Daar was jolijt
niet verboden als zonde en het minnekozen niet en de voeten sierlijk
bewegen op de maat van de vedel. Zoete bloemen van levensgenot geurden
daar. En groote uitzichten openden zich: gouden bergen blonken. De burgers
trokken.

Maar zoo velen gingen, anderen kwamen. Weetgierige jongelieden uit de
hervormde landen bezochten de stad, om zich in het fransch te volmaken
of theologie te studeeren aan de vermaarde universiteit van het
protestantsche Rome. Sommigen hunner waren zonen van edellieden of van
aanzienlijke burgers, afkomstig uit kringen, aan de puriteinsche zeden
ganschelijk ontgroeid. Zij waren vrij van manieren en als zij gedronken
hadden, luidruchtig en twistziek, zij traden dan wel uitdagend tegen de
gewone burgers op. Bij een opvoeding volgens hun stand pastte onderricht
in wereldsche muziek en dans, die de hoeders der rechtzinnigheid
verfoeiden als werken des duivels. Maar de overheid was lankmoedig tegen
de vreemde studenten, want zij brachten veel geld in de stad. Zoo werd
het beroep van dansmeester ten hunne behoeve toegelaten, maar deze
mochten enkel de vreemdelingen onderrichten, de landszonen niet. En die
voelden zich verongelijkt, want als het kwam tot botsingen tusschen hen
en de parmantige jongelieden uit den vreemde liet de magistraat gemeenlijk
de volle zwaarte der wet op de burgerzonen neerdalen, ook al waren zij de
aangevallenen, en de aanvallers gingen vrij uit.

       *       *       *       *       *

Kleinburgerlijke produktieverhoudingen en protestantisme bevorderen
beide in hooge mate individualistische neigingen. Maar het wezen en
de positie der kleine kalvijnsche republiek voorkwam, dat enkel deze
neigingen het gemoed der burgers beheerschten. De nationale
zelfstandigheid was voor hen geen kussen, waarop zij zich konden
neervleien en slapen, maar een kleinood, in strijd gewonnen, dat zij
elk oogenblik geroepen konden worden te verdedigen met hun bloed.
Want, terwijl in de groote staten met den ondergang der stedelijke
demokratieën de burgerwachten verdwenen waren en het absolutisme zijn
eigen legervorm had voortgebracht--zoo niet overal in alles gelijk,
toch hierin wél dat de stok bijeenhield, wat geweld of verlokking
samenbracht--had zich in Genève de demokratische legerorganisatie van
vroeger gehandhaafd. Versterkt door een klein vendel huurlingen--hoe zou
men aan het geld gekomen zijn, er meerdere te betalen--bezorgden de
burgers zelven, gelijk de midden-eeuwsche gilden der italiaansche en
vlaamsche steden plachten, de verdediging hunner stad. Alle weerbare
mannen werden in den wapenhandel geoefend, en die gemeenschappelijke
oefeningen hielden de heugenis vloeibaar van een heroïsch verleden en
wakkerden den gloed van stads-en vrijheids-liefde aan. Zij kweekten,
uitgaande boven het kleinburgerlijk individualisme, in de uiterlijk
stugge, maar binnen-in gloeiende harten een daadkrachtig, zoowel
militant als teeder gemeenschapsgevoel. De militaire ceremoniën deden
de polsen der burgers hoog kloppen en hun spieren zich spannen. De
handwerksman, die van hen terugkeerde tot zijn werkplaats, voelde in
zich zwellen vreugd om het bezit van burgerlijke vrijheid en fierheid,
van ideale goederen die hij elders verloren wist. Hij toog huiswaarts,
mijmerend over de republieken der oudheid, wier burgers en boeren,
eenvoudige mannen als hij, eeuwigen roem hadden behaald door heldendaden.
Aan hen voelde hij zich meer verwant dan aan de edelen en knechten der
naburige landen, de wufte stedelingen, het uitgemergelde boerenvolk. En
droomend greep hij naar zijn wambuis, zich verwonderend dat het geen
toga was.

Het geviel eenmaal, dat toen een dier burger-regimenten zijn gewone
oefening gehouden had, gevolgd door een gemeenschappelijk avondmaal, de
mannen zich opnieuw zamelden op het plein en een reidans dansten bij het
licht van flambouwen. Trommels sloegen, trompetten schetterden, liederen
bruischten door den zomeravond, terwijl de windingen van den grooten
stoet aan en af deinden in het flikkerend schijnsel. Vrouwen kwamen hun
huizen uit en half ontkleede kinderen tripten aan om hun deel van de
pret. Dienstmeisjes brachten drank, het werd een algemeene vreugde. Men
zong, danste, schertste, verbroederde zich. De harten gingen open, een
dronkenheid zoeter dan van wijn alleen maakte ze vrij van den last van
zorg en nijd en alleenheid, die dikwijls zwaar drukten in het
dagelijksch doen.

Een der burgersoldaten, een vurig man, hartstochtelijk van wezen, boog
zich over tot het knaapje dat hem vader noemde, kuste het en sprak met
beving in zijn stem: "o mijn kind, heb lief onze goede stad. Zie de
burgers, hoe zij als vrienden en broeders te zamen zijn, hoe liefde en
eensgezindheid tusschen hen heerschen. Jij ook zult bezoeken vreemde
landen, als ik deed in mijne jeugd, daarvoor ben je een Genèver. Maar
nergens in de wereld zult je zulk een schouwspel zien."

Het bruinoogig, sierlijk knaapje, dat die woorden inzoog mèt de
ontroering die in ze trilde, en alles in zijn gemoed verzonk en wèl
bewaarde, was Jean Jacques Rousseau.


II. KINDSHEID.

Zijn vader was uit een geslacht van fransche émigrés, van ouder tot
ouder horlogemakers, gezeten burgers. Voor zulken was de kans nog niet
gansch uitgesloten, allengs tot maatschappelijk aanzien te stijgen, door
hun medeburgers geroepen te worden tot een der openbare eere-ambten, die
te bekleeden den weg baande naar het lidmaatschap van den "grooten
Raad." De grootvader van Jean Jacques, David Rousseau, bracht het tot
_dizenier_, dat is een soort ondergeschikt vrederechter in zijn
stadskwartier. Maar in het volgend geslacht ging die kleine stijging
weer verloren: Isaac, de vader van Jean Jacques, bezat de eigenschappen
niet die hun bezitter geschikt maken tot hoogeren maatschappelijken
staat op te klimmen. Hij was opvliegend en lichtgeraakt, genotzuchtig en
ongestadig, te heetbloedig en ongeduldig voor een solied handwerksman.
Op zijn een-en-twintigste jaar gaf hij gehoor aan een dier wonderlijke
opwellingen welke voor bezadigde lieden dengeen die ze volgt tot een
dwaas stempelen: hij verwisselde gedurende eenige maanden zijn
voordeelig en eerbaar ambacht voor het beroep van dansmeester, dat zagen
wij, weinig in tel was bij de mannen van den ouden stempel. Hij kon
vioolspelen en hield van muziek, evenals zijn broers en zusters. Dat was
nog een zeldzaamheid in Genève, waar de trieste godsdienst lang alle
kunsten had onderdrukt.

Zijn beroepsverwisseling, hoe kort van duur ook: hij keerde spoedig
terug tot het vaderlijk ambacht, was niet geschikt hem bij de
autoriteiten in een goed blaadje te brengen. Trouwens ook zijn verder
gedrag niet. Een paar maal kreeg hij twist met jonge vreemdelingen en
toonde zijn prikkelbaren en hooghartigen aard. Hij huwde laat met een
burgerdochter van goeden huize en tamelijken welstand. Suzanne Bernard
heette zij; haar geslacht, dat van het platteland om Genève stamde,
bezat sedert meer dan een eeuw burgerrecht in de stad. Haar vader
was jong gestorven, hij liet de herinnering na aan verscheiden
liefdesgeschiedenissen van de soort die de kerkeraad niet tolereerde,
en de roep van een ontvlambaar en lichtzinnig mensch. Het meisje kwam
bij haar oom, een predikant, een geletterd man dus, die haar zorgvuldig
en blijkbaar in weinig bekrompen geest opvoedde. Zij kon zingen en
zichzelve begeleiden, zij had veel gelezen, voornamelijk zeventiende-
eeuwsche romans, ook maakte zij wel gedichten. Begaafd en levenslustig,
daarbij bijzonder bekoorlijk, viel 't haar niet licht zich in de tucht
van Genève te schikken, en de strenge zederechters in den kerkeraad
gingen haar gangen zorgvuldig na. Hun kwam eenmaal ter oore, dat het
jonge ding, als boerin verkleed, een theatertje in de voorstad had
bezocht, waar op marktdagen kluchten vertoond werden; een ander maal,
dat zij wel bezoek kreeg van een gehuwd, adelijk heer. Het een noch het
ander was oorbaar in Genève: het meisje moest tot rede worden gebracht.
Maar zij voelde zich, had veel temperament, was welgesteld en
onafhankelijk. Lang stribbelde zij tegen, loochende de feiten; ten slotte
gaf zij zich over, deed wat men van haar verlangde: zoo ging het altijd.

Isaac Rousseau en Suzanne Bernard hadden elkaar liefgehad van af hun
prilste dagen, de neiging tot elkaar reikte even ver terug als hun
herinnering. Waarom huwden zij pas, toen beider jeugd voorbij was? Wij
weten het niet. Evenmin, waarom Isaac kort na de geboorte van hun eerste
kind zijn vrouw verliet en naar Konstantinopel trok als horlogemaker van
den Sultan. Misschien waren hun omstandigheden moeilijk; het vaderlijk
erfdeel was niet groot geweest; en er was oorlog. Misschien dreef hem,
gelijk zoovelen, de zwerflust.

Na zes jaar keerde hij terug: zijn vrouw was hem trouw gebleven, zij had
hem nog lief. De vrucht van deze terugkomst, de "droevige vrucht,"
gelijk hij zegt, was Jean Jacques. Hij kwam den 28en Juni 1712 ter
wereld.

Zijn geboorte kostte zijn moeder het leven. Maar kan moederliefde ooit
vervangen worden, dan werd zij het in dit geval. "Geen koningszoon,"
heeft hij zelf getuigd, "kan met grooter liefde verzorgd worden dan mij
gedurende mijn eerste jaren ten deel viel, verafgood door mijn omgeving
en, wat veel zeldzamer is, altijd gekoesterd maar nooit verwend."

Het was een zuster van zijn vader, die hem deze koestering gaf. Haar
zorg redde zijn leven, want hij werd stervend geboren. Zijn levenlang
heeft hij haar aangehangen met liefde en erkentelijkheid om de zoete
geur van innigheid, die haar wezen in de herinnering zijner kindsheid
mengde. Zij was vroolijk, lieftallig, gelijkmatig en zacht. Vele oude
wijsjes kende ze, zong ze met dunne kleine stem. Die zonken in het
gemoed van het knaapje en lagen vele jaren lang op den bodem, slapend.
Eerst door heel den tijd, dat hij zich op de golven der levenszee liet
deinen; toen door den anderen, dat de wil in hem rees zelf een kracht te
zijn en hij met een geestdriftig hart worstelde tegen storm en tij. Maar
toen de tijd van moeheid en inkeer kwam, dook hij in zich zelven en vond
er de oude leizen die zijn jeugd gewiegd hadden en wekte ze en droeg ze
omhoog. En met de dunne stroom hunner melodie en het lichte getrip
hunner woordjes kwamen al de zachte blijheden van zijn kinderleventje in
dat veilige warme nestje mee, want zijn ziel hoorde tot de zeldzamen,
die met de herinnering der dingen hun geur bewaren en met het beeld de
atmosfeer der vroegere aandoening herleven doen. Hij bezat de gave, die
doorleefde vreugde en smart voorttrillen laat door 't wezen dat ze
voelde: het geheugen van 't gemoed.

Zijn vader bracht op Jean Jacques de lange teederheid over, waarmee hij
de lieve Suzanna had aangehangen. En toch zag hij in 't knaapje de
oorzaak van haar dood. Zoo was zijn vadergevoel gespleten en troebel.
Hij beheerschte zich weinig; als hij 't kind aan zijn hart sloot en met
hartstochtelijke liefkoozingen streelde, merkte dit in die overgroote
teerheid 't verlangen naar haar, die niet meer was. Als de vader zei:
"we zullen over moeder praten," antwoordde het knaapje, "dan gaan we
schreien, vader."

Zoo'n omgang was voor het zwakke en vroegrijpe kind een school van
overgevoeligheid, gelijk ook de verdere opvoedingswijze van vader Isaac.
Zoodra Jean Jacques lezen kon--hoe hij 't leerde wist hij zich niet te
herinneren--toog zijn vader met hem aan 't lezen van de romans die
Suzanne had nagelaten; verhalen vol valsch pathos en opgeschroefd
gevoel. De man en het kind zwelgden in die avontuurlijke wereld,
vergaten de huisbakken werkelijkheid. De nacht verging, de eerste zwaluw
kondigde cirkelend den dageraad aan eer de vader, uit den roes van
romantiek ontwakend, beschaamd fluisterde: "ik ben nog grooter kind dan
jij." Jean Jacques was toen zeven jaar oud.

Binnen de engbegrensde horizon van het ouderlijk huis voelde het kind zich
veilig, warm-gekoesterd en gelukkig. Ook later bleef een eng-omsloten
levensveld noodig tot zijn geluk; zoodra het zich opende en wijde
uitzichten won, verloor hij zijn rust en zichzelven. Hij had geen vriendjes
en geen verlangen er naar; zijn broer, een deugniet die jong naar
Duitschland trok en waarvan nooit meer iets gehoord werd, scheelde te veel
met hem om zijn speelmakker te wezen; zoo had hij dan geen anderen
dagelijkschen omgang dan met vader en tante en de goede trouwe meid.

Maar naast het engbegrensde simpele leven van den dag begon vroeg een
ander voor hem, wijd en onbegrensd: dat der verbeelding. Zij was in hem
het sterkste vermogen, zij voerde hem mee, zijn levenlang, waarheen 't
haar lustte en haar rijk was werkelijker voor hem dan de werkelijkheid
zijner zinnen, hij vergat er armoede, verdriet en lichaamspijn. Uit de
vroeg-gelezen verhalen was in hem een wereldbeeld gegroeid, dat geen
ervaringen ooit geheel verdrongen, een vreemde wereld vol romantisch
gebeuren, vol heldhaftige ridders en smachtende jonkvrouwen. De
gevoelens in die wereld waren ongezond, broeierig en zwoel;--natuurlijk,
want zij was niets als de bleeke, tallooze malen verslapte kopie der
middeneeuwsche romantiek. En hun zwoelheid zonk in hem en doortrok zijn
wezen en werd een deel daarvan, voor goed.

Maar gelukkig, aan de voorraad romans kwam een einde. Vader en zoon
vonden in de boeken van Suzanna's voogd, den predikant, afkomstig, nieuw
voedsel om hun leeshonger te stillen. En dit was beter kost: Bossuet,
Ovidius, Plutarchus. Voor het kind ging de wereld der klassieke oudheid
open, de verheerlijking van burgerdeugd en soldatenmoed, van
rechtvaardigheid en zelfverloochening, van zedelijk enthousiasme. Er was
een vrijheid om voor te leven en te sterven, er waren genooten om te
redden door standvastig verdragen smart en dood; de heerlijkheid bestond
van een trouw, onverzettelijk bewaard. Het knaapje gloeide: in zijn
oogen vonkten tranen, rillingen van geestdriftig begeeren tintelden
langs zijn rug: o een held te zijn, een martelaar voor de vrijheid,
groote daden voor de makkers te doen. Machtig ontwaakten in hem de
oerneigingen van sympathie en meegevoel, de sociale driften. En machtig
blies de wind der verbeelding hun vlammen aan. Hij wèrd Aristides, hij
wèrd Brutus, hij wèrd Scevola, hij leefde in die helden of zij in hem.
Dan sprak hij met zijn vader, en vond in diens oogen en stem iets van
zijn eigen verrukking, als de horlogemaker van hun eigen stad verhaalde,
die een republiek was evenals Sparta en Rome, en wier burgers ook voor
de vrijheid hadden gestreden tot den dood. Soms zag het kind hen,
gewapend en met rustigen tred, van de oefening op het marktplein keeren,
en hoorde hun krijgshaftige liederen klinken langs de straat. En de haat
tegen oude tyrannen en de liefde voor de helden van lang geleden
versmolt in zijn hart tot één gevoel, met de liefde voor de vaderstad en
de levende burgers, en hij zag hen omstraald met de deugden der burgers
van Sparta en Rome en met hun roem.

En ook deze kiemen en zaden zonken in zijn gemoed en dreven wortel en
kiemden; kiemden en stegen, een bosch van halmen in zijn bewustzijn,
toen hij man geworden was. Hij maakte hartstochtelijke boeken van de
gevoelens, die zijn kinderhart zoo heerlijk en zoo fel bewogen hadden.
En toen door zijn woorden de oude deugden der Grieken en Romeinen
opstonden en de fiere gestalten van tyrannenhaters bewogen, strekten
zich duizende handen naar hem en duizenden harten klopten het zijne
tegen in verrukking: de harten van mannen en vrouwen die als hij
burgerdeugd en onkreukbaarheid en rechtvaardigheid liefhadden en eenvoud
en familiezin. Dat waren de kleinburgers. Zij maakten zich op om een
grooten strijd te strijden tegen tyrannie en privilegie, tegen de weelde
en de lichte zeden der heerschers van toen. En vol waardigheid hulden
zij zich in het heroïsche gewaad der oudheid, dat Rousseau hun reikte:
hun eigen drang en wil en streven leek hun in die omhulling veelmalen
schooner toe.

       *       *       *       *       *

Toen Jean Jacques twaalf jaar was kreeg zijn vader op de jacht--een
hartstochtelijk jager was hij--twist met een zekeren kapitein Gautier,
die gediend had in de lijfwacht van den koning van Polen. Isaac,
prikkelbaar en heetbloedig, achtte zich beleedigd, en toen hij den ouden
ijzervreter een poos na hun twist in de stad tegen kwam, trok hij zijn
zwaard, viel hem aan en verwondde hem. Het vonnis luidde: een boete,
drie maanden gevangenis, en op de knieën vergiffenis vragen. Maar Isaac
achtte het vonnis onbillijk en liever dan te buigen, vestigde hij zich
voor goed te Nyon, een plaatsje dicht bij Genève maar buiten het
stadsgebied, waarheen hij na zijn daad de wijk had genomen. Zijn
kinderen liet hij achter, een broeder zijner vrouw zou verder zorg voor
hen dragen. Met het zoontje van zijn oom, een goeie jongen, kwam Jean
Jacques in de kost bij een dominé in Bossey, een dorpje op Geneefsch
gebied aan den voet van de Salève. De Grieken en Romeinen raakten op den
achtergrond van zijn bewustzijn: hij leerde spelen en kattekwaad
uitvoeren en werd, voor 't eerst eigenlijk, kind. En een nieuwe vreugde
ging open: hij die tot nu toe geleefd had binnen stadsmuren kwam buiten,
in de natuur. Zij zou, in zijn verder leven, hem over alles troosten; in
zorg, in verdriet, in verbittering, in geestelijke omnachting zijn hart
tot rust brengen; zij zou voor hem de diepste zoetheid des levens zijn.

Twee jaar bleef hij in het predikanten-gezin; leerde er wat latijn en
kerkgeschiedenis en den katechismus. De moreele atmosfeer was dezelfde
als thuis, de predikant en zijn zuster behandelden hem met liefde: het
zachte, affektueuze en levendige kind won alle harten. Met zijn neefje
Bernard sloot hij een echte jongensvriendschap: zij waren onafscheidelijk,
kibbelden soms, maar konden geen kwartier buiten elkaar.

Aan 't eind van die twee jaar kreeg zijn kindergemoed de groote schok
waarvan het zich nooit geheel herstelde. De menschen waaraan zijn hartje
hing straften hem, ondanks zijn hartstochtelijke betuigingen van
onschuld, hard en onmeedoogenloos voor een vergrijp dat hij niet
misdreven had. Er brak iets in hem: hij doorvoelde de monsterlijkheid
van onrecht. De groote kloof viel in zijn leven tusschen 't
kinderparadijs van ongerept vertrouwen en het bewustzijn van de wereld
als vijandelijke overmacht. Haast alle kinderen beleven dit, alle voelen
in die oogenblikken de wanhoop der machteloosheid, maar de meesten
herstellen zich spoedig, want het normale kindergemoed is elastisch als
een ongebruikte veer.

Maar zijn gemoed miste die soort veerkracht, en dit kon niet anders zijn
door de gave, met de herinnering de aandoening weer wakker te roepen.
Wie haar bezitten dragen zwaar aan het leven, en hun verdriet gaat niet
voorbij.

Hij was week van natuur, vatbaarheid voor teedere aandoeningen vormde de
grondslag van zijn wezen, maar meer passief toch nog dan aktief, meer
als begeerte liefde te voelen uitstroomen over hem dan als uitstroomende
liefde. Hij hunkerde naar koestering, zoog haar in als dauw. Op kwaad
hem aangedaan, reageerde hij zelden aktief door drift en toornen.
Tweemaal, verhaalt hij, werd hij als kind ernstig bezeerd door de
onhandigheid of wildheid van kameraadjes. Hun schrik en angst voor straf
wekte zulk een groot medegevoel in hem, dat hij onmiddellijk in de
eerste oogenblikken van hevige pijn, een valsche oorzaak van zijn
verwonding opgaf en nooit tegen wien ook de ware bekende. En ondanks
pijn en ontsteltenis doorvloeide hem in die oogenblikken een zoete
verteedering; hij genoot zijne weekheid en hun medegevoel.

De eerste ervaring van machteloosheid tegen onrecht was de eerste groote
proef zijner natuur. Zij bleek een wonderlijk mengsel van staal en
brosheid. De wreede kastijding verdroeg hij stoïcyns: zoo zij niet
ophielden te slaan, hij hield niet op te ontkennen. In 't verdragen was
hij toen reeds sterk en standvastig. Maar hij schoot te kort in
herstelkracht. De pijn van machteloosheid tegen onrecht bleef, lang
nadat hij zijn radelooze verontwaardiging had uitgegild; zij stak nog,
als hij na vijftig jaar het voorval ophaalde uit den stroom der
herinnering, zijn pols joeg dan sneller. Zijn kinderblijheid was weg,
het fundament zijner wereld ondergraven, haar glans verduisterd.

Maar andere gaven in hem verkeerden die zwakheid van overmatige
depressieve reaktie weer tot kracht. Zijn gevoel sloot zich niet over de
bitterheid van het eigen lichamelijk-doorproefde leed. Neen: het rankte
uit, door medegevoel en verbeelding gevoed, tot andere menschen die dit
óók geleden hadden, verstrengelde zich met hùn gevoel. Wanneer hij van
af dien dag menschen of dieren gekweld zag worden, of verhalen van
triumfeerend onrecht las, kwam zijn bloed in zieding en zijn vuisten
balden zich. Want hij wist wat dit was en voelde in de pijn dier anderen
zijn pijnen. En dit zou sterker in hem worden, tot de tijd kwam, dat hij
zijn verontwaardiging òmsmeedde tot gloeiende woorden tegen de algemeene
oorzaak van alle verdrukking en onrecht: de maatschappelijke
ongelijkheid.

De bekoring van het vredig leven in de pastorie was gebroken, de zachte
gemeenzaamheid verstoord. Jean Jacques keerde met zijn neefje naar
Genève terug. De vraag was nu voor welk beroep hij opgeleid zou worden:
horlogemaker, notaris of predikant. Het laatste trok hem aan, maar de
nalatenschap van zijn moeder bleek niet voldoende voor de studiekosten.
Zijn vader was hertrouwd en liet zich weinig aan den jongen gelegen
liggen. Hij kwam als klerk op een notaris-kantoor, maar het werk stond
hem tegen en zijn meester vond hem te stom voor het vak. Hij schold hem
een ezel en stuurde hem spoedig weg. Het zou de laatste maal niet zijn,
dat Jean Jacques den indruk maakte maar een heele gewone jongen te zijn
met beperkte geestvermogens. Hij voelde hevig, maar dacht moeizaam en
traag en zijn gedachten wonden zich langzaam los uit de vruchtbare,
warme verwarring van het onderbewuste.

Hij werd bij een graveur in de leer gedaan. Zijn meester, een jong man
nog, verbond zich den leerling in te wijden in alle geheimen van het
ambacht, hem op te voeden in de vreeze Gods en de goede zeden. Hij was
dertien jaar toen de ellende van den leerlingentijd voor hem begon.

Zijn aard was niet uit één stuk gesmeed, maar tweeslachtig: trotsch
zoowel als teeder zijn hart, zijn gemoed vrouwelijk en toch ontembaar,
zijn neiging aldoor dobberend tusschen zwakheid en moed, deugd en
meegesleept-worden. Zoo lag hij levenslang in strijd met zichzelven, en
moest zoowel het genot als de wijsheid derven. In zijn jeugd liet hij
zich geheel drijven op aandoeningen en indrukken, en wat omstandigheden
en omgeving van hem maakten, dat was hij.

Nu kwam hij in een omgeving, die al de lage aandriften en neigingen in
hem naar boven haalde en al het zachte en edele verschrompelen deed.
Zijn meester was ruw, lichtzinnig en hardvochtig, hij sloeg het kind,
gaf het niet genoeg te eten, terroriseerde het op alle manieren. Al de
ellende van het leerlingstelsel, dat is de ellende voor een kind van
overgeleverd te zijn aan harde vreemden, van dag en nacht te verkeeren
onder den druk van hun bevelen, hun snauwen, hun spot, hun
liefdeloosheid, maakte hij door. Hij durfde zich nooit meer vrij uiten,
hij leed altijd honger, hij voelde zich aldoor afschuwelijk bekneld. Als
een knecht behandeld, als een slaaf verschopt, leerde hij de ondeugden
van knechten en slaven. Hij werd lafhartig, wrokkig, diefachtig,
verleugend. Zijn gemoed verhardde, zijn liefkoozend wezen sloot zich in
verbitterde zwijgzaamheid, zijn levendige aard versufte. Eerst in later
dagen werd hij zich pijnlijk-bewust, hoe snel zijn karakter in korten
tijd was vervallen.

Met zijn neefje Bernard kwam hij nu nog maar weinig samen. Die woonde in
de hooge stad, het kwartier der notabelen; hij, Jean Jacques, in de lage,
waar de ambachtslieden huisden en het gemeene volk.

Zoo was hij dan geheel en al ontrukt aan zijn oude warme levenssfeer.
Alles om hem werd kil en grauw.

Wie telt de duizende knapen, wier geest verstompt en wier karakter voor
goed bedorven werd door de ellende van hun leerlingen-bestaan? Jean
Jacques ontkwam den ondergang: een goede fee had aan zijn wieg gestaan
en als de werkelijkheid te nijpend werd strekte zij haar staf uit en
voerde hem mee tot haar lichte domeinen. Het was de fee: verbeelding.

In Bossey had hij gestoeid en gedarteld en in de werkelijkheid geluk
gevonden. Nu vluchtte hij voor haar pijn in het rijk der fantaizie. En
omdat eigen vleugels hem nog niet konden dragen, borgde hij vleugels van
anderen.

Hij las. Hij las zonder keus, zonder onderscheiding, met hartstocht, met
razernij. Hij was onverzadigbaar, want hij volgde zijn instinkt van
zelfbehoud. Als zijn geld op was, verpandde hij zijn kleeren om boeken
te kunnen huren. Bont en vreemdstaltig zal de wereld er hebben uitgezien
waarin hij zich redde! Want hij nam gretig aan wat de boeken-verhuurster
hem voor zette, haar heele winkel las hij leeg. Alleen voor de
liederlijke boeken die zij hem, geheimzinnig-doende, aanprees, bedankte
hij uit schaamte.

Hij leerde zijn ambacht niet ten einde. Maar hij leerde lang genoeg om
het element van vorming in zich op te nemen dat voor ieder ligt, maar
in 't bijzonder voor zijn dichternatuur in de discipline van den
handenarbeid lag. Hij leerde geduld, nauwkeurigheid, stadigheid. Hij,
voor wien de verbeeldingswereld werkelijker aanvoelde dan die der
zinnelijke werkelijkheid, raakte althans met één stukje dezer laatste
innig vertrouwd, leerde dat beheerschen, vervormen. Hij, de droomer,
leerde het respekt voor den handen-arbeid, dat enkel geheel doorvoeld
kan zijn bij wien zelf een handwerk verstaat.

Ook deze kiemen droegen vrucht. Dat hij in zijn jeugd een ambachtsman
geweest was, maakte hem zijn leven lang het arbeidzame volk dieper
eigen. En toen hij, aan den drempel van den roem, het moedig besluit nam
om, zijn vrijheid reddend, voortaan van den arbeid zijner handen te
leven, deed de spottende verbazing der vak-letterkundigen, zijn
vrienden, hem vreemd aan: hij keerde immers terug tot een hem
vertrouwden levensstaat.

Met dat al was het gelukkig, dat zijn leerlingen-bestaan niet te lang
duurde. Het kwam ten einde door een toeval en een opwelling. Hij placht
op vrije dagen met kameraadjes buiten de stad te zwerven; dan herleefde
de oude overmoed en uitgelatenheid, hij werd hun aanvoerder, vergat
afstand en tijd. Al een paar keer hadden zij, terugkeerend, de poorten
gesloten gevonden en buiten overnacht. Zijn meester had hem afgestraft
en zóó fel bedreigd, dat de knaap bevreesd werd en de derde maal niet
terug dorst keeren. Toen hij, die ademloos aanrennen kwam, zag hoe de
brug werd opgehaald en haar horens de lucht in boorden, wierp hij zich
in wanhoop neder en beet in den grond. Hij zwoer, nimmer terug te
keeren. Zijn kameraden brachten de boodschap over aan den jongen
Bernard, of die van zijn neefje afscheid wou komen nemen. Hij kwam, maar
zocht den vluchteling met geen woord tegen te houden.

Zoo trok Jean Jacques, door vrees bewogen, op zijn zestiende jaar de
wereld in. Hij had geen geld, geen beschermers, geen kennis, geen
ervaring, hij stak vol romantische droomen en vage matelooze
eerzuchtigheden, hij was een arme verdwaasde jongen, zonder wapens in
den strijd om het bestaan.

Maar de wereld waasde, vol avontuur, en de wind woei vrijheid.


III. DE ZWERVER.

Het was vroeg-lente, het zoet getijde, dat alle dwaze droomen opengaan.
Hij kwam nu in het land Savoye; op de heuvels boven de dalen stonden de
kasteelen der heeren, en hij dacht smachtend aan de schoone jonkvrouwen,
die op hem gingen verlieven en hij op hen. Hij had, meende hij, de hand
slechts uit te strekken om het wonder aan te raken, overal geurde de
minne, het duffe leven van gewoonheid lag achter hem, zijn dagen gingen
zich kronkelen door verrassingen en avonturen, als een stroom zich
kronkelt door bergen. Zoete verwachting van wat ging komen! En zoete
bandeloosheid van het oogenblik! Hij dwaalde naar willekeur, kwam, ging,
rustte, droomde, de boeren gaven hem voedsel en onderdak; hij voelde
zich baden in vrijheid.

Die droomen waren--droomen. En de vrijheid, die hem omwoei, was schijn.
Wat hij gedaan had was niet willekeurig, maar een kleine golf in den
oceaan van het menschelijk gebeuren, een van de duizenden stipjes te
zamen de lijnen vormend die wij noemen "maatschappelijke verschijnselen."
Zijn vlucht was het gevolg van het leerlingenstelsel, een werking van
dat stelsel op een uiterst-sensitieve natuur. En wat hem na zijn vlucht
ging gemoeten en gebeuren, had elk kunnen voorspellen, die hem kende en
de streek waar hij kwam. Hij kon haast geen stap doen buiten 't
grondgebied van Genève, of hij was bij den erfvijand, in 't land der
hertogen van Savoye. In vroeger tijden hadden zij met de wapens gepoogd
de burgerlijk-protestantsche stad ten onder te brengen, vele malen,
telkens weer. Maar 't was hun nooit gelukt haar te vermeesteren en de
veete was ten slotte gedempt. Nu voerden de papen den strijd verder met
andere middelen: geniep en listen en omkooperij. De zwarte spinnen
hadden hun webben gesponnen tot aan de poorten van Genève, zij lagen op
de loer naar de afgedwaalde zonen van het protestantisme; er werden vele
bekeerlingen gemaakt. Wie jong en onnoozel, zonder middelen van bestaan
zwierf langs de wegen, moest in hun netten raken voor hij 't wist.

De eerste de beste man van aanzien en middelen bij wien de vluchteling
na een paar dagen zwervens belandde, was een van de geestelijken die het
bekeeringswerk stelselmatig bedreven. Hij verzorgde den hongerigen knaap
met een flink maal, schonk hem rijkelijk van den gelen landwijn die het
hart licht maakt en de gedachten welig, polste hem, vond een zieltje te
winnen, en gaf hem een schrijven voor Mme de Warens, een adellijke dame,
die te Annecy van de karige mildheid van den koning van Sardinië leefde.
Zelve een nieuwbekeerde, was zij een werktuig in handen der priesters:
haar huis fungeerde als doorgangspunt, vanwaar de bekeerings-candidaten
uit de streek verder werden gezonden naar het centraal gesticht in de
hoofdstad Turijn, om daar onderwezen te worden in de leer van het
katholicisme.

Hij meldde zich aan: men zei hem, dat zij naar de mis was. Hij
achterhaalde haar op 't pad dat de beek langs, van haar huis naar de
kerk voerde; zij hoorde hem komen en wendde zich om. Hij had een oude
kwezel te vinden verwacht en stond in verbazing: zij glansde hem tegen,
lieftallig schoon en jong.

Mme de Warens was toen 28 jaar oud, 12 jaar ouder dan Rousseau. Sedert
zes jaren leefde zij, van haar echtgenoot gescheiden, te Annecy met haar
bediende-intendant Claude Anet, een Zwitser, die haar minnaar was.
Niemand wist van hun liefde. Zij was klein van gestalte, poezel en
weelderig van vormen, een vrouwtje van Watteau. Haar gelaatskleur
bloeide als lelies en rozen, uit haar oogen straalde zachtheid, haar
teeder gelaat omgolfde een weelde van aschblond haar, haar stem klonk
als zilveren klokjes, haar glimlach bekoorde. Zoo zag Rousseau haar niet
alleen, zoo zagen haar ook anderen. Zij bezat de zoete gave van
lieftalligheid.

Hij had al veel van vrouwen gedroomd en was ook wel kinderlijk-verliefd
geweest op groote meisjes. Maar nu ging de liefde open voor zijn hart.
Vurige aanhankelijkheid en volmaakt vertrouwen stegen daarin op, als
twee witte duiven. Hij had de ster van zijn jeugd gevonden.

Over het oogenblik hunner eerste ontmoeting schreef hij vijftig jaar
later--het waren de laatste woorden die hij schreef--dat het zijn leven
beslist had en langs onvermijdelijke schakels het lot zijner dagen
voortgebracht. Zij bond hem met den éénen band waartegen hij nooit in
pijn steigerde. Zijn verlegenheid, zijn linksheid, versmolten voor hare
gratie; hij raakte los, alles in hem ging open, de teruggedrongen
zachtheid in zijn wezen stroomde uit en vond hàre zachtheid ... dat was
het geluk.

Was het de liefde-hartstocht? Hij heeft het nooit geweten, toen niet en
later niet. Zij werd daar en onmiddellijk, de liefelijke verschijning
die hem omhoog trok, de hooge vrouw van zijn romantische vereering; al
heel spoedig, de milde weldoenster die hem opnam uit zwervende armoe in
haar behagelijk thuis; wat later, de moederlijke vriendin die hem
terechtwees, zijn ruigheid polijstte met zachte hand, en tevens de
geliefde die hij, hartstochtelijk dwepend, verafgoodde. En eindelijk
werd zij zijn minnares, niet uit zinne-lust naar zij zeide, maar om hem
te beveiligen voor anderen. Al de jaren van zijn onstuimige jeugd vulde
zij zijn hart en zijn zinnen; hij was van haar voortaan, bij haar voelde
hij zich veilig geborgen, en of hij zwierf of keerde, zij hield hem
gebonden, en die gebondenheid was zijn geluk.

Maar niet kende hij door haar den zinnenroes der eerste liefdesbedwelming.
Integendeel, die ontging hem door haar, want in de dagen van zijn
hoogsten hartstocht was hij een knaap die haar niet durfde naderen; en
toen zij zich gaf, na jaren, schrok zijn lange vertrouwelijkheid en
kinderlijk-volgzame aanhankelijkheid huiverend terug, als omhelsde hij
in minne zijn moeder.

Zij was wel een wonderlijke achttiend'eeuwsche heilige. Kuischheid
beschouwde zij als een vooroordeel: dat had een vroeger minnaar haar
geleerd, en zij vond het een gemakkelijk beginsel. Haar hart was warm en
zacht, haar zinnen waren koud; zij gaf zich aan de afhankelijke
jongelieden uit haar omgeving die haar begeerden niet uit hartstocht,
maar om hun te believen, haast achteloos. Alleen moesten die liefden
voor de menschen verborgen blijven: zoo eischte het de welvoegelijkheid,
haar maatschappelijk aanzien. Daaraan hield zij zich streng. Zij bezat
een verwonderlijke levenskracht, haar ondernemingsgeest schuimde telkens
over; een levendige verbeelding, zich richtend op allerlei onmogelijke
plannen, sleepte haar mee. Gedurende haar huwelijk met den edelman de
Loys had zij een kousenmanufaktuur opgericht en was in schulden en in
groote verlegenheid geraakt: zij redde er zich uit door van Vevey over
het meer naar Evian te vluchten, waar zij zich den koning te voet wierp.
Spoedig volgde haar bekeering.

Wat heeft zij in haar lang leven al niet overhoop gehaald! Toen Rousseau
bij haar inkeerde, was de bereiding van geneesmiddelen uit bergkruiden
haar stokpaardje; zij kookte den lieven dag lang, en hij moest alles
proeven, of hij wilde of niet. Later kwam de alchemie aan de beurt, en
daarna de kousenfabriek, manufakturen van chocolade, van zeep, van
aardewerk. En eindelijk allerlei mijnondernemingen in de bergen van
Savoye, ijzer, steenkool, ook een hersenschimmige goudmijn; om ze te
exploiteeren richtte zij verscheidene naamlooze vennootschappen op. Wat
al plannen, wat al onrust, wat al menschen die haar oplichtten of dien
zij geld afzette, wat al intrigues en natuurlijk wat al mislukkingen,
wat al tegenslagen. Arme barones, zooveel verknoeide energie, en aan het
einde de finantiëele ruïne en de moreele ondergang, na jaren van al
nijpender schulden en al dreigender gebrek.

En toch ... bij die onrustige plannenmaakster was voor Rousseau de rust,
de uiterlijke en innerlijke, te vinden. Hij had een beschermer noodig
die hem brood gaf, hij had ruimte en tijd noodig om uit te groeien,
zichzelf te worden, zich te bezinnen, kennis te vergaren; en de banden
der liefde waren de eenige, die hij velen kon. Alle andere scheurde hij
stuk in opwellingen van onafhankelijkheidszin en ongeduld. Zonder haar
ware hij in landlooperij te gronde gegaan, om toch maar vrij te wezen.
Zij was de zachte lamp, die altijd brandde, de goede herberg waar hij
verkwikking vond voor zijn lichaam, zijn hart en zijn geest.

Hij, eenvoudige burgerknaap, zóó gesprongen uit het zwarte hol van zijn
leertijd, had haar 't eerst gezien omgloried door vrouwelijke bekoring
en wereldsche superioriteit. En die eerste indruk bleef, werd tot
fundament van het gebouw zijner gevoelens. Hij zag haar in schoonheid,
in verheerlijking--dat is, in diepste waarheid, de waarheid die enkel
de oogen der liefde zien. Hij zag de beste mogelijkheden van haar
vrouwenaard, het geduld en de mildheid, die altijd weer vergaven en
vertrouwden; de speelsche gratie, die alle hardheden van dood en leven
effen streek; de aandoenlijke zachtheid, die door alle verwringing van
onrust klonk, en vrede-verspreidend rond haar een sfeer maakte van
harmonie. Zoo zag hij haar, zoo zoog hij haar in zich, zoo hield hij
haar vast en deed haar leven voor latere geslachten in bekoorlijke
tafreelen van de dagen van zijn gelukkigen, door háár gelukkigen
jongelingstijd.

Eerst gaan hun wegen nog uiteen, een poosje. Zij stuurt hem naar Turijn,
om bekeerd te worden. Gewillig gaat hij over de bergen, dol van
zwerverslust. Waar is de gloed van geestdrift gebleven, die door zijn
kinderjaren vlamde voor het geloof der vaderen en de vrijheid?
Katholiek-worden beteekent met alles breken, zijn plaats verliezen in de
burger-gemeenschap, zijn kinder-ideaal verloochenen. Maar zijn zedelijk
leven is in de jaren van zijn leerling-zijn verslapt; de zedelijke
gloeden van het kind zijn ondergegaan in den knaap, verstikt door heete
begeerten van liefde, van roem, door ijdelheid en eerzucht. Eens zullen
zij weer opleven: het kind is vader van den man. Nu denkt hij alleen aan
de vreemde landen en prachtige steden die hij zien zal en aan de schoone
vrouw wier wil hij gaande, doet. Zoo blijft hij immers toch aan haar
verbonden, haar beschermeling. Vrijheid zweeft voor hem uit,
aanhankelijkheid verwarmt zijn hart: de wereld schiet vol van een nieuwe
schoonheid, rijk en zinnig staat elk ding te pralen: droomend, genietend,
juichend, maakt hij zijn Alpen-tocht en komt te Turijn.

Daar, de ontgoocheling; begin van eenzame ellende en vernedering. Hij
wordt toegelaten tot het gesticht, achter hem sluiten de zware deuren
zich knarsend: de vogel is geknipt. Hij vindt er arme schooiers als hij
is, maar ook sinistere gezellen, uitvaagsel van alle landen, die het
bekeerd-worden als ambacht bedrijven. Hij wordt zich de lafheid bewust
van wat hij gaat doen: om brood van geloof veranderen. Hij stribbelt
tegen, tracht de priesters die hem onderrichten in 't nauw te brengen
met argumenten uit de kerkgeschiedenis en den katechismus. Wat kan het
geven? Hij zou een reus hebben moeten zijn aan zedelijke kracht, een man
van ijzeren wil, om nu nog los te breken. Als katholiek verlaat hij, na
vier maanden van kwelling, het gesticht. Ach, en hij had zulke schoone
droomen gedroomd, toen hij de stad binnenkwam en zijn oogen hief tot de
paleizen, hij had verwacht dat het buitensporige nu waar ging worden.
Die in het klooster gaven hem twintig francs, het bedrag eener voor hem
gehouden kollekte, en zetten hem op straat.

Hij zwerft door de stad, genietend haar residentie-pracht en de
weergevonden vrijheid; voor een stuiver per nacht vindt hij onderdak bij
de vrouw van een soldaat. Hij probeert wat te verdienen met graveeren,
zoo goed en kwaad als 't gaat. Zoo komt hij in aanraking met een mooie
hupsche italiaansche winkeliers-vrouw en wordt natuurlijk verliefd; de
schoone moedigt hem zoetjes aan, maar hij is te verlegen, en eer 't tot
een avontuurtje kan komen, snijdt de bramarbas van een echtgenoot alles
af.

Zijn grootste genot in die dagen is het bijwonen van de mis. Het streelt
zijn ijdelheid in de kerk samen te zijn met den vorst en zijn hofstoet,
maar dat niet alleen. De kerkelijke kapel van den koning van Sardinië
was wijd en zijd beroemd om haar voortreffelijkheid; de pracht der
italiaansche kerkmuziek, heerlijk uitgevoerd, overstelpt hem,
muziekhartstocht wordt wakker vele jaren eer de schrijvers-drang
ontwaakt.

Zijn geld raakt op; zijn kostvrouw bezorgt hem eindelijk een postje: hij
wordt lakei bij een oude zieke adellijke dame. Na drie maanden sterft
zij. Haar dood geeft aanleiding tot een voorval in zijn leven, dat
nietig op zich zelf, bewijst hoe klein de zedelijke kracht is in den
jongeling. Hij ontvreemdt een zijden lint en als de diefstal uitkomt,
geeft hij, in verwarring en valsche schaamte, de schuld aan een
keukenmeisje, een goed onschuldig kind, die hem nooit iets had gedaan en
die hij in 't minst niet slechtgezind is. Vele jaren lang vervolgt hem
het berouw over die slechte daad uit zwakheid; als hij haar biecht in de
"Confessions", schreeuwen zijn vijanden over de verdorvenheid van zijn
aanleg, bazuinen zijn vrienden zijn waarheidsliefde uit.

Hij krijgt opnieuw een dienstbetrekking bij aristokraten, en verlieft op
een der freuletjes die hij bedient. Door een toeval komt aan den dag dat
zijn opvoeding en ontwikkeling meer zijn, dan van een lakei te verwachten
valt. Zijn heeren blijken hem genegen; de zoon van den graaf, een
geestelijke, geeft hem latijnsche les, en gebruikt hem als sekretaris,
zoo leert hij zuiver italiaansch. Een ander geestelijke met wien hij
bekend wordt, een jonge man van wijde gedachten en grooten levensernst,
zeer zachtmoedig en verdraagzaam, stelt belang in hem, geeft hem goeden
raad, tracht zijn naïeve, onstuimige bewondering voor de ijdelheden der
wereld te temperen. Later rijpen die zaden en dragen dubbele vrucht: zijn
gemoed aanvaardt ze als levens-waarheid, zijn verheerlijkende verbeelding
herschept de herinnering van den zacht-peinzende jongen priester tot de
groote gestalte van den "Vicaire Savoyard," figuur die een zeer belangrijke
faze verpersoonlijkt in de ontwikkeling van het godsdienstig denken.

Zijn toekomst schijnt verzekerd: het geslacht der Gouvon's behoeft in hun
diplomatieke carrière een begaafden, schranderen, eerzuchtigen jongeling
gelijk Rousseau tot vertrouwd sekretaris. Maar hij breekt weer los.

Een landgenoot duikt op, een vrolijke snuiter; voor den jongen
avonturier krijgt hij een van die onweerstaanbare bevliegingen waaraan
toe te geven hem in 't bloed zit. Hij wil, hij moet met Bâcle mee, hij
moet weer zwerven; hij verwaarloost zijn plichten bij den graaf om toch
maar weggejaagd te worden en is dol blij als hem dit lukt. Met zijn
nieuwen vriend trekt hij de wereld in: beide zijn overtuigd door 't
vertoonen van een "wonderfonteintje," dat wijn uitspuit nadat 't
schijnbaar met water gevuld is, gouden bergen te zullen winnen.

Een paar weken geniet hij 't vrije onbezorgde zwerversleven, dan raakt
hun geld op en trekken de jonge dwazen op Annecy aan; daar gekomen,
neemt hij afscheid van zijn vroolijken metgezel en ijlt naar Mme de
Warens. Zijn hart klopt van vrees, door haar afgewezen te worden; niet
de armoede ducht hij, maar haar afkeuring van zijn dolle streek. Zij
ontvangt den "arme kleine" met een glimlach en een meedoogend woord; een
bed wordt voor hem gereedgemaakt; zijn zwerftochten zijn niet ten einde,
maar in de tien volgende jaren zullen hun levensstroomen zich altijd
weer vermengen en haar dak zal zijn tehuis wezen, telkens weer.

Nu begint voor hem de reeks der zoete dagen waarvan hij vele jaren later
getuigde, dat zij de eenigen in zijn leven geweest waren, waarin hij
gansch zichzelf kon zijn. Zijn wezen dat elke dwang, elke verplichting
verafschuwde en ondragelijk gevoelde, gedijde, want de band die hem bond
was liefde, dat is vrijheid; zachte volle vrijheid die rondom hem veerde,
altijd meegaf, een donzige wolk.

Zijn weeke en toch moeizame natuur behoefde, om stroomend te worden, de
liefde; zonder haar adem bleef de kracht in zijn binnenste bevrozen,
alles kil en doods. De liefde voor vrouwen gelijk hij die meermalen
gevoelde, niet als onstuimige hartstocht maar als zinnelijke
verteedering en teedere zinnelijkheid, maakte de krachtstroom in hem
levend, joeg dien door zijn bloed, door zijn hart, door zijn hersens,
verscherpte de doezelige omtrekken zijner verbeeldingen, ontwarde de
vervlochten slingeringen zijner gedachten. Slechts eenmaal in zijn leven
schreef hij, gedragen alleen door het andere beginsel in hem: het
moreele, de hartstocht voor deugd, voor gelijkheid en vrijheid. Wat hij
toen schreef werd hol en retorisch, van een gloed die niet verwarmde.

In zijn herinnering bleef de liefde van zijn jeugd, die van nu af aan
wast in zijn hart en een tijdlang alles opeet, voortleven, niet als
passie, onrust van begeeren, maar als teedere aanhankelijkheid, zachte
overgave, volheid van rust en vertrouwen. Zijn liefde voor Mme de Warens
was een dier grensgevoelens waarin al wat menschelijke affektie teeders
heeft, zich vermengt. En zulk een liefde te gevoelen zonk in hem als de
hoogste gelukzaligheid. Wie slechts de hartstocht der liefde kent, heeft
hij getuigd in de "Bekentenissen", kent niet de zachtste zachtheid des
levens. "Ik ken een zachter gevoel, minder onstuimig misschien, maar
duizendmaal heerlijker, dat somtijds wèl, somtijds nièt samengaat met
liefde-hartstocht. Enkele vriendschap is dit gevoel niet, het is
teederder; ik kan mij niet denken, dat 't zou bestaan voor een wezen van
hetzelfde geslacht. Want zoo iemand een goed vriend is, ben ik dat en
toch heb ik voor wien ook mijner vrienden nimmer dit gevoeld."

Het zoete schemergevoel tusschen vriendschap en liefde, dat 't hart niet
doet zich verteren in verlangen, maar zacht en welig uitzetten als een
vrucht in zomertijd, was 't sterkste element, 't wezenlijke in de liefde
van Rousseau voor Mme de Warens. Dit gevoel deed hem groeien.

Daarom is het lieftallige maar vlakke wezen dat hem nooit begreep, in de
tien jaren dat hij van jongeling tot man rijpte, de groote vormende
kracht in zijn leven geweest. Zij ontbolsterde den schuwen knaap,
polijstte den verwilderden zwerver, leerde den houterigen burgerzoon
goede manieren en korrekt fransch. Zij gaf hem wat zij zelve bezat aan
weten, een weinig oppervlakkige kennis van de fransche filosofie en
literatuur van den tijd, en van de opkomende burgerlijke engelsche
prozaliteratuur, zooals Addison (in vertaling). Zij gaf hem het vernisje
van wereldwijsheid dat zij zelf had verworven door een beetje lezen en
ervaring en in gesprekken met mannen van eenige ontwikkeling, zooals er
te vinden waren onder den adel van Savoye. Het was alles niet veel, maar
hij kon ook niet veel verdragen, hij was nog zoo rauw en ongevormd. Maar
het maakte hem toch geschikter om na eenige jaren van langzaam rijpen,
de geestelijke beweging van zijn tijd zelfstandig in zich op te nemen en
te verwerken. En zij gaf hem haar eigen geloof dat zoo wel bij zijn
weekheid paste: het zachtaardige, poëtisch milde, vage christendom van
Fénélon waarin haar faciele natuur zich behagelijk neervleide als in een
donzen bed. Het piëtisme was al voor het begin der eeuw van uit
Duitschland naar Zwitserland overgewaaid en Mme de Warens had als meisje
een zijner voornaamste apostelen leeren kennen en was door hem beïnvloed
geworden. De leer die het gevoel, de innige liefdes-verhouding tot God
verheerlijkte tegenover de uiterlijke werken, de daden, moest haar wel
behagen, het was immers een vrijbrief voor haar zwakheden en een
verheerlijking van haar eigen liefde-warme hart. Rousseau zoog die
gedachten in zonder hun oorsprong te kennen; het makkelijk-vloeiend
geloof van haar ondiepe gratie verinnerlijkte en verdiepte zich in de
donkere gewelven van zijn gemoed.

En met de teerheid en zachte levenshouding en oppervlakkige kennis die
hij inzoog en die een deel van hem werden, deed hij het ook de
schoonheid der omgeving waarin hij deze jaren leefde; het oude voorname
stadje dat met de guirlandes van arkaden langs zijn straten, zijn
middeleeuwsche torens en stille, in 't meer mondende kanalen een
provinciaalsch-verkleind Venetië scheen, en de natuur waarin de
bekoorlijke bloem van dit stedelijk schoon gegroeid was. Van uit zijn
kamer zag hij het vruchtbaar dal dat achter de stad zich strekte en de
hellingen der heuvels daarachter zich welven en de flauwe lijn van den
bergrug in het noorden die den horizon sloot, een lange kam tegen de
gouden bleekte der avond-lucht. Hoeveel zachter was dit alles dan
Genève, hoe innig en klaar! En als hij liep aan het parelend meer, onder
de hooge peppels en platanen, zag hij de romantiek der bergen: woeste
rotstinnen en besneeuwde toppen links en rechts het meer omsluiten en op
den achtergrond de bergkoulissen over elkander schuiven. Het landschap
was wijd, en toch omsloten; zwitsersch-groots, en liefelijk als Italië,
een bad van vrede en harmonie.

Dit land werd één met zijn ziel en één met zijn liefde. Had hij niet
langs de hellingen dwalend en peinzend van zachte verrukkingen
geduizeld, en het alles-etend verlangen hem voelen overstelpen van
altijd met de geliefde saam te zijn? Want zij waren toen nog dikwijls
gescheiden. En toen hij later droomen schiep, schoone verbeeldingen van
liefde, zag hij ze gebeuren aan bergen en aan een meer.

Mme de Warens dacht veel na tot welk beroep haar beschermeling viel op
te leiden. Hij was haar in huis misschien ook wel wat lastig, om de
verhouding met Claude Anet. Zij liet hem examineeren door een kennis, en
de uitspraak luidde, gelijk zij in Genève geluid had: de knaap is zeer
zwak begaafd, beperkt van geestvermogens. Hoogstens, meende de
ondervrager, kon hij het brengen tot dorpspastoor. Zij sloten hem op in
't seminarie boven de stad; opnieuw geknipt, dorstte hij weer naar de
zoete vrijheid. Hij deed zijn best maar bleek te hardleers. Hij kon niet
leeren van anderen, allerminst door dwang; alles moest hij zelf
verwerken, maar dit wisten zijn meesters natuurlijk niet. Hij werd
weggestuurd en kwam weer thuis. Toen probeerde zij wat anders: deed hem
aan huis bij den kapelmeester van de kathedraal, om voor den koorzang
opgeleid te worden. Zijn vorderingen waren niet heel groot, maar muziek
verrukte hem, hij voelde zich in die atmosfeer volkomen gelukkig en
studeerde ijverig, tot ieders tevredenheid. Nu was hij ook niet
afgesneden van de liefste, zooals in 't seminarie: de zangschool voor de
koorknapen lag tegenover haar huis, hij kon dagelijks met haar verkeeren.
Maar ongelukkig kreeg zijn meester twist met een kanunnik; de prikkelbare
musicus voelde zich beleedigd en besloot Annecy heimelijk te verlaten.
Toen Mme de Warens merkte, dat zij hem niet kon terughouden, was zij hem
behulpzaam bij zijn vlucht en wenschte dat Rousseau den huisvriend zou
vergezellen. Deze gehoorzaamde, maar toen de arme musicus in Lyon op
straat door een aanval van vallende ziekte werd getroffen, krijgt opnieuw
een van die plotselinge opwellingen, waartegen de jongeling niet geleerd
heeft te strijden, macht over hem: hij holt weg, zonder zich verder om den
zieken meester te bekommeren. Als een duif naar zijn nest, vliegt hij naar
Annecy terug, maar Mme de Warens is verdwenen; de eene of andere politieke
intrigue waarnaar Rousseau haar nooit gevraagd heeft, riep haar naar
Parijs. Hij verwijlt nog een poosje in Annecy, zonder bezigheid en zonder
middelen. In dien tijd van doelloos onrustig leven valt hem in den schoot
een dier schaarsche dagen van volkomen gouden geluk, wier herinnering
nooit in den mensch verloren gaat. Twee gestalten zweven door dien dag,
lieflijke meisjesgestalten, de eene teeder en peinzend, de ander meer
lachend-schalks, beide aanbiddelijk. Hij gemoet hen, schoone rijdsters in
den vroegsten morgen, eer de zon nog op is in het nauwe dal. Hij helpt hen
over de beek, zij lachen met hem, zij schertsen, zij vragen hem mee.
Achter de eene stijgt hij te paard, zijn armen omvatten haar leest, hij
beeft van verrukking. En dan die rit door den zomermorgen, bloeiend van
zon en geur en vogels; en aan het doel van den tocht gekomen, het kostelijk
landelijk maal in de schuur van het kasteel, en daarna in den boomgaard het
kersen-eten, die hij plukt en hun toewerpt, fijntjes mikkend. De lange dag
van morgen tot avond één bekoring; vol, vol van geluk als een zomerwolk van
glans. En alles in onschuld en zoete eerbaarheid. Heerlijk zinkt de
herinnering in zijn gemoed, warm en zilv'rig; zij leeft voort en rankt en
rankt in 't onbewuste, tot zij, als de tijd gekomen is, weer zal stijgen
in 't licht, en haar draden spinnen door dit lieflijk droomweefsel, het
vriendinnen-paar Claire en Julie.

Nu begint voor Rousseau de laatste en ergste zwerftijd, alles vloeit
door elkander, zijn leven verwart zich als een kluwen. Hij geleidt de
kamenier van Mme de Warens, een hupsch meisje en hem genegen, terug naar
Fribourg en zoekt onderweg zijn vader op. In Lausanne geeft hij zich
uit voor musicus en krijgt enkele lessen; naar het voorbeeld van een
muzikalen avonturier dien hij in Annecy had leeren kennen en geweldig
bewonderde, neemt hij een andere naam aan en doet de dolste dingen: met
een overmoed die zweemt naar verstandsverbijstering, laat hij, den
muziek nog bijna geheel onkundige, een "kompositie" van zijn hand voor
orkest uitvoeren, ware kattenmuziek. Door bittere armoe gedwongen,
schrijft hij aan zijn vader, vraagt hem om hulp. De horlogemaker eischt,
dat zijn zoon tot het protestantisme zal terug keeren; dat weigert hij.
Nu zwerft hij een poosje rond met een oplichter die zich uitgeeft voor
een griekschen monnik, naar West-Europa gekomen om te kollecteeren voor
het Heilige Graf. Links en rechts vraagt hij hulp. De fransche gezant
in Berne bezorgt hem een postje te Parijs als oppasser van een jongen
officier, een kolonels-neefje; hij gaat er met zijn meester heen, vindt
de stad vies, zwart en morsig, breekt weer los en keert te voet, heel
oostelijk Frankrijk door, terug naar Savoye. Heerlijk zwerft hij,
zorgeloos genietend, arm als een muis, vroolijk als een vogel en als een
dichter rijk van gemoed. Wat hij noodig heeft vraagt hij. Hem verrukt
de natuur, haar mildheid en schoonheid, maar meer nog verrukken hem de
lieflijke verbeeldingen, die de beweging in de vrije lucht in zijn geest
te voorschijn roept. In Lyon verneemt hij, dat Mme de Warens in Savoye
is teruggekeerd en zich te Chambéry heeft gevestigd; daar vindt hij haar
en trekt weer bij haar in, ditmaal voor jaren. Het zwervers-bestaan is
ten einde, de ergste gisting der jeugd uitgewoed, een bewuster leven
gaat beginnen.

Vier jaar was het geleden, dat hij uit Genève vluchtte; hij was nu
twintig jaar oud, een jonkman. Hij had veel verworven in dien tijd en
iets verloren, veel in zich gegaard dat van belang was voor den
toekomstigen dichter-hervormer. Niet min of meer verwaterde
levens-abstrakties hadden hem gevormd, gelijkt men die leert op de
scholen: het leven zelf had hem in handen genomen en vorm gegeven;
soms zachtjes, dikwijls ruw. Maar haast voortdurend, sedert hij zijn
vaderstad verliet, had hij, zijn vreemden droomerigen maar ontembaren
vrijheidsdrang volgend, geleefd een leven van vrije overgave aan de
volheid zijner eigen impressies. In onbewuste onbuigzaamheid had hij,
geboren individualist, hardnekkig geweigerd, zich te laten linealen naar
de regels van het maatschappelijk fatsoen, hij was een vrije vogel
gebleven.

Een vrije vogel--zoo omschrijft zijn staat van toen de taal der
blijheid; in de schaduwtaal heet het "hij was een déclassé geworden."
Hij had zijn wortels in de kleine burgerlijke gemeenschap waaruit hij
stamde, verloren; hij was onder de maatschappelijke laag van zijn
afkomst, de gezeten burgerij, gezonken, en te land gekomen in het
bedienden-proletariaat. Zijn instinct van burgertrots had de
dienstbaarheid gevoeld als een slag in het gezicht, zijn ijdelheid en
eerzucht hadden onder haar geleden, zijn sensitivisme was door haar
gepijnigd. Zulke wonden laten lidteekens achter, voor goed. Gevoelens
van brandende verongelijking stoltten in de was van het wordend karakter
tot blijvende bitterheid, tot wantrouwen tegen de maatschappelijk-meerderen,
waar hij zich toch weer boven verheven weet in het vage, maar sterke besef
zijner sluimerende begaafdheid; tot een eeuwig kwellende argwaan, door hen
te kort gedaan te worden in zijn menschelijke waardigheid. Altijd weer
kwamen later die pijnlijk-samengestelde gevoelens boven in zijn omgang met
de grooten; zij roofden hem levens-zekerheid; zij beletten hem in dien
omgang de rustige maat te vinden en lagen aan veel van zijn ziekelijk
wantrouwen ten grond. Hoe zouden zij zijn ideeën niet beïnvloed hebben.
Zeker, ook zijn temperament en karakter, zijn nerveus gestel, zijn groote
prikkelbaarheid, zijn bijziendheid en linkschheid, zijn lichamelijke
gebreken (hij werd vele jaren lang door een blaaskwaal gekweld) droegen
er toen bij zijn verhoudingen tot menschen moeilijk te maken, maar voor
wien zijn brieven uit den tijd dat hij een gevierd schrijver was, die de
mannen en vrouwen der groote wereld aan zijn voeten zag, aandachtig
leest, lijdt geen twijfel: de diepste oorzaak van zijn wantrouwen en
lichtgeraaktheid was, dat hij in zijn jeugd de grond onder de voeten had
verloren. Van de nawerking daarvan heeft hij zich nooit bevrijd. Telkens
duikt in die brieven de angst op, door zijn vrienden en vriendinnen uit
de groote wereld als "knecht" behandeld te worden; die angst, niet
burgerlijke fierheid of gevoeligheid van ziel alleen, doet hem plotseling
vertoornen, de eenvoudigste attenties weigeren, takteloos-grof.

Hij had het leven leeren kennen van den onderkant, als een arme slokker,
die dikwijls niet weet hoe aan brood te komen, een echte proletariër. De
misère had hem nooit verschrikt, in zijn jeugd was hij luchthartig als
den vrijen zingenden vogel past en later werd hij te vast in zich zelven
dan dat dreigende armoe zijn hart vervaren kon: in dat opzicht droeg hij
de teekenen zijner kleinburgerlijke afkomst niet. In zijn zwervers-jaren
had hij vele onregelmatige naturen ontmoet, zonderlinge avonturiers,
voor wie hij gedurende een poos in geestdrift raakte en die hem
meesleepten, maar ook vele goede, brave, eenvoudige menschen uit de
volksklassen. Bij hen had hij hulp in nood en gulle opname gevonden,
onder hen voelde hij zich thuis. In Lausanne had zijn kostbaas, als
in Turijn zijn kostvrouw, hem, armen gelukzoeker, onbaatzuchtig,
menschlievend bijgestaan. Later vergeleek hij hun gedrag met dat der
groote heeren die hij kende. Hoe vaak had hun insolente hoogmoed en nog
meer hun neerbuigende vriendelijkheid hem gegriefd! Hij vond dat bij het
volk de natuurlijke menschelijkheid nog niet verstikt wordt door
ijdelheid en eigenbelang. Aan al die eenvoudigen dacht hij met warmte,
aan hen voelde hij zich verbonden in zijn hart. En zij hadden het zwaar,
zij derfden, zij werden bekneld door de grooten; dat verdroot hem, dat
knaagde aan zijn gemoed. Op zijn tocht door het oosten van Frankrijk was
hij geherbergd geworden door een boer die hem eerst maar 't
allerschraalste voorzette, uit vrees dat de vreemdeling een bespieder
van den fiskus mocht wezen, een werktuig van de belastinggaarders des
konings, die 't weinigje weghaalden wat de kasteelheer overliet.
Gerustgesteld, deed hij den zwerver gul te goed met de vruchten van zijn
arbeid, die hij angstig verborgen moest houden wilden zij hem niet
ontnomen worden: ham en wijn en tarwebrood. En in de borst van den
nadenkenden gast ontkiemde "de onuitroeibare haat tegen de verdrukkers
van het volk."

Niet theoretisch maar door lichamelijke ervaring, had hij, de droomer
van droomen, kennis gewonnen van de kern aller maatschappelijke
verhoudingen: de verhouding der uitgebuite en uitbuitende klassen. Die
ervaring was een stuk van hem zelven geworden, een bitterheid in zijn
bloed, een scherpte in zijn denken. Zijn eigen verongelijking en die der
massa's waren saamgegroeid tot één gevoel.

Maar de grondslag van dat gevoel was uitsluitend empirisch: persoonlijke
ervaring en persoonlijke waardeering.

Zoo had hij al veel vergaard toen hij in Chambéry neerstreek. Wat hem
ontbrak, wat hij voor alles noodig had, was het algemeene: een breed
fundament van kennis als intellektueele grondslag eener stelselmatige
wereldbeschouwing, en, op zedelijk gebied, beginselen voor zijn
handelen.


IV. GROEI

Mme de Warens, die hem wachtte, ontving hem met de mededeeling, dat zij
een werkkring voor hem gevonden had op 't kadaster. De vrije zwerver
werd in een bureaukraat veranderd: hoe hij 't werk-zelf en de
bureau-omgeving haatte, begrijpt men. Toch hield hij 't een poos uit,
waarschijnlijk tot aan den dood van Anet, een ernstige, stroeve, diepe
natuur, niet zonder grootheid, die een zeker gezag uitoefende in huis.
Muziekliefde ging steeds meer open in de volgende jaren, zij werd zijn
levensvervulling. Zijn droomerig zich-laten-drijven op het leven was één
kant van zijn wezen; de andere een felhartstochtelijk najagen der
dingen, in buien van opschuimenden wil. Hij wierp zich telkens op iets
of hij het wou verteren, en verteerde door de overmatige spanning zijn
eigen kracht. Nu was het de muziek-theorie: met zijn harde kop zat hij
te blokken op het "Traité de l'Harmonie" van Rameau, een dik boek en
duister; maar hij wou en zou het doorgronden. Zijn geheugen was een
zeef, alles liep weg, maar hij gaf niet op, tot hij in de wereld der
harmonieën den weg had gevonden. Een poos later kreeg hij een
schaak-rage: hij sloot zich op om, met behulp van een leiddraad, alle
kombinaties en finesses van 't nobele spel te bestudeeren en speelde in
zijn eentje partijen tot hij groen en geel zag: toen hij weer buiten
kwam en naar een café holde om zijn kracht met andere schakers te meten
was er niets over in zijn hoofd als verwarring en nevel. Maar dit
ontmoedigde hem niet.

Chambéry was de hoofdstad van Savoye, het middelpunt van de landelijke
administratie en het maatschappelijk verkeer. Als de edellieden die in
krijgsdienst plachten te gaan overal waar men vechters behoefde, met
verlof of op hun ouden dag naar hun land terugkeerden, streken zij daar
neer. Met hen verkeerde de hoogere, intellektueele bourgeoisie:
magistraten, ambtenaren, geneesheeren, geleerde geestelijken. Daaraan
sloot zich de eigenlijke middenstand, kooplieden, enz. Mme de Warens had
omgang met menschen uit al deze verschillende kringen, zoodoende kwam
Rousseau ook met ontwikkelde mannen in aanraking, die zich
interesseerden voor de beweging der geesten, in Frankrijk aan 't
opkomen, en voor de nieuwe filosofie. Met een hunner las hij de brieven
van Voltaire--wiens zon toen hoog aan den hemel klom--aan den koning van
Pruissen, Frederik de IIde, en de "Philosofische brieven over Engeland,"
van den gevierden schrijver; 't eerste werk, dat de aandacht van 't
denkende Frankrijk op de engelsche burgerlijke literatuur, de theorieën
van Newton en de filosofie van Locke vestigde. In Rousseau begon een
nieuwe warmte op te komen: een warmte voor de Franschen en voor alles
wat fransch was; hij begreep zelf niet waarom, maar hij voelde die
liefde in hem groeien. Toen in 1733 de fransche troepen bij het
uitbreken van den poolschen successie-oorlog door Chambéry trokken, wond
hem dat heftig op. Voor 't eerst ontwaakte zijn belangstelling in het
openbare leven, vol ongeduld greep hij in den loop van den veldtocht
naar de nieuwsbladen, begeerig om te weten hoe 't zijn vrienden verging.

Musici waren schaars in Savoye, en Rousseau gold al spoedig voor een
koning der muziek. Hij kreeg leerlingen, lieve mooie meisjes uit de
aristokratische kringen en de bourgeoisie; zij bleven niet ongevoelig
voor de bekoring van den jongen zachten muziekmeester met de vurige
oogen, en de moeders ook niet altijd. De vrouw in wier huis hij leefde
voelde 't gevaar, zij vreesde zijn hart te verliezen en kon dit niet
verdragen; om het te voorkomen gaf zij zich hem: van nu af aan was hij
haar minnaar, samen met Claude Anet. Hoe Anet dit gevoelde weten wij
niet, maar voor Rousseau had de verhouding niets stuitends; hij was
vervuld van hoogachting en vriendschap voor den ouderen medeminnaar, en
Mme de Warens bezat de gave om in dit bijzonder geval een verhouding
zacht en vloeiend te maken, die ons in 't algemeen even onvereenigbaar
met mannelijke waardigheid als met vrouwelijke eerbaarheid schijnt. In
volle harmonie vloten de dagen, en zoo groot was tusschen hen drieën
vertrouwen en zoete gemeenzaamheid, dat geen der beide minnaars begeerde
de geliefde voor zich alleen te bezitten en voor haar alles te zijn.
Althans zoo voelde Rousseau het in de herinnering.

Maar het inniger samenleven, getweeën, van minnaar en liefste, kwam
toch, want Anet stierf en de droomerige "kleine" stond voor de taak, die
de bedachtzame Zwitser tot nu toe vervuld had: de inkomsten beheeren en
de uitgaven regelen, de wat-grillig geaarde geliefde met de overmilde
hand en den fantastischen zin, van dwaasheden terughouden. Arme
Rousseau, voor die taak was hij niet berekend. Bij Mme de Warens begint,
sinds zij haar praktischen steun moet missen, de verwildering, de
ademlooze jacht op fortuin; het geld smelt weg, de verwarring in zaken
wordt grooter. Rousseau zag dit alles, zag de finantiëele ondergang in
't verschiet, hij leed om de liefste, kon niets voorkomen; als de zorg
voor haar hem te zeer plaagde ging hij, om zich te verzetten, maar eens
een poosje van huis; naar Besançon b.v., muziekles nemen bij den
kapelmeester van de kathedraal, of iets dergelijks. Dit kostte
natuurlijk weer geld en was niet verstandig, hij wist 't, maar wat zal
men doen? Overigens leefden zij vergenoegd en vroolijk te Chambéry.

Mme de Warens zag veel menschen, Rousseau organiseerde huiselijke
muziek-avondjes, ook werd er wel comedie gespeeld, salonstukjes vol
intrigue, als toen in de mode waren. Over den adel begon hij heel anders
te denken dan vroeger; zijn republikeinsche strengheid verslapte, zijn
oude afkeer van de aristokraten leek hem in dien tijd dwaas en
overdreven: hij heeft dit uitgesproken in een weinig bekende brief in
verzen uit het jaar '41, "l'Epitre à Parisot."

Maar zijn gezondheid verviel, hij werd zwak en ellendig, jaren lang,
't scheen of hij de tering kreeg. Eens was hij hard ziek, alleen haar
groote zorg redde hem. De hartstocht waarmee hij leefde verteerde zijn
krachten. Ook kon hij niet tegen de stad; Chambéry was veel minder
aantrekkelijk dan Annecy, een vervelende stad met leien daken en het
aspekt, toen al, van een vervallen residentie, want vroeger was zij de
hoofdstad van heel Sardinië geweest. Het huis van Mme de Warens lag in
een akelige achterstraat, zonder uitzicht, het was somber en triest.

Hoe dorstte hij naar groen, naar velden en bosschen: dat zou hem
goeddoen, daar zou hij genezen. Zij was hem in die wensch ter wille.
Eerst huurde zij een optrekje in een buitenbuurt met een tuintje, waar
hij kon liggen lezen en droomen. Toen een boerderijtje, een half uur
buiten de stad, den berg op, in een kleine delling aan een weggetje vol
meidoorns en nachtegalen; zij trokken er heen zoodra 't voorjaar kwam,
heele dagen, zij in haar draagstoel, naar de gewoonte van den tijd. Maar
dat heen en weer gaan bleek omslachtig, en toen huurde zij, vlak bij 't
eerste boerderijtje, in dezelfde delling, een frisch, ruim buitenhuis,
idyllisch gelegen Les Charmettes. Het bestaat nog, en veel is er nog
over uit de dagen dat zij het bewoonden, meubels in de kamers en prenten
aan den wand. Het spinet is er nog waarop hij zijn wijsjes probeerde en
het schaakbord waaraan hij te blokken zat, en de ligstoel waarop hij
rustte in zijn zwakke dagen. De oude glycine tegen het huis is een
dikke, knoestige stam geworden; in lentetijd voorzien zijn duizende
bloemtrossen alle bijen uit de buurt van honing en vullen de lucht met
geur. En de liefelijkheid der natuur in alle wisselingen der dagen en
der seizoenen van dat bergdalletje, die Rousseau daar inzoog en die één
werd met hem, is door hem in ons die nu leven overgegaan en leeft als
een deel van ons voort in 't universeele leven. Want hij was, met eenige
engelsche dichters, de eerste die uitspraak 't moderne natuurgevoel.

Daar in Les Charmettes denken de menschen, dat de liefdes-idylle
tusschen Rousseau en Mme de Warens zich heeft afgespeeld.

Hij dacht het zelf ook, toen hij, aan de grens van den ouderdom,
worstelend tegen kommer, halfgebroken door verdriet en vijandelijkheid,
de gouden dagen van zijn jeugd voor zich deed oprijzen. In Les
Charmettes was hij voor 't eerst, maanden achtereen, zonder zorg voor
zijn brood, zonder zwervers-onrust in zijn bloed, in de vrije natuur
geweest, daar had hij haar liefelijkheid volop in zich gezogen, zich
voelen worden één met haar. Het was hem als snoof hij weer in de
frissche, zuivere lucht van het bekoorlijke dalletje, als rook hij de
honinglucht van den blauwen regen, als hoorde hij het gezoem der
duizende bijtjes die afkwamen op den honing; als zag hij het pad door
den boomgaard opklimmen naar het huis, en de wijnstokken er boven,
kruipend tegen de helling, en de nette tuin regelmatig-aangelegd als een
pastorie-tuin. Hij trad weer in die frissche luchtige vertrekken, simpel
gemeubeld als voor een landhuisje past en voor menschen die zuinig
willen wezen, maar toch met verfijning van smaak, hij zag weer naar
buiten uit de vensters. Het landschap was juist een landschap als hij
lief had, een mengeling van woestheid en lieflijkheid: op den voorgrond
weiden en wijnvelden en boomgaarden dalend in zachte glooiingen naar
waar de stad te stoven lag in de vlakte, en achter haar de bergen
steil-opzendend hun scherp-getande pieken en hooge ronde kanteelen,
ongenaakbaar en trotsch. Ja, daar had hij de volheid der natuur genoten,
daar het meest. Hij had gezworven hoog langs de wijnbergen en in den
boomgaard gelezen en nagedacht; hij had gespit in den moestuin en de
duiven verzorgd in den til en de bijen in de korven, hij had de
ochtenden verdroomd in het bloeiende gras en in de klare nachten tot de
sterren opgezien, en alles was geluk geweest, werken en lezen en
nietsdoen en het ademen zelf, alles. Een gouden waas van geluk lag over
alle dingen, omdat zijn oogen gouden hadden gezien. Was het de liefde
niet geweest die om de dingen hing, een goudwaas? Had zij niet voor hem
de geuren van het gras zoeter gemaakt, en den glans der sterren klaarder
en den vogelenzang voller dan ooit daarvoor of daarna? Zoo meende hij,
starend terug van den grens van den ouderdom, als de mijlpalen der
jeugdherinneringen halfverwischt zijn, hoe hel zij zelven ook opglansen.
En daarom weefde hij de heugenis van de liefdes-zaligheid van vroegere
jaren en de gouden herinnerings-glans die uit het verblijf in Les
Charmettes opsteeg, samen tot één droom.

In waarheid was in dat paradijs de liefde geen zaligheid geweest, maar
strijd en pijn, gegriefd-voelen en verongelijkt. Maar een andere vreugde
had hij er gekend, zij straalde na door zijn herinnering: die van den
groei zijner zedelijke en intellektueele persoonlijkheid. De krachten
van zijn wezen waren er veel gerijpt.

Toen Rousseau in den zomer van '37 van een kort verblijf in Genève waar
hij wat hem toekwam van de nalatenschap van zijn moeder was gaan halen,
terugkeerde, vond hij een nieuwen huisgenoot: een platte, zelfbehagelijke,
rumoerige jongeman, een "kappersjongen," zooals hij Wintzenried
verachtelijk noemde, (in waarheid stamde de indringer uit het adellijk
geslacht der Courtilles), van zessenklaar in allerlei dingen waar de
ziekelijke droomer geen verstand van had, vol ijver voor de boerderij en
voor alles--in één woord, onuitstaanbaar. Die ordinaire gezonde manskerel
had hem half verdrongen in 't hart der geliefde; hij de oudere, moest
deelen als Anet had moeten deelen, zich voortaan tevreden stellen met de
tweede plaats. Hij trachtte te doen wat van hem verlangd werd; noemde den
medeminnaar "broeder," verzoende zich met hem na 't eerste heftig krakeel;
de liefde maakte hem laf en gesmijdig. Maar hij kòn de geliefde niet
deelen, dit weigerde hij: zijn mannelijkheid rees in hem op. Heel zijn
jeugd door had hij zich maar laten drijven op het leven en was zijn
opwellingen en aandoeningen gevolgd. Al voor dien schok was in hem een
verandering begonnen, was hij begonnen na te denken, hoe men behoort te
leven; te zoeken naar een zedelijk beginsel, te begrijpen, dat men niet
elke opwelling volgen moet. Nu werd die verandering beslister. In 't najaar
van '37 ging hij voor zijn gezondheid naar Montpellier, hij meende aan een
hartkwaal te lijden; op reis werd hij natuurlijk weer verliefd en maakte
aan de schoone onder een valsche naam het hof (hij gaf zich uit voor een
Engelschman). Het kwam heel gauw tot een liefdes-verhouding, zij noodigde
hem uit haar op zijn terugreis te bezoeken; hij beloofde dit te doen; in
zijn brieven aan Mme de Warens sprak hij natuurlijk over dit alles niet,
en verzon leugentjes, om den omweg op de terugreis te verklaren. Maar toen
't er toe zou komen kreeg hij een knaging: zou hij nu weer den avonturier
gaan spelen, na al wat hij zich voorgenomen had? Hij weerstond zijn lust
en ging rechtstreeks naar Chambéry terug: voor 't eerst in zijn leven
voelde hij het geluk eener zedelijke voldoening.

Thuis was alles bij het oude; hij trok naar Les Charmettes; de volgende
twee jaar, van 1738 tot '40, bracht hij daar bijna geheel door, 's
winters alleen, 's zomers met Mme de Warens en Courtilles. Het leven op
de kleine boerderij was patriarchaal-eenvoudig; 's avonds versponnen de
boerenmeisjes het vlas tot de glanzende draden, waaruit linnen werd
geweven voor het lijf-goed van 't gezin. De wijn-oogst in 't najaar was
een tijd van gezelligheid en feesten, in den winter zat Rousseau bij den
haard met den pachter en de zijnen, er werden verhalen verteld en oude
liedjes gezongen. Alles aan dit landelijke leven verrukte hem. Zij
hadden daar buiten een goeden buur, een edelman, Monsieur de Conzié, wat
ouder dan hij, dien hij muziekles zou geven. Het was een geletterd man
en Rousseau, die zich in zijn jeugd sterk door de levensrichting der
menschen met wie hij toevallig in aanraking kwam liet leiden, had veel
aan dien omgang. Zijn belangstelling in de literatuur nam toe, hij
bestudeerde Voltaire en toen hij zelf begon kleinigheidjes te schrijven,
probeerde hij de heldere elegante stijl van den veel-bewonderde na te
bootsen. Maar dat lukte slecht. Hij voelde zich onwetend; wat hij wist,
had hij bij stukken en brokken opgeraapt; overal waren gaten. Nu besloot
hij, flink systematisch te gaan studeeren en stelde een plan van
werkzaamheden op. Hij verdiepte zich in de filosofie, leerde Descartes,
Mallebranche, Locke, Leibnitz kennen, hetzij in hun oorspronkelijke
werken of uit handleidingen. Ook studeerde hij fransche geschiedenis,
fysica (Voltaire had hem in Newton ingewijd), wiskunde en meetkunde;
reeds in Chambéry had hij wat geliefhebberd in chemie en had zich bij
een proef erg gebrand; na trachtte hij ook astronomische waarnemingen
te doen en bracht daarmee de boeren in onrust; zij zagen hem voor een
toovenaar aan. Met spanning volgde hij de berichten over de
wetenschappelijke ontdekkingsreizen, door de fransche regeering
uitgezonden naar Centraal Amerika en naar 't hooge noorden, om
aardmetingen te doen. Op alle wijzen streefde hij naar kennis. Het
studeeren werd een hartstocht, een bezetenheid; hij strooide overal
boeken rond, de heele dag lessen mompelend in zijn eigen. Hij was nu
niet langer vaag, maar wist zeer goed wat hij wilde. Een dubbel doel
beoogde hij, een praktisch en een ideaal. Aan zijn liefde hield hij vast
door alle verduistering; hij zag de finantiëele moeilijkheden voor Mme
de Warens toenemen en vreesde een katastrophe: dan wilde hij haar kunnen
helpen, gelijk zij hem vroeger geholpen had. Daarom streefde hij er naar
de kundigheden te verwerven, die hem in staat zouden stellen b.v.
sekretaris van een hooggeplaatst man te worden: daarbij zou hem, meende
hij, zijn beetje schrijftalent goed te pas komen. Of anders gouverneur
in een adellijke familie; ook daarvoor voelde hij zich geschikt. Dat was
het practisch doel van zijn studies. Het andere was, zooals hij wat
vroeger aan zijn vader had geschreven, om door kennis "niet slechts den
geest te verlichten maar ook het hart te vormen voor deugd en wijsheid."
Hij wilde zijn zwakheden overwinnen en naar een ideaal leven; de
zedelijke gloeden van zijn kindsheid flikkerden weer in hem op. Zijn
gezondheid bleef slecht, hij voelde zich aldoor zwak en meende spoedig
te zullen sterven, zooals menig jong dichter voor en na hem heeft
gemeend. De verwachting van een spoedige dood bracht hem tot
godsdienstige overpeinzingen; op zijn morgenwandelingen langs het pad
dat liep boven het dal, tusschen de wijnbergen, placht hij te bidden
wat zijn hart hem ingaf; hij voelde zich dan in innigheid en aandacht
vereenigd met den schepper dien hij eerde in zijn werken. Met Mme de
Warens voerde hij in dien tijd vaak theologische gesprekken, zij hield
daar ook veel van; haar vroomheidszin, haar vast geloof in 't eeuwige
leven, vertroostte hem toen hij meende dat de draad van zijn aardsche
leven breken ging. De godsdienst die hij in zich aankweekte had
eigenlijk weinig meer gemeen met het katholieke kerkgeloof; die
godsdienst bestond voornamelijk uit een vroom gevoel, een verteedering
des harten voor het opperwezen, een begeerte dat te naderen, met totale
verwaarloozing van dogma's en geopenbaarde waarheden en bijzonder weinig
respekt voor het kerkelijk gezag en de traditie. Die godsdienst was, in
één woord, de grootst-mogelijke abstrakte en vage vorm van godsdienstig
leven, met behoud van het geloof aan een persoonlijk God en een
persoonlijk voortbestaan, dat is de vorm van godsdienstig leven die het
best past bij den modernen individualistischen kleinburger. Er
verkeerden veel geestelijken en paters-jezuieten in huis, zij schenen
in de eigendommelijke vroomheid van den jongeman niets bedenkelijks te
vinden; hij was volgzaam en eerbiedig, nam zijn plichten waar, en in
het land was geen beroering, geen begin van verzet tegen het kerkelijk
gezag. Zoo kiemden ook deze zaden in zijn gemoed in vrijheid.

De dood kwam niet, het leven werd ondragelijk: hij kon dit bitter brok
niet verzwelgen. Een teederheid en zachte gemeenzaamheid, flauwe
na-glans van vroegere dagen, was gebleven, maar begeerte om dit
ontzielde samenzijn te bestendigen, stierf ten slotte: hij besloot te
gaan. Zij vond een betrekking voor hem in Lyon, als gouverneur van twee
kleine jongens van goeden huize; hij had in een geschriftje zijn
denkbeelden over opvoeding samengevat en bood dit den vader zijner
leerlingen aan. Hij stortte zich op zijn taak als opvoeder vol illusies,
met al het oude vuur dat voor ieder nieuw ding uitbrak, maar hij faalde.
Een jaar hield hij het uit, matte zich af om gezag over zijn leerlingen
te krijgen; het lukte niet, hij had wel doorzicht, maar geen geduld
genoeg. Ontmoedigd gaf hij het op; zijn positie bij de familie was ook
moeilijk geworden, nadat men gemerkt had dat hij zich schuldig maakte
aan kleine diefstallen van wijn, een reminicens uit zijn lakeientijd.
Weer vliegt hij terug naar het nest, weer priemen hem de oude stekels;
hij voelt, hij moet zich losrukken, hij moet, hij moet. Nog enkele
maanden wijlt hij in Les Charmettes, verdiept zich opnieuw in de theorie
der muziek. Daar komt op een dag het plan bij hem op van een nieuw
notenschrift in cijfers; hij werkt het uit, het schijnt hem
voortreffelijk, een weg tot groote vereenvoudiging en vergemakkelijking
der muziek-studie. Nu heeft hij den sleutel tot de fortuin gevonden,
het onfeilbaar middel, rijkdom en aanzien te verwerven; nu zal hij de
"teederste aller moeders"--want dat blijft zij voor hem--al haar zorgen
en offers kunnen vergoeden.

Nog heeft hij niets van belang gedaan, de groote krachten van zijn wezen
sluimeren nog. Hij bezit een vrij groote algemeene en philosofische
ontwikkeling, hij is een tamelijk musicus; hij heeft een onbeduidend
komedietje, in den stijl van Marivaux, geschreven; een traktaatje over
opvoeding, een paar epistels in verzen, middelmatige rijmelarij zonder
persoonlijk accent: dat is alles.

Maar alle kiemen--op één na--van den man dien hij worden en van de
werken die hij maken zal zijn gedurende de verschillende phazen van zijn
leven tot aan zijn dertigste jaar, in hem uitgestrooid en gezonken. In
zijn kinderjaren: de idealen van burgerdeugd, patriotisme en demokratie,
de droomen van gelijkheid en vrijheid. In den zwerverstijd zijner
jongelingschap: het meegevoel met de verdrukten en de haat tegen de
verdrukkers, maar ook de neiging tot buiten-maatschappelijk
individualisme, de behoefte aan bandelooze vrijheid. In zijn lange jaren
van liefdes-verrukking in de liefelijke natuur, toen zachtheid in hem
overging uit de zachte geliefde: een teedere weekheid, een gedrenkt zijn
met de overtuiging dat men zijn hart moet volgen en naar zijn gemoed te
leven, het eenige goede en ware leven is. Gedurende het alleen zijn in
Les Charmettes met zijn gepeinzen: een innig natuurgevoel, toen nog maar
in enkele menschen levend, de drang een te worden met de natuur, het
vermogen in haar de stemmingen terug te vinden van 't eigen gemoed,
de eigen ziel te hooren weenen of juichen. In de alleenheid en
doods-verwachting, de smart en teleurstelling der laatste jaren zijner
jeugd: de behoefte aan troost over het slechte leven, door godsgeloof en
onsterfelijkheidsgeloof.

Dertig jaar oud, trekt hij naar Parijs, haast even vol illusies en
stoute, onbestemde droomen als hij voor veertien jaar naar Turijn was
getrokken, een weinigje wijzer en meer dan een weinigje droever, iets
vaster in zich zelven, maar nog altijd werkelijkheid niet onderscheidend
van droomen, nog ongepantserd, en teer van hart.




TWEEDE HOOFDSTUK

PARIJS.


I. DE MAATSCHAPPELIJKE EN GEESTELIJKE BEWEGING IN FRANKRIJK
   OMSTREEKS HET MIDDEN DER XVIIIDE EEUW.

In Parijs bruischte de strijd tusschen de oude en de nieuwe machten: de
absolutistisch-feudale klassen (koningschap, adel, geestelijkheid) en
de bourgeoisie. De tijden waren nog niet rijp voor de eindworsteling
tusschen hen, den strijd om de macht in staat en maatschappij. Het
ondergaande was daartoe nog niet murw, het opkomende niet krachtig en
zelfbewust genoeg. De halve eeuw die ligt tusschen 1740-1789 is het
tijdperk van de voorbereiding der bourgeoisie tot de eindworsteling door
geestelijke organisatie en zelfbezinning. De klassenstrijd neemt in
hoofdzaak den vorm aan van een strijd tusschen twee wereldbeschouwingen.
De geleerden en wijsgeeren smeden te zamen de ideeën die als de
omwenteling aanbreekt tot zwaarden zullen worden.

Het politiek-sociale gebeuren in Frankrijk van af den dood van Lodewijk
de XIVde in 1715 tot de bijeenroeping der Generale Staten in 1789 heeft
tot inhoud een dubbele beweging: de desorganisatie en het verval van den
absolutistisch-feudalen staat; den ekonomisch-socialen vooruitgang, de
intellektueele organisatie en emancipatie der bourgeoisie.

Het absolute koningschap had sedert de middeneeuwen door 't vernietigen
van de feudale maatschappij-vormen en 't knotten van de politieke macht
van geestelijkheid en adel, de voornaamste belemmeringen opgeruimd die
aan de opkomende burgerij den weg omhoog versperden. Bij deze
zijdelingsche bevordering der nieuwe klasse mengde zich een
rechtstreeksche: hunne stijgende behoeften aan geld dreven de vorsten
tot het beschermen van handel en nijverheid, (o.a. door de schepping van
monopolies) en voerden tot de instelling der staatsschuld. Zoo hielp het
absolutisme de moderne industriëele, commerciëele en finantiëele
bourgeoisie groot kweeken, de klasse die zijn eigen doodgraver zou zijn.

Een groote stoot aan de desorganisatie der oude en ter versterking der
nieuwe maatschappelijke machten gaf in de begin-jaren van het
Regentschap, de ontijdige poging van den geniaal-utopischen finantier
Law om de hopeloos ontredderde finantiën der absolute monarchie door de
methoden van het ontwikkeld kapitalisme (krediet-systeem) weer op de
been te helpen. Zijn scheppingen--het papiergeld, de koninklijke bank,
een poging tot overzeesche kolonisatie op grooten schaal--liepen uit op
den reusachtigsten zwendel en de geweldigste finantiëele katastrophe die
de 18de eeuw, die eeuw waarin 't jonge kapitalisme, schuimend van
overmoed en onverzadelijken winsthonger, nog zonder bewustheid van zijn
eigen wezen en zonder ervaring van den duur der meest doeltreffende
methoden van kapitaalvorming, telkens in dolle spekulaties op hol slaat,
beleefd heeft. Na den wilden roes van begeerlijkheid en illusies, door
't fata morgana der onmetelijke rijkdommen die Law aan de massa
voortooverde, opgewekt--avonturiers van alle slag stroomden naar Parijs
dat kookte van goudkoorts als een delverskamp, de bevolking puilde de
poorten uit, de moorden waren niet meer te tellen--was de moreele
uitwerking der finantiëele katastrophe onbeschrijfelijk groot. Een
millioen menschen, waarvan de helft in Parijs, werden geruïneerd. Gelijk
bij natuurkatastrofen de aardlagen over en in elkaar schuiven, hebben
dergelijke sociale katastrofen belangrijke klasse-verschuivingen tot
gevolg. Aanzienlijke geslachten kwamen aan den bedelstaf, (ofschoon
sommige machtigen in den staat er in slaagden schatten naar zich toe te
halen ten koste der kleine spekulanten) lakeien ontwaakten op een goeden
morgen als millionairs; de oude en de nieuwe plutokratie vermengden
zich. De gansche maatschappij was in beroering gebracht; voor de eerste
maal werden de massa's betrokken in een algemeene politiek-sociale
beweging: van nu af aan tot in 1789 zal hun stem, zullen hun klachten,
hun smeekbeden, hun protesten en dreigingen niet meer geheel verstommen.

Law's koloniale politiek, uitloopend in de pogingen der regeering het
reusachtig gebied aan de Mississippi door gewelddadige methoden te
bevolken (n.l. door menschenroof, deportatie van misdadigers en
lichtekooien) droeg natuurlijk tot deze beroering van de massaas in
hooge mate bij. Schrik en angst voor de menschen-roovers vervullen
ze,--maar ook rijst aan hun geestelijke horizon voor het eerst een flauw
besef van de grootheid en rijkheid der aarde, van de vele vreemde volken
welke zij herbergt, van de ongelijksoortigheid der menschelijke
gemeenschappen die haar bevolken. Reisboeken verschijnen en worden
gretig gelezen. Sommigen bekoort de beschrijving van een menschelijken
staat, zacht en onschuldig lijkend als 't paradijs vergeleken bij de
zeden van hun eigen land en tijd; de meesten trekt de geheimzinnige
betoovering aan van de tropische streken; "de eilanden" gelijk ze in den
volksmond heeten, het fabelland van schoonheid, overvloed en geluk
waarheen vele trekken, waarvan sommige weerkeeren, rijk als koningen,
waar elkeen van een droomt.[1]

Het korte tijdperk, door Law beheerscht, (1719-22) ziet de aanloopen tot
velerlei hervormingen, die eerst de zegevierende onwenteling van 1789
doorzetten zal. De ekonomische scheidsmuren tusschen de provinciën,
althans in Centraal-Frankrijk, vervallen; een begin wordt gemaakt met
den bouw van een wegennet, dat alle deelen van het rijk aan elkaar zal
verbinden; het verbod van vrije verplaatsing voor ambachtslieden wordt
opgeheven, het hooger-onderwijs kosteloos opengesteld. Vele verder
reikende plannen droeg Law, de profeet van het hoog-ontwikkeld
kapitalisme, nog in zich om: den vrijdom van belasting van adel en
geestelijkheid wilde hij opheffen, het ambtenaarswezen en de
staatsfinancieën hervormen, de geestelijkheid dwingen tot verkoop van
alle onroerende goederen, door haar gedurende de laatste eeuw verworven.
Hij wilde, in een woord, den feudaal-absoluten staat zóó maken dat de
bourgeoisie zich daarin behagelijk inrichten kon, een kompromis tot
stand brengen tusschen de vervallende en de opkomende klassen.

Schijnbaar blijft, na Law's val, van zijn hervormingen en
hervormingsplannen weinig over. De feudaal-absolutistische regeer- en
uitbuitings-machinerie gaat hortend en stootend weer den ouden gang.
Maar in werkelijkheid heeft een sterke verschuiving der klasse-
verhoudingen plaats gevonden; menige bres is in de muren der oude
vesting geschoten; zij trillen en kraken, en reeds vóór het midden der
eeuw kan een vreemden waarnemer getuigen: "Alle symptomen, de nadering
van een groote revolutie aankondigend, die ik ooit in de geschiedenis
ontmoet heb, bestaan heden en worden met den dag talrijker in Frankrijk."

       *       *       *       *       *

Het verval der feudaal-absolutistische klassen, een gevolg van het feit,
dat de maatschappelijke ontwikkeling hunne ekonomisch-sociale funkties
meer en meer overbodig maakte, gelijk heden ten dage voor de bourgeoisie
het geval is, openbaart zich gedurende de 18de eeuw op velerlei wijze.
Ten eerste in ekonomisch opzicht, door de toenemende ontreddering der
rijks-finantiën, de steeds verergerende onbekwaamheid der regeering om
een evenwicht tusschen inkomsten en uitgaven tot stand te brengen. De
uitgaven stijgen, ten gevolge van waanzinnige verspil- en pronkzucht,
omslachtige en dure administratie, ongelukkige oorlogen, enz. reusachtig,
en ofschoon de uitgemergelde massa's àl zwaarder belast worden, het
deficit verslindt alles, het groeit onophoudelijk en blijft groeien tot
alle hervormingspogingen hebben gefaald en haar volkomen hulpeloosheid,
haar volslagen onmacht de zaken verder te voeren de monarchie ten slotte
noodzaakt tot den stap die haar eigen val tengevolge moet hebben: de
bijeenroeping der Algemeene Staten. Revolutionaire bezems alleen kunnen
den augiusstal der administratie, dat broeinest van geknoei, verkwisting
en korruptie, schoonvegen. Onder Lodewijk de XVde slokt deze een groot
deel van de staatsinkomsten in, zij biedt aan de bevoorrechte klassen
een haast-onbegrensd gebied tot het botvieren hunner parasitaire lusten.

De voornaamste parasiet op de staatskas is de adel. Om en bij de 30
millioen frs. jaarlijks haalt hij naar zich toe in den vorm van
pensioenen, tractementen van frs. 100.000 voor parade-posten in de
provincie enz.; de 12.000 adellijke officieren kosten aan den staat per
jaar 46 millioen frs. (de 135.000 soldaten 44 millioen!)[2] Een vijfde
van de staatsbegrooting komt aan den adel ten goede. Naar mate zijn
politieke macht en zelfstandigheid verminderen, klampt hij zich vaster
aan het gecentraliseerde koningschap om dit uit te zuigen; zijn
maatschappelijke funkties (krijgsdienst, rechtspraak) heeft hij
grootendeels verloren of ze zijn tot bloote privilegies geworden; het
platteland, waar hij weleer 't eenvoudige, stalende leven der feudale
tijden voerde, verlaat hij meer en meer, het werd voor den verwenden,
verwijfden hoveling tot een oord van verschrikking. Diep in de wordende
burgerlijke maatschappij boort hij zijn wortels om haar sappen op te
zuigen, maar geen penning draagt hij bij tot de lasten van den modernen
staat.

Naast hem, of eigenlijk boven hem, verheft zich de andere groote
maatschappelijke parasiet, de "eerste stand in het koninkrijk:" de
geestelijkheid. Voor geen klasse geldt in hooger mate dan voor deze dat
de maatschappelijke ontwikkeling hare vroegere funkties overbodig heeft
gemaakt;[3] in geene openbaart zich op meer afzichtelijke wijze de
zedelijke ontaarding die het noodlot van overbodig geworden klassen is.
Onder de geestelijkheid is de weelde nog buitensporiger, het zedenbederf
nog grooter dan zelfs in de hofkringen.[4] Haar ekonomische macht is
verbazend groot. Haar landbezit stijgt voortdurend; naar een matige
schatting heeft zij tegen het einde der 18de eeuw één derde van den
bodem in eigendom. Evenals de adel is de geestelijkheid vrijgesteld van
de voornaamste belasting, de "taille," (grondbelasting), haar bezit
immers dient "Gods glorie en der armen welzijn." Haar dubbele
bevoorrechting, als theokratie en als aristokratie, stelt haar in staat
zoo goed als geheel aan 't meedragen van alle lasten te ontsnappen. Van
haar reusachtige rijkdommen werpt zij den staat jaarlijks een aalmoes
toe van omstreeks 12 millioen frs.; de hooge geestelijkheid slaagt er in
dit belachelijk kleine bedrag nog grootendeels op de lagere af te werpen.

Wanneer in 1750 door 't land een zoodanige beroering gaat, dat een
revolutie op 't punt schijnt uit te breken en de vrees voor de dreigende
verzwaring der belastingen de provinciale staten op de been brengt,
stelt de geestelijkheid zich met een sluwe politieke wending aan 't
hoofd der ontevredenen, haar verzet neemt een demokratische schijn en
rebellische vormen aan. De monarchie wijkt terug; van de opheffing van
den vrijdom van belasting is geen sprake meer; zelfs de eisch der
regeering, dat de geestelijkheid een declaratie van hare bezittingen zal
geven, wordt feitelijk teruggenomen. Immers de regeering stemt toe, dat
deze declaratie niet ten haren behoeve en door hare beambten opgesteld
zal worden, maar door de geestelijkheid zelve tot eigen gebruik. Een
wassen neus natuurlijk. Alles blijft bij het oude; de aanloop tot
besnoeiing van hare voorrechten eindigt voor de geestelijkheid met het
verwerven van een nieuw privelegie, de uitsluitende beschikking nl.
over de zoogenaamde "Charité" (de administratie van het armwezen, de
hospitalen, de huizen van verbetering enz.) van Parijs.

Het was geen toeval en geen vergissing, dat de groote strijd van het
burgerlijk intellekt, Voltaire aan het hoofd, zich voornamelijk tegen de
kerk keerde, dat het woord "écrasez l'infame," tot het parool van zijne
propaganda werd. De kerk was de verdedigster van alle misbruiken van het
oude régiem, de voorvechtster van alle barbaarschheid en anti-kultuur.
Zij was de sterkste stut van den vervallenden staat, door haar
ekonomische macht, maar vooral door haar moreel prestige. Zij straalde
in den glans van het eerwaardige, bovenaardsche, heilige: werd haar
bedrog onthuld, begreep de massa dat de kerk het geloof, den godsdienst
gebruikte als een schild voor uitbuiting en klasse-voorrechten, gelukte
het dit schild uit hare handen te slaan, dan werden de andere verdrukkers
en uitbuiters, koningsmacht en adel, doodelijk getroffen, dan konden zij
zich niet meer handhaven. De bevrijding uit geestelijke dienstbaarheid was
voor de opkomende bourgeoisie een voorwaarde tot de politieke overwinning.

       *       *       *       *       *

Uit de paleizen der koningen en grooten, uit de jacht-sloten op het land
en de "petites maisons," die gecapitonneerde nesten van ontucht in de
buitenwijken van Parijs; uit de hotels der groote financiers, met de
adellijke geslachten wedijverend in kostbare en verfijnde weelde; uit
de oorlogskampen waarheen de verwijfde officieren hun kappers en
pruikenmakers, hun maîtressen en koks bij duizenden medevoeren; uit
alle verblijfplaatsen der groote wereld stijgt een walm van pestilentie
omhoog, gelijk het aangezicht der wereld sinds het verval van het
romeinsche rijk niet meer heeft verduisterd. Hij stijgt omhoog uit alle
levensuitingen der bevoorrechte klassen, uit de kleedij der vrouwen,
hetzij de natuurlijke lichaamsvormen òmscheppend tot artificieele
gestalten, of de zinnen prikkelend door de meest verfijnde behaagkunst:
schijnbaar natuurlijke, gratievolle nonchalance. Hij stijgt uit het
geblankette gelaat, door poeder en kapsel bij beide geslachten, door de
"mouches" bij de vrouwen, de algeheele afschaffing van knevel en baard
bij de mannen, tot een kunstmatige verschijning gemaakt. Die walm stijgt
uit de architektuur, waarin de grootsche praalzucht van Lodewijk de
XIVde zich oplost tot een stijl van verfijnd comfort en nuffige
behagelijkheid: de weidsche hallen en zalen worden omgebouwd tot een
labyrinth van vertrekjes en achtertrappen gelijk de ontucht verlangt.
Die walm stijgt uit de meubels, wier zacht uitgeschulpte rondingen òf de
weelderige vormen van vrouwenlijven schijnen na te bootsen, òf zich bij
die der rustbedden aan te sluiten in welke hun genotzuchtige lijven zich
nedervlijen. Hij stijgt uit de literatuur en de kunst, uit de banale,
koud-zinnelijke galanterie der mode-romans van Crébillon, uit de met
melk en rozen gevoede cherubijntjes van Bouchez en Fragonard die, van
wolken poudre-de-riz omhuld, in roze hemels kwijnende Venussen omdartelen.
De grootst mogelijke zedelijke verdorvenheid in de materieel meest-
volmaakte, meest behagelijke, meest verfijnde vormen zich hullend: ziedaar
het wezen der bevoorrechte klassen onder Lodewijk de XVde, het wezen van
hun leven en hun kunst. Het bestaan dezer menschen heeft nog slechts één
inhoud; jaagt één doel na: geile genotzucht. Het ontbindt zich in
wulpschheid, dat is in zingenot zonder hartstocht, zonder verteedering,
zonder verheffing.

Sedert de dagen van den Regent zwelgt het hof in schaamtelooze
liederlijkheid; ontucht en bloedschande zijn gewone verschijnselen die
niemand ergeren als enkele frondeurs. Over Versailles ten tijde van
Lodewijk de XVde schrijft d'Argenson: "het hof lijkt een bordeel; de
appartementen der princessen zijn overstroomd van lichte vrouwen, men
ziet er niet anders als groote dames, rondloopend in uitdagende kleedij,
en kameniers die brieven van rendez-vous rondbrengen." De echtelijke
trouw is een overwonnen vooroordeel geworden; jalouzie van een man tegen
den minnaar zijner vrouw, van een vrouw tegen de minnares van haar man
gelden voor belachelijke bewijzen van slechten smaak. Trouw, eenvoud,
waarachtigheid, zijn ondergegane sterren aan den horizon van het
menschelijk leven, de harten verdorren en verdrogen, alleen het vernuft
leeft en ontwikkelt zich tot een vlijmende scherpte. "De liefde, de
behoefte lief te hebben verdwijnen van de aarde. De berekeningen van het
eigenbelang nemen alle oogenblikken in beslag" (d'Argenson).

Koning, adel, hooge geestelijkheid en groote financiers verbrassen met
hunne maîtressen en gunstelingen in hasard-spel en feesten, gemaskerde
bals en drinkgelagen, in liefhebberij-tooneel en jachtpartijen,
bouw-woede en liederlijkheid den stroom van millioenen die onophoudelijk
van het platteland naar Parijs en Versailles wordt gepompt. Maar heel de
schaal der vermaken, van de zinnelooze orgie tot de meest verfijnde
intellektueele genieting, slaagt er niet in om van de oververzadigde
zinnen en de verschrompelde harten af te houden het grijnzende spook der
schrikkelijke verveling, de "ennui," de doodelijke levensleegte die de
ziekte der eeuw en de Nemesis van elke klasse is, wegzinkend in
ontaarding.

Met de zedelijke ontaarding gaat samen de intellektueele.

"Er zijn geen mannen meer," roept Lodewijk de XVde uit bij den dood van
Fleury. De onbekwaamheid der oude losbollen die het land regeeren
--d'Argenson noemt hen "ziek, op, uitgeput van ziel en lichaam,"--sleept
Frankrijk herhaaldelijk in ongelukkige oorlogsondernemingen mede waaruit
het gehavend te voorschijn komt; de koloniën gaan verloren, het
koningschap heeft geen generaals meer, geen staatslieden, geen financiers;
alles wat geest, verstand, talent en doorzicht bezit, bevindt zich aan
de zijde der oppositie.

Om de jonge losbollen en de oude wellustelingen van beiderlei geslacht
en hun kreaturen kostelijk te voeden, rijk te kleeden, zacht te bedden,
te vermaken en te verstrooien,--om hen her- en derwaarts te voeren van
de stad naar het land, van het land naar de stad, steeds ontvluchtend de
hen steeds najagende verveling,--om hen te bedienen, hun wenschen te
voorkomen, hun werkelijke of ingebeelde behoeften te vervullen--om de
dorre wildernis hunner zielen te bedekken met het klatergoud, en de
stank van ontbinding die uit hun levens opstijgt te verjagen met de
zoetelijke geuren eener veile kunst--daarvoor weeft en borduurt, holt en
rent, dicht en schildert, danst, akteert en prostitueert zich een heel
leger van menschelijke wezens. Sommigen hunner, door hun meesters en
meesteressen gevleid en bedorven: de modeschrijvers, de modeactrices, de
mode-kappers en kleermakers, nemen zelven de allures der groote wereld
aan, waarmee zij schijnbaar-gemeenzaam verkeeren; anderen, als het
grootste deel der 32.000 Parijsche prostituées, leven en sterven veracht
en ellendig. Maar allen, van af de meest gevierde dichter tot de meest
getrapte lakei, zijn besmet door het gif van geile genotzucht, dat van
de heerschers neersijpelt op de dienaars, alles invreet, alles verwoest.

Ver van de schittering, het genotgezwelg en de verdorvenheid, laag en
onzichtbaar als in een andere wereld, als in de verborgen stookruimte
van een modern reuzenschip, leeft, zwoegt en lijdt het volk, kleine
burgers, boeren en arbeiders. In de steden verdringen zich duizende
handwerkers, staande buiten het gildeverband, weerloos en onbeschermd.
De uitbuiting wordt erger, de loonen stijgen, maar de prijzen nog
meer.[5] Wordt het brood duurder, staat het werk stil, dan sterven hun
scharen van honger; in 1753, meldt d'Argenson, stierven in één maand
tijds in den faubourg St. Antoine 800 menschen van ellende.[6]

En toch is het lot der volksmassa's in de steden nog dragelijk,
vergeleken bij dat der boeren. Parijs wordt ontzien, men vreest het,
de koning waagt nauwelijks er zich te vertoonen, zoo ziedt en kookt
het er; in jaren van misgewas zorgt de regeering 't eerst voor de
approvisioneering van Parijs; op 't punt der belastingen is de kleine
burgerij, met de boeren vergeleken, zelve een gepriviligieerde klasse.

De boeren--op hen, de allerarmsten, de allerellendigsten, worden alle
lasten afgewenteld, zooals alle wateren naar de laagstgelegen gronden
vloeien. Op hen drukt de ondragelijke zwaarte van een tweevoudige
uitbuiting: door den adellijken heer en door den koninklijken fiscus. De
heerlijke rechten zijn ontelbaar: geen stap kan de boer doen, geen brug
betreden, geen el stof of geen paar klompen koopen, geen schepel graan
laten malen, kortom geen enkele handeling begaan, noodig tot
instandhouding van zijn bedrijf en zijn leven, zonder dat de landheer,
die gemoderniseerde roofridder, zijn schatting opeischt. En wat deze
overlaat, nemen de beambten des konings. Om de maat vol te maken, voegt
zich bij de uitbuiting door feudalisme en absolutisme nog die van het
finantieel kapitalisme: geldwolven koopen het graan op en voeren het
uit, jagen de prijzen omhoog, maken kunstmatigen hongersnood. Hoe zouden
zij zich storen aan wettelijk verbod? Onder de graanspeculanten, die
wolven, bevindt zich de koning.

Sinds de dagen van den "Zonnekoning" overmatig belast, moet de boer in
elkaar zinken en die inzinking wordt al erger. Zijn hut is slechter dan
een stal, zijn leger is stroo, zijn gezicht zwart van honger, zijn leven
langzame hongerdood. De landen liggen braak, de dorpen worden ontvolkt,
in sommige streken is de bevolking in tien jaar tijds met een derde
verminderd. "De boeren vreten gras," teekent d'Argenson telkens op;
"sedert een jaar vreten zij gras," "de menschen sterven als vliegen, de
ellende schrijdt voort tot onder de poorten van Versailles." Vreeselijk
drukken de heerendiensten, de gedwongen arbeid aan den aanleg der groote
wegen. Soms staan de hongerenden in wanhoop op, opstanden dreigen of
breken uit, omstreeks 't midden der eeuw, in de Pyreneën, in de Provence,
in Languedoc, in Bretagne, in Gruyère, in de omstreken van Rouaan enz.
enz. De regeering stuurt soldaten, men hangt de belhamels op en tracht
de telkens uitbrekende plaag der bedelaars te bezweren door ze van de
provincie naar Parijs, van Parijs naar de provincie te sleepen. Een poosje
blijft het dan weer stil.

De ellende en de honger in de onderste sfeer van het volksleven, de
epidemiën en de pest, de misoogsten en de braakliggende landen, de
opstanden der boeren en de galgen waaraan men de boeren hangt--het is
alles de noodlottige tegenpool van de heerlijkheid en de verfijning in
de sfeer van de "mouches" en de gepoederde pruiken, van de goudstralende
toiletten met juweelen en diamanten bestikt, van de feërieke
illuminaties der alom verrijzende lustverblijven, van de schitterende,
sierlijke, geestige, scherpzinnige lichtmissen en wellustelingen, die
deze lustverblijven bewonen--het is de eeuwig-lichtlooze tegenpool van
die bovensfeer badend in licht, stralend in weelde, zwelgend in
genietingen, stikkend in geilheid.

       *       *       *       *       *

Naast en dwars door 't verval der absolutistisch-feudale klassen heen,
gaat de groote voorwaartsche beweging der bourgeoisie: haar ekonomische
vooruitgang, de toeneming van haar politiek-socialen invloed, de groei
van haar revolutionaire gezindheid en haar zelfbewustzijn.

Het sociale knooppunt waarin verval en vooruitgang samenkomen, vormt
de groep der groote finantiers: de algemeene belastingpachters, de
bestuurders der koloniale (West-Indische) handelslichamen, die der
koninklijke bank (Caisse d'Escompte) enz. Deze groep moet sommige
misbruiken van het oude regiem, zooals de willekeur der absolute
monarchie en de onverantwoordelijkheid der bureaukratie, krachtig
bestrijden; zij heeft belang bij orde en regel in den staat, bij de
openbaarheid en goede administratie der rijks-finantiën; maar aan de
andere zijde trekt zij reuzenprofijten uit deze misbruiken, uit de
ontreddering en de benardheid van het oude stelsel evenals uit de
monopolies, die er bij behooren. Zoo staat zij hervorming voor, maar
zit tevens vast aan het oude.

In Parijs concentreert zich de haute finance. Daar verrijzen de
pronkerige reuzenhotels der algemeene belastingpachters, de geldkoningen
van den tijd. Hun levenswijze wedijvert met die der groote adellijke
geslachten in brooddronken verspilzucht en kostbare verfijning, hun
zonen ruïneeren zich als de zonen der edellieden door maîtressen en
paarden, bouw-woede en spel. De toegang tot het hof blijft hun ontzegd,
maar in werkelijkheid beheerschen zij de monarchie in stijgende mate:
het absolutisme, de macht van het verleden, vervalt in afhankelijkheid
van die der toekomst, het kapitaal. Voor het volk gelden zij, en
terecht, als de uitbuiters bij uitnemendheid, die de hatelijkste trekken
van het oude regiem in zich vereenigen: tegen geen groep van
bevoorrechten zal, wanneer de omwenteling uitbreekt, de lang gekropte
haat zich feller keeren. Toch zijn zij een nieuwe kracht, een deel van
de wereld die opstijgt, hun bezit aan maatschappelijke macht en prestige
is ten koste der monarchie verworven; in hen kondigt zich aan het nieuwe
koningschap van het geld, onvereenigbaar met dat van Gods genade.[7]

De haute finance is het deel der bourgeoisie, dat, van zelfbewustzijn
vervuld, het eerst openlijk breekt met de geestelijke machten van het
verleden en optreedt als beschermer en aanhanger der nieuwe ideeën.
Haar salons zijn brandpunten van de propaganda der philosophen, de
koene ontkenning van al wat voor heilig gold verschrikt hen niet:
weldra omhelzen zij het (min of meer konsekwente) materialisme als
hùn levensleer.

De ontwikkeling der handels- en der industrieele bourgeoisie (van deze
vooral) blijft, in het algemeen, bij die van het geldkapitaal ten
achter: de voorrang van dit laatste, die zulk een kenmerkende trek van
het hedendaagsche Frankrijk is, dateert al van vóór de revolutie. De
overgang van handwerk tot manufaktuur[8] wordt o.a. verlangzaamd door de
buitengewone ontwikkeling van het kunst- (luxe) ambacht sedert de dagen
der Régence. Eerst in de tweede helft der 18de eeuw begint zich, voor
een aantal bedrijven, de overgang van handwerk tot manufaktuur te
voltrekken.[9] Tevens vangt de wetenschap, onder Lodewijk XIVde
voornamelijk astronomisch, mathematisch en physisch, aan, zich met de
bedrijfswijze te bemoeien en te trachten haar te verbeteren: zij gaat
zich richten op de praktijk. Tegenover de uitvinding van de spinmachine,
de stoommachine en den mechanischen weefstoel in Engeland, staat in
Frankrijk de groote vooruitgang der geschiedenis van de natuur (Réaumur,
Buffon) en der chemie. Geleerden van wereldreputatie versmaden niet
langer om te zoeken naar praktische toepassing der wetenschap: Buffon
neemt op zijn landgoed jaren achtereen proefnemingen ter verbetering
van den hoogoven; Vaucanson werkt, in opdracht der regeering, aan
de verbetering der werktuigen voor de zijde-industrie (een der
belangrijkste bedrijven in Frankrijk). De zorgvuldige beschrijving
en afbeelding van een aantal arbeidsprocessen en methoden in de
Encyclopedie--Diderot bezoekt met onvermoeiden ijver persoonlijk alle
mogelijke werkplaatsen om zich van het bedrijf op de hoogte te
stellen,--getuigt van de geniale intuïtie van den veelzijdigen publicist,
wiens "prophetisch instinkt" hem leidt tot de verheerlijking van het
machts-instrument bij uitnemendheid der moderne bourgeoisie: de
industrie.[10]

Grooter dan die der industriëele, is in dit tijdperk de vooruitgang der
handels- en koloniale bourgeoisie. De buitenlandsche handel
verdrievoudigt: hij stijgt van 215 millioen francs in de jaren 1716-20
tot 616 millioen in de jaren 1749-55.[11] Is de finantiëele bourgeoisie
in Parijs geconcentreerd, de handels- en koloniale bourgeoisie is in een
aantal plaatsen verspreid. Marseille, Bordeaux, Toulouse, Nantes, Lyon,
de Normandie, het Beneden-Rhônegebied enz. De voornaamste havensteden
worden na het uitbreken der omwenteling tot zoovele haarden van
revolutionairen gloed. Het voor Frankrijk zoo ongelukkig einde van den
zevenjarigen oorlog--veroorzaakt door de apathie der hofkringen, de
onbekwaamheid der regeering en der militaire aanvoerders, de
desorganisatie van het leger, in één woord: door de algemeene dekadentie
van het oude regiem--, was een zware slag voor de koloniale bourgeoisie.
Frankrijk verloor zijn bezittingen in Indië, Senegal en Canada; ook de
Louisiana en een deel der Antillen gingen verloren. Men begrijpt, dat de
oppositioneele stemming in de burgerlijke kringen sterker werd--vooral
toen de nieuwe belasting van een tweede twintigste, gedurende de
oorlogsjaren ingevoerd, bleef bestaan. De verjaging der Jezuïeten in
1763--het eerste besliste succes der in de parlementen georganiseerde
half-voltairiaansch geworden oude bourgeoisie--had tot aanleiding het
bankroet van Lavalette, grootmeester der orde, die den handel der kleine
Antillen had geakkapareerd.[12]

Maar niet deze "oude bourgeoisie" der magistratuur was de voornaamste
draagster der nieuwe wereldbeschouwing, die in de natuurwetenschappelijke,
staats-rechtelijke en philosophische geschriften der Encyclopedisten een
diepzinnige, meesleepende en schitterende uitdrukking zou vinden. Al
liggen de parlementen van Parijs en van de provincie bijna de geheele
regeering van Lodewijk XV door in strijd met de monarchie, meestentijds
over belastingkwesties, al dragen zij hun redelijk deel bij tot het
ondergraven der koninklijke macht, men moet zich hoeden hun strijd
van den beginne af aan als een deel der algemeene worsteling van de
opkomende tegen de ondergaande klassen te beschouwen. Integendeel:
aanvankelijk heeft hij nog tot inhoud de oppositie van een reaktionair
gezinde groep tegen de centraliseerende werkingen van het absolutisme,
dus van het element van vooruitgang daarin, en beteekent de pogingen
dezer groep, haar vroegere macht en invloed terug te winnen. Eerst
wanneer, onder Lodewijk de XVIde, het verval, de ontbinding van de
regeering en van alle officiëele instellingen en denkbeelden hun
hoogtegraad bereikt zullen hebben, wanneer de revolutionaire gezindheid
al wat maar even levenskrachtig is heeft aangegrepen, krijgt het verzet
der parlementen tegen de monarchie een beslist revolutionair karakter.
Van hen gaat de eisch tot het bijeenroepen der generale staten uit.[13]

De dragers der nieuwe ideeën, der revolutionaire aspiraties waren,
omstreeks het midden der eeuw, in hoofdzaak twee maatschappelijke
groepen, die zich beiden in Parijs concentreerden: de finantiëele
bourgeoisie en het burgerlijk intellekt.

De groote financiers gaven, door hun ekonomische kracht, hun
maatschappelijk aanzien en hun politieken invloed, aan de
intellektueelen den socialen ruggesteun, dien zij tot den aanval op de
officiëele instellingen behoefden, onder een regiem dat geen vrijheid
van drukpers, geen vrijheid van geweten, geen rechterlijke waarborgen
tegen de vergeweldiging der persoonlijkheid kende, en waarin de wraak
van den eersten den besten edelman den schrijver, die zich onvoorzichtig
had uitgelaten, door een "lettre de cachet," zonder vorm van proces, in
de Bastille kon doen opsluiten. En ook gaven de maecenassen uit de
geldwereld aan de arme schrijvers (aanzienlijke magistraten als
Montesquieu, grondbezitters als Buffon, rijke bourgeois als Voltaire
waren onder het intellekt uitzonderingen) door geschenken of jaargelden
den ekonomischen steun, zonder welken zij verhongerd zouden zijn.
Hunnerzijds voerden de intellektueelen met de wapenen des geestes den
strijd voor de omverwerping der bestaande orde en bereidden zij de
machtsverheffing der bourgeoisie voor.

Reeds van de laatste jaren der regeering van Lodewijk XIV dateerde de
oppositie van eenige vaderlandslievende, in den regel aristokratische
ideologen, als Fénélon, Boulainvilliers, Vauban, St. Simon, tegen de
misbruiken der absolute monarchie. Voortgezet werd zij gedurende en na
het Regentschap door d'Argenson, den abt de St. Pierre (die o.a. een
voorstel tot belastinghervorming en een tot voorbereiding van den
eeuwigen vrede schreef, na zijn dood door Rousseau in verkorten vorm in
het licht gegeven), den marquis van Mirabeau e.a. In de jaren 1724 tot
'31 organiseerden zich de hervormingsgezinden in de "Club de l'Entresol,"
de eerste fransche club, een importatie uit Engeland, het land waarvoor
de belangstelling der vooruitstrevenden steeds grooter werd. Hoewel de
werkzaamheid der leden een zuiver akademisch karakter droeg, verontrustte
zij toch de regeering zoozeer, dat Fleury ten slotte aan de bijeenkomsten
een einde maakte. Nog vóór de stichting der "Club de l'Entresol," in 1721,
waren Montesquieu's "Lettres Persanes" verschenen, een klein boekje
waarin, onder een mom van luchtigheid en scherts, een onmeedoogendloos-
felle kritiek op absolutisme en katholicisme werd uitgeoefend.

Van maatschappelijk-praktisch belang wordt de wetenschappelijke en
philosophische oppositie echter eerst in de jaren '40. De agitatorische
concentratie der nieuwe ideeën in de Encyclopedie, het "algemeen
handboek van de verlichting,"[14] bereidt zich voor. Van nu af aan
zullen deze ideeën zich konsekwent verder ontwikkelen tot de leer van
het mechanisch materialisme, de strijd-philosophie der revolutionaire
bourgeoisie, die zij uitdagend tegenover de midden-eeuwsche
wereldbeschouwing stelt. De denkers en schrijvers, die in Parijs "tot
één philosophisch individu vereenigd"[15] de nieuwe wereldbeschouwing
opbouwen, zijn zich zeer goed haar wezen als aanvallend wapen bewust.
Niet om de "zuivere wetenschap" is het hen te doen,--evenmin als ooit
en ergens ter wereld de leden eener opkomende klasse--maar, hetzij zij
de natuur, de mechanica, het staatsrecht of de philosophie tot
uitgangspunt nemen, om de opheffing der klasse-privelegiën van adel en
geestelijkheid; om de bevrijding van het eigendom uit feudale banden;
om de gelijkheid der burgers voor de wet; om de vrijheid van godsdienst;
om de afschaffing van het verouderde, barbaarsche strafrecht; om de
instelling van een konstitutioneele regeering;--met één woord, om de
praktijk, dat is _om de menschenwereld, de maatschappij, te veranderen_,
in te richten naar de algemeene behoeften der bourgeoisie. "Het doel van
den mensch is de daad," schreef Voltaire, de man die het zuiverst haar
aspiraties vertolkte, veel zuiverder dan La Mettrie, toen hij in zijn
moraaltheorie de leer opstelde "het doel van den mensch is het genot."
Vóór alles genieten wil in dien tijd alleen de bovenste laag der
bourgeoisie, die, welke reeds deel heeft aan de gepriviligeerde positie
der machten van het ancien régime, maar ook door haar decadentie is
aangestoken;--vóór alles handelen wil de geheele, naar bewegings-vrijheid
dorstende klasse.

Voltaire--hij 't eerste vestigt nadrukkelijk de aandacht van het
revolutionair intellekt op de wetenschap en de literatuur van het land
waar de bourgeoisie reeds heerscht, zij het dan ook door een compromis
met koning en adel: op Engeland. Aan de engelsche _praktijk_ ontleenen
de vooruitstrevende schrijvers meer en meer hun denkbeelden omtrent de
beste inrichting van den staat, niet als een abstrakt ideaal, maar als
eene te verwezenlijken mogelijkheid. Aan de engelsche _wetenschap_
ontleenen zij, Voltaire volgend, in hoofdzaak hun philosophische
denkbeelden. Zij putten uit Locke, de groote empiricus, die de
wijsgeerige ideeën van het tijdperk der verlichting het helderst en
volledigst samenvat, in zijne kennis-theorie het menschelijk weten
streng begrenst tot de uiterlijke en innerlijke ervaring. Zij putten
uit de deïsten het begrip van een "redelijken godsdienst" die geen
openbaring van noode heeft. Zij putten, wederom het spoor van Voltaire
volgend, uit de engelsche natuurphilosophie (Newton) het beginsel der
mechanische causaliteit, het begrip van de overeenstemming tusschen
deduktie en ervaring als het eindpunt der menschelijke zekerheid. Zoo
worden openbaring en geloof onttroond door empirie en rede; in de plaats
van het wonder treedt de zinnelijke ervaring.[16]

Maar terwijl in Engeland de philosophen en natuurkundigen de aarde en
haar weerspiegeling, den hemel, hartstochtloos-objektief onderzoeken
--immers na een halve eeuw van historische schommelingen neemt de
engelsche bourgeoisie sedert de troonsbestijging van Willem de derde de
positie in, overeenkomende met haar sociale en politieke ontwikkeling
--ademt het wezen der fransche literatuur van die dagen hartstochtelijken
strijd. Haar geheele karakter is agitatorisch. Naarmate de klasse-
tegenstellingen zich toespitsen en het zelfbewustzijn der bourgeoisie
groeit, wordt haar strijdkarakter steeds beslister, haar leer steeds
radikaler. En terwijl in Engeland de philosophie der ervaring zich met
de godsdienstige tradities verdraagt en verdragen kan, omdat de kerk zich
aangepast heeft aan de nieuwe orde van zaken, staat voor de fransche
philosophie de aanval op de kerk, op haar leer en haar praktijk, in het
middelpunt van den strijd. Immers gelijk wij zagen, is de geweldige burcht
der kerk, de driedubbele wal van haar ekonomische, sociale en ideologische
macht, in werkelijkheid de sleutel tot de verdedigingslinies van het
ondergaand regiem.

De man die, dank zij zijn gelukkigen, zeldzaam veelzijdigen en
evenwichtigen aanleg en zijn levensomstandigheden, alle voorname
stroomingen der burgerlijke verlichting in zich vereenigen kon, is
Voltaire. De aspiraties van het toonaangevend deel der bourgeoisie van
dien tijd--de finantiëele--belichaamt hij als geen ander, als geen
ander is hij het bewustzijn van haar maatschappelijk zijn. Buffon moge
grootscher zijn, Diderot vuriger, meer met revolutionaire elektriciteit
geladen, La Mettrie, Helvétius en Holbach onverschrokkener de
konsekwenties trekken van de nieuwe anti-godsdienstige wereldbeschouwing,
--Voltaire geldt bij vriend en vijand als de onbetwiste aanvoerder van
den aanval op dwang, tyrannie en bijgeloof. Den strijd tegen de machten
van het oude regiem voert hij onstuimig en toch behoedzaam, hij valt
aan, dringt vooruit, retireert behendig wanneer hij in 't nauw wordt
gebracht: (zelden gaf hij eenig geschrift uit onder zijn eigen naam,
altijd was hij klaar om zijn geesteskinderen te verloochenen) zoo komt
hij voortdurend voorwaarts. Hij is zoowel overmoedig als gesmijdig,
ontziet stelselmatig het koningschap, om de volle kracht van zijn
aanvallen op de kerk te koncentreeren. Altijd houdt hij zich, met
onfeilbare intuïtie, in het "juiste midden" der gedachte-bataljons, die
tegen de oude wereld en haar ideologie oprukken; hij waarschuwt en kant
zich tegen alle materialistische en atheïstische denk-excessen zijner
dicipelen en medestrijders; bekapittelt ze, beknort ze zoolang mogelijk
_en famille_; verloochent ze zoo 't moet, om niet gekompromitteerd te
worden, in 't openbaar. Hij is 't zuivere type van den "integralen
leider." Hij is ook, natuurlijk, de man van het succes, de centrale
figuur, aan wien de arbeid en de worstelingen van heel het strijdend
volk der denkers en schrijvers ten goede komt, de afgod der
tijdgenooten. In zijn denkbeelden en zijn persoonlijk leven belichaamt
hij het deel der bourgeoisie, dat, in vele dingen onverzoenlijk staande
tegenover het oude régiem, toch met de dragers daarvan overeenstemt in
een zekere luchthartige en aristokratische, althans anti-demokratische[17]
levensopvatting, door hun lichtzinnigheid en genotzucht in zekere mate
is besmet. Hij is idealist, hij meent het ernstig met den strijd tegen
dwang, vóór de bevrijding der persoonlijkheid, hij wil het geluk der
menschheid, hij gloeit van medegevoel voor de slachtoffers van de
willekeur der monarchie en het fanatisme der priesters, hij strijd met
animo, met moed, met overtuiging;--maar hij strijdt immer met een
ironischen glimlach om de lippen, hij vindt de ergste uitwassen van het
oude stelsel misschien nog meer belachelijk dan haatbaar, hij is nooit
ontroerd met de diepe bewogenheid, die de onderste wateren der ziel in
beweging brengt. Hij is klaar, maar vlak; levendig, niet vurig. Hij
gelijkt niet in het minst op een apostel, (die kòn de groote bourgeoisie
niet voortbrengen) hij verstaat het uitstekend zijn persoonlijk belang
te dienen naast het algemeene zijner klasse; vier en twintig jaar oud,
blijkt hij gelijktijdig even vervuld van het epos dat hij schrijven als
van de finantiëele zaken die hij op touw zetten wil; "grand brasseur
d'affaires et grand remueur d'idées,"[18] gelijk Jaurès' gelukkige
omschrijving luidt, leeft in hem zoowel de onzelfzuchtige energie, de
dapperheid, het enthousiasme die het deel zijn van _opkomende_ klassen,
als het egoïsme en de cynische menschen-verachting, die ten eeuwige dage
_uitbuitende_ klassen hebben gekenmerkt.

Een gelijksoortige tweeslachtigheid als bij Voltaire doortrekt de
wereldbeschouwing en de moraalphilosophie der voornaamste materialisten
van dien tijd. Zij zijn allen vol energie, vol daden-drang, vol
stoutmoedig vertrouwen, door de propaganda hunner ideeën de
menschenwereld te zullen veranderen,--maar de meest konsekwente
theoreticus van het materialisme onder hen, beschouwt den mensch als een
machine, de gedachte als een mechanische werking van de stof. Zij allen
zijn praktische idealisten, strijders tegen het onrecht, de willekeur,
de barbaarschheid en wreedheid van een ondergaand stelsel,--maar
Lamettrie verklaart de zinnelijke lust het hoogste doel van alle
aktiviteit, de hoogste gelukzaligheid te wezen en Helvétius noemt het
egoïsme de norm van alle handelen.[19] Ten deele zijn deze theoriën
natuurlijk de konsekwentie van de scherpe vijandschap der revolutionaire
philosophie tegen het christendom, haar afschuw van de huichelarij der
papen, die "water prediken en wijn drinken," zelfverloochening en
naastenliefde in den mond voeren en wier daden stinken van berekening en
genotzucht. "Liever turksch dan paapsch" zeiden de geuzen; "liever
liederlijk dan vroom" zeggen de materialistische philosophen. Maar ten
deele is de naakte verheerlijking van eigenbaat en zelfzucht, die in
hunne werken schering en inslag is, de cynisch-overmoedige bekentenis
van burgerlijke denkers, _dat het maatschappelijk wezen der
groot-burgerlijke klasse evengoed als dat der feudaal-absolutistische
uitbuiting is_,--dat zij de massa's tot hare doeleinden te gebruiken als
even natuurlijk beschouwt als de oude verdrukkers dit doen die zij komt
onttroonen. Alleen gedurende de opkomst der bourgeoisie, eer de schim
van 't proletariaat voor haar is opgerezen, heeft hare philosophie, alle
huichelarij verachtend, den cynischen moed tot dergelijke bekentenissen,
evenals hare ekonomie (Ricardo) dien tot de uitspraak, dat de arbeid de
eenige waardevormende kracht is.

       *       *       *       *       *

De intellektueele strijd der philosophen is in Frankrijk tot diep in het
derde kwart der 18de eeuw, het belangrijkst verschijnsel van den
klassenstrijd. Noch de schermutselingen tusschen de kroon en de
parlementen, noch de honger-opstanden der vertwijfelende boeren, noch de
oproerige volksbewegingen af en toe in Parijs uitbrekend--die van 1750,
naar aanleiding van den kinderroof van groote heeren tot sadistische
doeleinden schijnt een voorspel van den 6den October 1789[20]--kunnen
zich met hem in historische beteekenis meten. Een algemeene
revolutionaire beweging op politiek terrein, gericht tegen de absolute
monarchie, begint eerst nà 1770. Die haar voeren zijn niet in de eerste
plaats de philosophen, maar de z.g.n. "patriotten," de voorvechters niet
der groote bourgeoisie, maar der volks-massaas--kleinburgers, arbeiders
en boeren.[21] Die patriotten zijn de discipelen van Rousseau.

Omstreeks het midden der eeuw was de politieke bewustwording dezer
massaas nog nauwelijks begonnen; hunne klasse-behoeften en klasse-
aspiraties,--in sommige opzichten samengaande met die der groote
bourgeoisie, nl. in den strijd tegen feudalisme en absolutisme, in
andere er lijnrecht tegenoverstaande--hadden nog geen uitdrukking
gevonden. Zij alleen konden zich zonder voorbehoud tegen 't oude regiem
stellen, want zij alleen waren niet besmet met zijn bederf en hadden
geen belang bij den voortduur der uitbuiting, hetzij feudale of
burgerlijke. Daarom zouden zij, in de geweldige sociale katastrophe,
waarvan de tijd zwanger ging, den strijd tegen _alle_ bederf en tegen
_iedere_ uitbuiting en verdrukking voeren met zulk een
bewonderenswaardig heroïsme--met _tragisch_ heroïsme, want zij moesten
in dien strijd verslagen worden. Immers, zij moesten vasthouden aan het
wezen der waren-produktie, aan het privaatbezit der produktie-middelen
dat hun belang, hun behoefte, hun levenssfeer, dat vleesch van hun
vleesch en bloed van hun bloed was.

De nooden en behoeften dezer massaas, nog stom, maar vol innerlijk leven,
hun hunkeringen en hun toornen, hun geluks-aspiraties en hun moreele
verontwaardiging gingen nu haast een stem krijgen, die de wereld zou
opschrikken als een donder eerst, dan aandoen met zoete bekoring,--zij
gingen stem krijgen in Rousseau.



II. HET MOEIZAME LEVEN.

In het najaar van 1741 kwam hij te Parijs, met vijftien goudstukken op
zak, zijn komedietje "Narcisse" en zijn uitvinding, het notenschrift
in cijfers dat, meende hij, hem met één slag vermaardheid en rijkdom
verschaffen zou. Hij had, door vrienden uit Lyon, goede introdukties,
en maakte al spoedig kennis met verschillende geleerden uit officieele
kringen. Een hunner sprak over hem met Reaumur, een bekend zoöloog en
chirurg (de eerste die de cataract opereerde). Door diens toedoen werd
hij in den zomer van '42 uitgenoodigd, zijn memorie over de nieuwe
methode van muziek te schrijven in de Academie der Wetenschappen voor te
lezen.

Hij dacht gewonnen te hebben, maar 't gaf niets als teleurstelling. De
"commissarissen," die het officieele genootschap benoemde om zijn plan
te onderzoeken, waren misschien zeer geleerde mannen, maar van muziek
wisten zij niets af. Hij kreeg een certificaat vol komplimenten en
beleefde wendingen, gelijk de Franschen dat verstaan, maar waarvan de
inhoud er op neer kwam, dat zijn stelsel niet nieuw en niet nuttig was.
Hij voelde zich diep verongelijkt.

Een zijner zeldzame buien van energie, van willen doorzetten, kwam over
hem. Hij sloot zich op in zijn kamer, in een morsig hotelletje in een
vieze straat, de rue des Cordiers, dichtbij de Sorbonne, waar hij
verblijf had genomen, en werkte een paar maanden "met onbeschrijflijken
ijver," om zijn memorie om te smelten tot een "verhandeling over de
moderne muziek." Hij vond door bemiddeling van een kennis een uitgever,
maar 't boekje werd haast niet gelezen en bracht hem geen cent op. Zijn
gouden droomen braken weer tegen de harde werkelijkheid, als toen hij,
soezende knaap, door Milaan gedwaald had.

Hij berustte, niet zoozeer terneergeslagen als gelaten, en verviel in
de apathische stemming die bij hem altijd op een periode van sterke
inspanning volgde. Hij liet zich een poosje leven, beperkte zooveel
mogelijk zijn uitgaven, maar maakte zich niet bezorgd hoe aan den kost
te komen als de paar goudstukken die hij nog over had, opgeteerd zouden
zijn. Hij verdeelde zijn tijd meest tusschen schaakspelen en het van
buiten leeren van latijnsche gedichten, die hij maar niet onthouden kon;
af en toe bezocht hij de komedie of de opera. De kennissen, die hij
gemaakt had in de letterkundige wereld, gedurende den tijd dat hij al
zijn best deed om menschen van beteekenis en invloed gunstig te stemmen
voor zijn nieuw muziekschrift, liet hij meest loopen, juist omdat hij
hun hulp zoo erg noodig had. Enkelen slechts, Marivaux, Fontenelle,
Mably en Diderot bleef hij geregeld zien. De omgang met den laatste werd
weldra meer vertrouwelijk: in die dagen van teleurstelling vond hij, wat
hij sedert zijn kinderjaren te Bossey niet gehad had, een vriend.

Rousseau en Diderot kwamen op vele punten overeen, verschilden op vele
anderen. Zoo is 't het beste voor de vriendschap, doorgaans. Zij waren
even oud, beide geen Parijzenaars; evenals Rousseau stamde Diderot uit
een eerzaam kleinburgerlijk milieu, een handwerkersgezin in de
provincie. Maar als bijna alle schrijvers van zijn generatie, had hij
bij de Jezuïeten schoolgegaan. Evenals Rousseau was Diderot arm,
gevoelig, geestdriftig, vol vrijheidszin. Evenals Rousseau was hij
gouverneur geweest bij een adellijke familie en had 't daar niet kunnen
uithouden. Evenals Rousseau was hij dol op muziek en had hij op zijn
dertigste jaar nog weinig geschreven. Beide waren samengestelde naturen:
zij paarden aan een gevoelig gemoed een vechtlustig verstand en een
neiging tot paradoxen.

Diderot "de schepper der ontroerde en welsprekende kritiek" (St-Beuve),
is zonder twijfel een der merkwaardigste figuren en misschien de
aantrekkelijkste persoonlijkheid onder de philosophen. Hij was
schitterend begaafd, edelmoedig, betrekkelijk vrij van persoonlijke
eerzucht en ijdelheid, taai en volhardend. Vijf-en-twintig jaar lang
hield hij de leiding der Encyclopédie vast door tallooze moeilijkheden
en gevaren, zonder gedurende al dien tijd een dag van rust of veiligheid
te kennen. Niets kon hem ontmoedigen, noch de vervolgingen der
regeering, noch de afval van vrienden (d' Alembert en Rousseau), noch
het verraad van den uitgever. En 't was hem te doen om de zaak, om de
nieuwe wereldbeschouwing, niet in de eerste plaats om persoonlijk
voordeel of roem. Als kind maakte hij de opstellen voor minder vlugge
kameraadjes, als man strooide hij de overvloed van zijn kennis, zijn
talenten, zijn vernuft, zijn geniale invallen, zijn enthousiasme uit in
het brein en de werken van anderen, van Grimm, van Raynal, van allen die
armer waren dan hij aan geestelijke gaven. Hij was een bron waaruit alle
mochten scheppen. En zij schepten uit hem, rijkelijk.

Maar die bron was wel klaar en frisch en overvloedig, doch niet diep als
de ziel van Rousseau, dat ondoorgrondelijk water vol geheimen van kracht
en ontroering. Zijn vuur was een ander vuur, schitterend meer dan
verwarmend. Zijn geestdrift voor de nieuwe ideeën was echt, maar wat hem
tot schrijven bracht was niet die geestdrift: het waren de behoeften van
zijn gezin en van zijn maîtresse. De hartdiepe, tragische levens-ernst
die in Rousseau aan 't groeien was, zou hij nooit begrijpen. Hun
temperament was geheel verschillend: Rousseau intermitteerend-aktief,
droomerig-teeder, neigend tot zwaarmoedigheid; Diderot luchthartig,
opgewekt, vol overvloeiend leven en behoefte aan uiting, een uiterst
bewegelijke, sanguinisch-aktieve natuur. Maar vooral,--en deze
tegenstelling zou een vijftienjarige vriendschap breken,--Diderot was
bedil-achtig en heerschzuchtig, op 't tyrannische af, hij wou zijn
vrienden dwingen tot wat _hij_ goed achtte; Rousseau, in het minst niet
heerschzuchtig, verdroeg geen dwang.

Een pater-jezuiet van zijn kennis raadde Rousseau om te probeeren of de
vrouwen niet wat voor hem konden doen: zonder de vrouwen, zeide hij,
komt men er nooit in Parijs. Hij gaf Rousseau introdukties voor een paar
dames der groote wereld: Mme de Beuzenval en haar dochter, de markiezin
de Broglie. Het begin was niet bemoedigend. Bij zijn eerste bezoek
verzocht Mme de Beuzenval, een domme poolsche gravin, hem te blijven
eten. Hij nam aan, en begreep een oogenblik later dat de invitatie
bedoeld was geweest voor de tafel der bedienden. Mme de Broglie zag hem
van kleur verschieten en herstelde de onhebbelijkheid van haar moeder,
hij bleef, maar een oude wond was weer opengereten.

Van den pater kreeg hij ook een introduktie voor Mme Dupin, de vrouw van
een schatrijken belastingpachter, die o.a. het oude koningsslot
Chenonceaux bezat. Nu had hij toegang tot de groote finantiëele wereld.
Mevrouw Dupin hoorde tot de vrouwen, wier groote eerzucht 't was zooveel
mogelijk "beaux esprits" in haar salon te verzamelen, zij ontving
Rousseau vriendelijk en hij bleef bij haar aan huis komen, ook nadat hij
de onhandigheid had begaan haar een declaratie te doen; een poos
fungeerde hij als gouverneur van haar zoontje. Met haar stiefzoon,
Francueil, een begaafd en beminnelijk mensch, musiceerde hij en zij
liefhebberden samen in de chemie, die in de mode begon te komen. Maar
eer hij nog tijd had gehad om in dit milieu vasten voet te vatten scheen
zijn leven een geheel andere wending te gaan nemen: de tusschenkomst van
Mme de Broglie bezorgde hem een post bij de diplomatie, hij werd
secretaris van den franschen gezant in Venetië.

[Illustratie: THERESE LEVASSEUR. (Naar een Sepia-teekening van Naudet).]


Ofschoon hij in naam slechts privaat-sekretaris van den gezant was,
vervulde hij in werkelijkheid de funkties van een gezantschap-sekretaris,
een moeilijke en verantwoordelijke post. Zijn meester, de Montaigu, was
een ezel, een stomme oud-militair, zonder eenig begrip van diplomatieke
aangelegenheden, en die alles aan zijn sekretaris overliet. Rousseau
vervulde, verzekert hij ons, zijn taak ijverig en nauwgezet; dat hij
in dezen nieuwen, voor hem ongewonen werkkring blijken gaf van
scherpzinnigheid en doorzicht kunnen wij gerust gelooven, al heeft hij
misschien in de "Confessions," vijf en twintig jaar na zijn verblijf te
Venetië geschreven, zijn positie en zijn invloed op den gang van zaken
een beetje al te gewichtig voorgesteld. Veel in de politieke instellingen
en zeden der oude dogenstad aan de Adriatische zee moest hem de indrukken
zijner kindsheid weer te binnen brengen en aan het milieu van zijn
vaderstad herinneren: Venetië was als Genève een souvereine stad, bestuurd
dooreen trotsche,--ervaren aristocratie; het bezat evenals Genève een oude
republikeinsche konstitutie, die den volkswaan vleide en bevredigde,
terwijl in werkelijkheid het gezag in handen der patriciërs berustte. Zijn
werkkring riep politieke belangstelling in hem wakker, de aard van zijn
geest leidde die naar nadenken over het algemeene vraagstuk van den invloed
der politieke instellingen op den menschelijken staat. Zoo voegde Venetië
een nieuwen schakel toe aan zijn levens- en wereldbeschouwing.

Jaloerschheid van den adellijken botterik op den begaafden jongen man,
wiens zelfbewustzijn groeide met 't besef van zijn onmisbaarheid, maakte
de verhouding tusschen den gezant en zijn secretaris al spoedig
ondragelijk gespannen. De Montaigu begon Rousseau opzettelijk lomp en
beleedigend te behandelen; een poos hield hij dit nog uit, maar ten
slotte kwam 't tot een hevige scène, en de Montaigu joeg zijn sekretaris
weg, zonder hem zijn traktement uit te betalen. Om den gezant te
trotseeren bleef Rousseau nog veertien dagen te Venetië, waar, naar hij
vertelt, de geheele fransche kolonie op zijn hand was. Hij dacht er
eerst over zich terug te trekken in Genève, maar verongelijking brandde
in hem en voerde hem weer naar Parijs; hij wilde satisfaktie van den
smaad die hem was aangedaan, openlijk eerherstel. Hartstochtelijk streed
hij voor zijn recht, reklameerde, deed al wat hij kon, hij hoopte door
zich tegen elk die het hooren wou beleedigend over den gezant uit te
laten, de regeering te dwingen in te grijpen. Alles vergeefs. Men liet
hem schreeuwen: dat was de beste manier om de zaak te laten doodbloeden.
Zijn achterstallig traktement kreeg hij ten slotte als gratie van den
gezant zelf.

Daar stond hij nu weer op de keien van Parijs. Sinds zijn vertrek naar
Venetië waren achttien maanden verloopen. Nog nooit had hij zich zoo
verbitterd gevoeld tegen maatschappelijke verhoudingen die maakten dat
hij, arme drommel, geen recht kon vinden tegen den bruten aristrokraat;
nooit zoo moe, zoo moedeloos, zoo neergeslagen van hart. Hij was nu twee
en dertig jaar, en wat had hij bereikt met al zijn pogingen, zijn
streven naar moreele en intellektueele volmaking? Hij had gefaald in
alles. De stem die in hem gefluisterd had van iets groots dat wachtte
was zelfbedrog geweest, de vreemde kracht die somtijds in hem borrelde
vond nergens uitweg. Jeugd was voorbij, geluk lag achter hem: in de
zonnige heuvels van Savoye, ja daar had hij vrede gekend, en volheid van
levensgevoel aan de borst der geliefde. Waarvoor zou hij nog verder
strijden? Alles was immers beslist. Hij was arm, maar niet zijn armoede
drukte hem 't ergste. Hij voelde zich ongelukkig en verslagen, omdat hij
eenzaam was van hart. Hij hongerde naar menschelijke zachtheid.

Eerst stilde hij dien honger aan een vriend, een Spanjaard, voor hem het
puik-juweel van alle menschelijke deugden, maar die moest terug naar
zijn land. Rousseau beloofde hem een paar jaar later te volgen, zij
zouden dan samen hun verdere levensdagen doorbrengen op het landgoed van
Altuna. Plannenmaken is altijd bekoorlijk, als men verdriet heeft
vooral.

Hij was nu weer alleen en zocht troost in de muziek. Voor hij naar
Venetië ging was hij begonnen een opera te componeeren. Al vroeger,
eerst in Chambéry, toen in Lyon, had hij zich gewaagd aan 't schrijven
van dramatische muziek in italiaanschen stijl, maar de proeven in 't
vuur geworpen. Om rustiger te kunnen werken, zocht hij zijn oude
hotelletje in de rue des Cordiers weer op. Daar diende toen een jong
linnenmeisje uit Orléans, van burgerfamilie, maar die aan lager wal was
geraakt. De jongste uit het groote gezin, was haar opvoeding totaal
verwaarloosd geworden; zij kon nauwelijks lezen, schrijven heel slecht.
Zij heette Thérèse le Vasseur. Mooi was zij niet, wel aantrekkelijk door
de zachte levendigheid van haar blik en haar bescheiden optreden. Zij at
aan tafel met de commensaals, die, vooral de geestelijken onder hen, het
schuwe deerntje in 't nauw brachten met schuinsche grappen en
onhebbelijkheden. Alleen Rousseau deed daaraan niet mee: hij nam 't voor
haar op tegen de anderen; zij was hem dankbaar, beide hunkerden naar wat
menschelijke zachtheid, beide waren jong (hij ruim tien jaar de oudste);
tusschen hen kwam 't al gauw tot een liefdes-verhouding. Geen lust was
het die hem dreef, en ook geen hartstocht, maar voornamelijk behoefte
aan innigheid. Zijn ambitie, meende hij, was dood, zijn hart was leeg;
hij had een menschelijk wezen noodig dat die leegte vulde.

Eerlijk waarschuwde hij haar dat hij haar nooit wettelijk huwen, maar
ook nooit loslaten zou. En zoo deed hij. Zij bleven samen in vrije
liefde tot aan zijn dood, vier-en-dertig jaar later.[22]

Den dag dat hij zich aan haar verbond, beschouwde hij als den dag die
vastheid gaf aan zijn zedelijk wezen. En dit was waarheid. Want in den
levensbond met het plebeïsch natuurkind--Thérèse was in buitengewone
mate een wezen van het instinktmatige leven, gelijk men ook thans nog
onder vrouwen vindt, ofschoon zeldzaam: simpel gebouwd als oerplanten,
in hun oordeel en hun handelingen zonder de weifelingen en het voorbehoud
der meeste kultuurmenschen, den stem hunner sterke en zuivere aandriften
volgend--in dien bond vond hij steun bij het verzet van zijn diepste ik
tegen de maatschappij van zijn tijd, tegen haar zeden, haar moraal, haar
overmatige verfijning, haar verstandelijke subtiliteit, haar dorheid van
hart.

Voor zijn letterkundige vrienden en kennissen was zijn keus onbegrijpelijk.
Zij hadden, gehuwd of ongehuwd, allen maîtressen--aristokratische dames of
vrouwen uit de haute finance, of pleiziermeisjes, of actrices. Dàt sprak
immers van zelf. En al die vrouwen, ook de lichtekooien, hadden een
glimp van de hen omringende kultuur opgevangen. Van het groote
gedachtenvuurwerk dat om hen brandde daalden enkele vonken op hun zielen
neer. "Zij leefden in de atmosfeer van de opera van den dag, van het
nieuwe tooneelstuk, van het boek van de week."[23] Zij konden meepraten
over de literatuur en de philosophie, met vertoon van geestigheid of
geleerdheid herhalen wat anderen hun hadden voorgezegd. Maar Thérèse!
Een meisje uit het volk, die niets wist, die nauwelijks kon lezen, en
alle moeilijke woorden verhaspelde; die haar mans potje kookte, en haar
mans linnengoed (dat hij graag erg netjes had) verstelde en streek, en
niet anders begeerde, zulk een vrouw lag totaal buiten hun begripsfeer.
Dat men met haar gelukkig kon leven konden zij niet gelooven; dat dit de
soort vrouw was die bij Rousseau als levensgezellin paste konden zij
niet begrijpen: zij achtten zijn keus een noodlottige vergissing, een
ramp voor hem, verderfelijk. Zoo oordeelden zij verkeerd, en moesten
verkeerd oordeelen, over zijn meest innige, blijvende en in menig
opzicht meest essentiëele levensverhouding. En hierin lag noodzakelijk
een kiem van vervreemding.

Hun oordeel ging over op de historici en de biographen van Rousseau.
Met zeer enkele uitzonderingen[24] hebben zij alle afgegeven op "die
afschuwelijke Thérèse," haar fouten breed uitgemeten, haar deugden en
verdiensten vermoffeld. Het is bijna een legende geworden, dat de
zedelijke stormen van zijn verder leven, de droevige wanen die hem
plaagden, de ziekelijke breuk in zijn binnenste tusschen de werkelijke
wereld en de wereld der fantaisie, grootendeels toe te schrijven zijn
aan Thérèse. De verhouding met Mme de Warens--voor elke onbedorven
natuur ondanks haar poëtische bekoring toch in sommige opzichten
afstootend--vindt gratie in de oogen dier heeren; zij doopen, haar
beschrijvend, hun pen in suikerwater.[25] Natuurlijk: Mme de Warens was
immers de bekoorlijke châtelaine, welgemanierd, elegant tot in haar
minst verdedigbare sexueele afdwalingen. En tegenover de liefelijke
"idylle der Charmetten" (die zagen wij nooit bestaan heeft) malen zij
dan in donkere verven Rousseau's "rampzalige liefdesverhouding" met de
"onbeschaafde wasch-vrouw" Thérèse le Vasseur. Zij _kunnen_ niet anders:
hun oordeel wordt gekleurd door hun klassegevoel en hun intellektueelen
hoogmoed.

Men behoeft geen apologie te schrijven van Thérèse. Het zal wel waar
zijn dat zij geborneerd was van geest, babbelachtig en jaloersch (als de
meeste geborneerde vrouwen) en het soms niet nauw nam met de waarheid.
Dat er een periode van hun samenleven is geweest waarin haar affektie
voor Rousseau verkoeld was weten wij door hem zelf: dergelijke tijden
van vervreemding in een huwelijksleven van vier-en-dertig jaar en dat
met een man als Rousseau, zoo moeilijk om mee om te gaan, vaak zoo
ongelijk van humeur, zoo veeleischend en bedorven, zijn allerminst
verwonderlijk. Dat zij kort voor 't eind van zijn leven, als oude vrouw
al, een gril gehad zou hebben voor een stalknecht moge min smakelijk
zijn: rekent men haar dit aan als een onvergeeflijke trouwbreuk, dan
moet men dit Rousseau zijn gloeiende hartstocht voor Mme d'Houdetot ook
doen. Maar daaraan denkt niemand.

Tegenover de fouten en tekortkomingen van Thérèse staat 't volgende;
staat, ten eerste, de getuigenis van Rousseau zelf. Niet eenmaal, maar
vele malen heeft hij uitgesproken, in de "Confessions" en in zijn
brieven, dat zij zijn troost en zijn geluk geweest is, "de eenige
werkelijke troost die de hemel hem toezond in zijn ellende, en die zijn
lot dragelijk heeft gemaakt." Niet enkel haar "engelachtig hart" bleef
hem bekoren, haar "zuivere uitmuntende aard, die geen boosheid kende,"
hem aantrekken--maar ook haar natuurlijk verstand gaf hem dikwijls
steun in moeilijke omstandigheden en haar raad in praktische
aangelegenheden bleek altijd goed.

En naast het getuigenis van Rousseau staat dat der feiten.

Vanaf hun eerste samenwonen in het dakkamertje van de rue de Grenelle,
waar zij van '47 tot '56 verblijf hielden, gelukkig als twee tortels,
arm en tevreden met hun eenvoudig huishoudentje,--al werd dat geluk en
die vrede dikwijls gestoord door de intrigeerende, bemoeialachtige
schoonmoeder en de onverzadelijk-hebzuchtige familie van Thérèse, heel
een sleep van broers, tantes, nichtjes en neven als een troep haaien,
tuk op buit, haar nazettend;--tot aan de laatste moeilijke weken in het
kasteel Ermenonville waar de dood hem van waan en wantrouwen verloste,
trok zij overal met hem mee. Zij was de ijverige zorgvuldige
huishoudster die de materieele basis van zijn bestaan verzorgde, het
zijn vrienden behagelijk maakte, ze ontving met een eenvoudig, maar
goed-toebereid maal, gelijk hij 't liefst had. Zij was de trouwe
verpleegster wier zorg hij vaak geen dag kon missen, wanneer de
aanvallen van zijn kwaal, die 's winters plagt te verergeren, hem
maanden lang tot een invalide maakte. Zij was de gezellin die hem in
trouwe aanhankelijkheid bijstond in die jaren, dat het verraad van
vrienden, de geniepige aanvallen van Voltaire, de vervolgingen der
regeeringen, de ophitserijen der zwitsersche protestantsche
geestelijkheid, zijn licht-kwetsbaar gemoed bedroefden en verwarden.
Was dit liefde of niet? En was die liefde goed voor hem of niet?

Eén deel van zijn leven lag buiten haar sfeer: zijn denk-leven, zijn
geestelijke werkzaamheid. Zeker, hun verhouding zou kompleeter en
inniger geweest zijn, zoo zij elkaar in alle sfeeren geraakt hadden.
Maar de zijde van zijn wezen, die buiten het hare omging, was voor zijn
geluk niet de meest essentieële. Voelen ging hem vóór denken--zijn
denken stond immers geheel op gevoelsbasis--liefhebben vóór begrijpen.
En daarbij, in die sfeer was hij nimmer eenzaam. Er waren mannen,
hoog-begaafden, onder de besten van hun tijd, er waren ook vrouwen
genoeg die hem in de gedachte-sfeer volgen konden, die hem om zijn
gaven, om zijn dichterschap aanbaden; er was maar één Thérèse, die zijn
persoon in al haar onvolkomenheden en gebrekkigheden met zorgende
dienende liefde omgaf. Voor die andere vrouwen was aanbidding
gemakkelijk, gelijk elk gevoel, niet beproefd in den smeltkroes van het
dagelijksch leven; zij luchtten in geëxalteerde brieven aan den grooten
schrijver hun dankbaarheid, dat hij hun verdorrende harten tot nieuwen
bloei had gewekt. Dat was niet moeilijk. Voor Thérèse bleef dit zware,
moeilijke: 't samenleven met den neurastenicus die Rousseau was, den
ontwrichte dien hij meer en meer werd; 't verzorgen van den
in-zijn-werk-verdiepte, die soms maanden lang nauwelijks een woord tot
haar sprak.

Veel heeft Thérèse met hem doorgemaakt--veel van hem verdragen. Eerst in
't begin van hun verhouding, den tijd dat een groot deel van zijn leven
lag in een wereld waartoe zij geen toegang had, en hij soms maanden
achtereen op de kasteelen der groote finantiers doorbracht, door mooie
behaagzieke dames omgeven. Dat is hard voor een vrouw die een man
liefheeft, of zij een linnenmeisje is of een prinses. Dan die jaren in
Montmorency: de tijd van zijn groote werk-verzonkenheid, en ook van
zijn ontzettende gemoedsbewegingen toen de breuk kwam met Diderot en
Grimm en al zijn oude vrienden, en van zijn razenden hartstocht voor Mme
d'Houdetot. Ja, zij was misschien klapachtig, Thérèse, maar toen Mme
d'Epinay van haar door sluwe manoeuvres de brieven van Mme d'Houdetot
aan Rousseau in handen trachtte te krijgen, bewees het eenvoudige
burgermeisje haar zedelijke meerderheid boven de grande dame, en zij
loog, heldhaftig: "Die brieven zijn niet bewaard."

En daarna kwam de vuurproef: de "Emile" verscheen, Rousseau werd vervolgd
en moest vluchten. Vluchten, in werkelijkheid, niet omdat _hem_ gevaar
dreigde--maar omdat een proces voor zijn beschermers uit de groote wereld
compromitteerend geweest zou zijn. Toen toonde zij haar "engelachtig hart,"
haar vrouwentrouw, Thérèse. Zij had rustig in Montmorency kunnen blijven:
Rousseau stelde haar dat voor en zou voor haar zorgen, maar zij weigerde,
zij wilde naar den man, dien zij liefhad, naar den eenzamen banneling in
het zwitsersche dorp, om weer voor hem te kunnen zorgen, hem te verplegen
en bij hem te zijn. Zij drong erop aan hem zoo spoedig mogelijk te volgen.
"Ge weet wel," schreef zij hem naar Yverdun in haar gebrekkig, moeilijk
te begrijpen brabbelfransch, "dat mijn hart u behoort, en altijd heb ik
gezegd: moest ik over de zee trekken en over afgronden, zoo het gold u weer
te vinden, had men 't mij maar te zeggen en ik zou dadelijk gaan." En zij
onderteekende zich: "uw nederige, goede vriendin."

Ja, dat was zij. In hun werk over "De vrouw in de XVIIIde eeuw" geven de
Goncourts vele aanhalingen uit brieven van vrouwen, groote dames en
courtisanes, aan hun minnaars, ten bewijze dat groote en trouwe liefde
ook in dien tijd van harte-verdorring, spotzucht en kille galanterie nog
heeft gebloeid. Maar geen dier brieven is teederder en inniger, ademt in
hooger mate de milde overgave van een liefhebbend hart, dan het haast
onleesbaar epistel van dit eenvoudige zieltje, Rousseau's Thérèse.

Zij volgde hem naar Zwitserland, en toen kwamen de harde jaren in het
sombere bergdorp, de jaren waarin Rousseau als een ondergaand held voor
't laatst worstelde tegen een wereld van vijanden; en toen zijn vlucht
voor de steenen der door de dominés opgeruide boeren; en zijn kort
verblijf in Engeland, eenzaam voor hem, den zich in jeugdherinneringen
verdiepende, hoeveel eenzamer voor haar, die van de landstaal geen woord
verstond, met haar behoefte aan uiting over de kleine dingen van 't
dagelijksch leven. En toen het overhaast vertrek terug naar Frankrijk,
in een bui van verstandsverbijstering, van vervolgingswaan; en daar het
onrustig jagen van oord naar oord, en ten slotte weer naar Parijs terug,
en ondanks de ontwrichting van zijn gemoed, de betrekkelijke rust en
vrede van het handwerkers-huishoudentje in de rue Glacière, niet
ongelijk aan dat van de al verre dagen hunner jeugd.

Zij werd toen ouder en zwakker, Thérèse, maar zij hield de woning toch
proper en net, en zorgde voor haar oudje en haar kanarie, die in zijn
kooitje te zingen zat, wanneer Bernardin de St. Pierre hen bezocht en
aanzat aan hun tafel, voorzien als vanouds van eenvoudig, smakelijk
eten, door haar bereid.

Zij werd ouder en zwakker, en hij verdiende al minder met muziek-kopieëren:
het oude paar was bijna behoeftig, toen zij een toevlucht vonden in het
kasteel Ermenonville. Dáár stierf hij in haar armen, de deur gegrendeld,
dat niemand anders bij zijn sterven zou zijn. Tot het laatst had zij voor
hem gedaan wat in haar vermogen was, en dat was véél.

De vrede, die zijn levensavond ondanks alles ademde, de uitstraling
eener schoone, zacht-gelaten levens-philosophie in zijn laatste
geschrift, had niet kunnen bestaan dan op den materieëlen basis, die
haar trouwe geduldige zorgzaamheid in stand hield, vier-en-dertig jaar
lang.

Het wordt tijd dat eindelijk eens andere oogen over u heenbuigen, oogen
minder bevooroordeeld door klassegevoel en hoogmoedig intellektualisme,
simpel hart, eenvoudig plebejerskind, veelgesmade, veelgelasterde
Thérèse le Vasseur.

       *       *       *       *       *

Keeren wij terug tot den tijd hunner jonge liefde.

Hij was nu secretaris geworden bij Mme Dupin en haar stiefzoon
Francueil. Hij voelde de afhankelijkheid van zijn positie daar grievend,
en de jaarwedde was klein, 900 frs., nauwelijks genoeg om te bestaan.
Een paar keer werd Thérèse zwanger en baarde: hij deed de jonggeborenen
naar het vondelingengesticht brengen. Zij verzette zich eerst heftig,
maar schikte zich ten slotte, vooral omdat haar moeder 't ook wou, waar
zij erg aan hing. Zij konden ook heusch geen kinderen gebruiken, en wat
zij deden was immers heel gewoon. Zich van zijn kinderen op deze wijze
ontdoen kwam in die dagen haast evenveel voor als in de onzen
nieuw-malthusianisme; een vierde van alle te Parijs gedoopte kinderen
werden te vondeling gelegd. Rousseau had in het eethuis waar hij vóór
't samenleven met Thérèse zijn maaltijd plagt te gebruiken, zooveel
verhalen daarvan gehoord, dat hij 't als de natuurlijkste zaak van de
wereld was gaan beschouwen dat men zijn kinderen naar 't vondelinghuis
bracht. Hij dacht er verder niet veel over na.

Zijn pogingen naam te maken bleven falen. Zijn opéra "les Muses
galantes" werd eenmaal gedeeltelijk opgevoerd bij een algemeen
belastingpachter, La Popelinière, en toen nog eens bij een groot heer,
den "intendant der menus." Het werk beviel den modeman der hoogste
kringen, den hertog de Richelieu, die beloofde te zorgen dat 't voor den
koning zou worden opgevoerd. Maar er kwam niets van. Wel hielp Richelieu
hem aan wat anders: het omwerken van een zangspel, woorden en muziek, de
"Fêtes de Ramire," door Voltaire geschreven, door Rameau gekomponeerd.
Maar de afgunst van den vak-musicus op den dilettant-componist deed
Rameau zeer deloyaal handelen; hij beschuldigde Rousseau van plagiaat
en maakte dat diens naam bij de uitvoering op de programma's enz. niet
genoemd werd. Francueil beloofde aan Rousseau te zorgen dat de "Muses
galantes" door de Parijsche opéra werden aangenomen, maar ook daar kwam
niets van. Toen probeerde hij 't nog met "Narcisse," trachtte dit
gespeeld te krijgen. Ook weer vergeefs. Hij werd nu heelemaal ontmoedigd
en gaf elke poging om naam te maken op.

Gaandeweg had hij vele menschen leeren kennen uit de intellektueele
kringen en de wereld der groote finantiers. De dames uit die wereld
vonden hem interessant, ondanks zijn gebrek aan gemakkelijkheid, zijn
onhandige complimenten, zijn stijve manieren. Hij was heel anders als
al de gladde heertjes die hun 't hof maakten, anders ook dan de overige
intellektueelen, meest briljante verstands-menschen, maar zonder
innerlijke warmte. In den regel slechtbespraakt, kon hij uitschieten in
plotseling vuur van welsprekendheid als 't onderwerp hem ontroerde, uit
diepten van zijn wezen die hij zelf nog niet kende, schoten dan
gloeiende stroomen omhoog.

Hij zelf voelde zich in dat milieu altijd onzeker. In zijn bestaan was
een pijnlijke gespletenheid: het leven dat hij leidde, de kringen waarin
hij verkeerde, pasten niet bij zijn neigingen, zijn aanleg, zijn diepste
ik. Zijn wezen bleef innerlijk vreemd tegenover dit milieu van
zielsleege verfijning. Hij trachtte zich aan te passen, hij hoopte soms
toch nog te slagen, deed overdreven-beleefd, zijn beleefdheid was
zoetsappig en vermoeiend. Als hij op de kasteelen der groote heeren
logeerde, maakte hij zich beminnelijk met komedietjes schrijven, die dan
door de gasten werden opgevoerd; komediespelen was toen met coquetteeren
de meest geliefde tijdpasseering der "wereld waarin men zich verveelt."

De dagen stroomden voorbij. Zij vielen den een na den ander in den
afgrond van het verleden. Hij naderde al de veertig. Wat zou er van hem
worden? Hoe zou hij ontwaken tot het besef van zijn eigenlijk zelf?

De dagen stroomden--stroomden. Elk hunner bracht iets bij tot zijn
afkeer van de hartelooze, verdorven maatschappij die hem omgaf zonder
dat hare wateren en die van zijn wezen zich waarlijk vermengden, elk
hunner bracht iets bij tot zijn hunkeren naar levensvernieuwing,
levensreiniging. Diep in hem, in 't warme nest van het onderbewuste,
groeide het jong broedsel zijner gedachten, vogels die weldra zouden
uitvliegen op breede vlerken, en uitzweven boven die poelen van
pestilentie, en velen, velen meevoeren naar hoogten, waar men weer
ademen kon.


III. DE EERSTE FANFAREN.

Men schreef het jaar 1749; een jaar van zengende gloei-hitte, die de
velden verschroeide. Aan het hof was men vrolijk en speelde komedie, er
werden vele nieuwe, groote en kleine, lustverblijven gebouwd. Door het
land raasde de honger; nu hier, dan daar, maakte de wanhoop der boeren
zich lucht in plaatselijke opstanden. Maar zulke opstanden verontrustten
de heerschers weinig, die uitgemergelde scharen zonder samenhang, zonder
leiding, waren niet gevaarlijk; gevaarlijk was alleen Parijs.

De hoofdstad zoemde als een vertoornde bijenkorf, er hing in haar een
broeiïng van revolutionair verzet. Eerst waren de groote wetenschappelijke
voorvechters der nieuwe ideeën begonnen de oude wereld te bombardeeren
met dikke geleerde werken: in '48 was Montesquieu's "Esprit des Lois"
verschenen; in '49 kwamen de eerste drie deelen uit van Buffons
"Histoire Naturelle," een grootsch-opgezette geschiedenis van de aarde
en het leven op haar, lijnrecht ingaande tegen het bijbelsch
scheppingsverhaal. Onder het groote publiek drongen deze diepzinnige
geschriften eerst langzaam door, het greep gretig naar het geharnaste
proza der pamphletten, hun nijdig gezoem vulde de lucht. Het oude regiem
voelde zich reeds verloren, de grond ontzonk hem; van nu af aan volgt
de regeering geen algemeene lijn meer. Nog veertig jaar lang zal zij
zwalken tusschen toegevendheid en gestrengheid, hervorming en reaktie,
nù onderdrukken, dàn weer de teugels vieren, zonder iets anders te
bereiken als haar vijanden te prikkelen door 't eene, stoutmoediger te
maken door het andere.

In dien zomer van '49 en de jaren daarna woei een wind van reaktie, men
nam gevangen, vervolgde, trachtte de oppositie den kop in te drukken.
In de provincie waren de gevangenissen overvol. Men kon de gevangenen
niet naar Parijs dirigeeren, want ook in de hoofdstad waren de kerkers
opgepropt. Gedurende de maand Juli had men een razzia gehouden onder de
intellektueelen, de eigenlijke leiders van het verzet: de regeering
wilde een grooten slag slaan.

Vele letterkundigen, publicisten, geleerden, leeraars en geestelijken
waren in hechtenis genomen; sommigen werden beschuldigd van verzen te
hebben gemaakt tegen den koning, anderen te hebben geschreven tegen het
ministerie, weer anderen tegen de goede zeden en vóór het deïsme.

Onder de gearresteerden bevond zich Diderot: hij had in zijn "Lettre sur
les Aveugles," (Brief over de Blinden) een populair philosophisch
werkje, een onvoorzichtigheid geschreven, waardoor een prinses zich
beleedigd achtte.[26]

Hij werd naar Vincennes gebracht en in den toren van het kasteel
opgesloten. Een maand lang bleef hij "au secret;" niemand werd bij hem
toegelaten. De magistraat die hem kwam ondervragen ontving hij, zegt
d'Argenson, met den trots van een fanaticus, dat wil zeggen met de
hoogheid die den revolutionairen strijder betaamt.

De gevangenneming van Diderot in dien tijd van zenuw-spannende
maatschappelijke onrust, gaf aan Rousseau een ontzettende schok. Heel
zijn wezen kwam in opstand tegen de tyrannieke willekeur die hem den
vriend ontroofde; zijn ontstelde verbeelding tooverde hem de ergste
dingen voor: hij zag Diderot in den toren van Vincennes voor zijn
geheele leven. In zijn radeloosheid wendde Rousseau zich tot Mme de
Pompadour; hij smeekte de machtige gunstelinge te willen bewerken hetzij
dat Diderot werd vrijgelaten, hetzij dat hij, Rousseau, de gevangenschap
van zijn vriend deelen mocht. Er kwam natuurlijk geen antwoord op zijn
smeekbrief. Maar al spoedig werd Diderot's gevangenschap verzacht, hij
mocht zich vrij in het kasteel en het park van Vincennes bewegen en zijn
kameraden werden tot hem toegelaten.

Welk een vreugde voor Rousseau den gevangen vriend te mogen bezoeken!
Driemaal in de week legde hij, in de gloeiende middaghitte, den langen,
haast schaduwloozen weg van Parijs af naar Vincennes; soms kon hij niet
verder en viel, overmand door vermoeidheid, op den geblakerden grond
neer. En gaande in de brandende zon of terugkeerend in den nog
broeirigen avond, na 't samenspreken met den vriend, die, onversaagde
strijder gelijk hij was, in zijn gevangenschap 't plan tot de
koncentratie aller revolutionaire wetenschappelijke krachten in de
Encyclopédie uitwerkte, groeide in Rousseau verbittering en haat tegen
de machtigen en rijken en hun verkankerde maatschappij, tegen de valsche
glans dier wereld waar een stank van verderf en ontbinding uit opsteeg,
groeide onweerstaanbaar verlangen naar een nieuwe gemeenschap van
eenvoudige harten en simpele, doorzichtige levensverhoudingen. Hij was
in gisting, gelijk alles om hem heen in gisting was.

Het gebeurde dat hij op een dag, al gaande, bladerend in een nieuwsblad,
de "Mercure de France," om de verveling van den weg te bekorten,
toevallig de prijsvraag las, kort voordien door de Akademie van Dijon
uitgeschreven: "Heeft de vooruitgang der wetenschappen en kunsten
bijgedragen de zeden te verbeteren of ze te bederven." En plotseling,
voor hemzelf gansch onverwacht, barstte een geweldige orkaan los door de
bergen en dalen zijner ziel; zijn hart bonsde, zijn tranen vloeiden; hij
merkte 't niet. Uit de warme vruchtbare verwardheid van de ondere
zielsfeeren, maakten gedachten zich los in hem en stegen tot 't bewuste,
met zware wiekslagen, zooals woudduiven opvliegen uit 't
diepst-van-'t-woud.

Gelijk den droomers en dichters van dezen tijd soms plotseling, uit de
opeenhooping van vele indrukken, door de jaren vergaard, het Gezicht
opengaat op het wezen der klassenmaatschappij en zij de afschuwelijkheid
van de uitbuiting en de ellende van druk en slaafschheid beseffen;
gelijk dan in hen opgloeit haat tegen de verdrukkers en liefde voor de
verdrukten, dat zij beven van hitte en kou, liefde en haat in
eenen,--zoo was hij. En gelijk voor die dichters en droomers dan het
lichtverschiet openwaait van een ander leven dan van willekeur der
grooten en verdrukking der kleinen en strijd van allen tegen allen, een
leven van vrede en broederlijke liefde en zachte aanhankelijkheid; en
zij de armen uitstrekken daarheen en 't heerlijk visioen aanroepen, dat
't blijve, sidderend van verlangen--zoo deed hij.

Maar wanneer voor ons die nu leven, ons gelukkigen, 't Gezicht op het
nieuwe leven opengaat, dan gaat tevens open zijn wording uit het
tegenwoordige en 't Beeld der Communistische Toekomst rijst, vast en
klaar in groote trekken, kind van den Arbeid en van den Strijd. En ook
rijst 't Gezicht van de scharen der strijders, millioenenhoofdig, zooals
zij optrekken door alle wereldsche landen, hun wilskrachtige,
hoopverlichte gelaten bestraald door zon van zekerheid. En dan doortrilt
de opperste vreugd van deze tijden, de vreugd van de makkerschap der
Toekomststrijders, het sidderend dichterhart.

Maar de groote droomer, die in den gloeienden zomerdag op den weg naar
het slot van Vincennes, overweldigd door zijn vervoering, was neergezonken
onder een eikeboom, hij zag geen nieuw leven zacht en schoon opbloeien
uit het oude; hij zag zijn sociale idealen niet opschemeren uit de
heldere omtrekken der wordende maatschappij. Wel zag hij een wereld in
wording, maar voor haar voelde hij een gelijke afschuw als voor de
werkelijkheid die hem omgaf; zij was immers essentieel dezelfde, haar
wezen evengoed onrecht, verdrukking, sociale ongelijkheid, verfijnde
genietingen voor de kleine minderheid ten koste van de ellende der
groote massa. Hij zag de werkelijkheid niet groeien naar zijn Ideaal,
naar de demokratie van kleinburgers en boeren. En daarom stond zijn
Ideaal-wereld niet helder, uit één stuk gegroeid, tegen den horizon,
maar rees, een vreemde massa uit vele bestanddeelen opgebouwd. Aan
hoop en herinnering en fantasie ontleende hij hare vormen; aan de
verbeeldingen der grieksche en romeinsche gemeenschappen sedert zijn
jongensjaren spokend door zijn hoofd; aan de diepgeprente indrukken
zijner kindsheid; aan de zachtgetinte jeugdherinneringen van het
patriarchale landleven onder de "Naturalwirthschaft," dat in de
achterlijke berglanden van Zwitserland en Savoye hier en daar nog
voortbestond; aan de beschrijvingen van reizigers, die in verre
landstreken getroffen waren geworden door de zuivere zeden, de moreele
kracht en zelfbeheersching, de waardigheid, makkertrouw en gastvrijheid
van barbaarsche stammen. Zoo waren in zijn ideaal-wereld de trekken
saamgesmolten van vele anti-kapitalistische, voor-kapitalistische
ontwikkelings-trappen der menschheid. Maar wat in de eenheid die hij uit
veelheid vormde overheerschte, was toch het klein-burgerlijk wezen eener
maatschappij, gegrond op kleinbedrijf en handwerk, een maatschappij van
kleine bezitters, boeren en ambachtslieden. Dat elke trek van communisme
daarin ontbrak was natuurlijk.

Evenmin als de vreugd van een Ideaal, opgroeiend uit de werkelijkheid,
voelde hij de vreugd van strijd-makkerschap.

Hij werd gerekend te behooren tot de philosofen, hij diende onder hun
vaandel, maar hij diende met een half hart. De strijd dien zij voerden
ging immers niet om zijn idealen, niet voorbehoudloos en zonder
aarzeling, tegen de wereld van onnatuur, uiterlijke glans, innerlijke
verrotting, die hij haatte. Zij zaten immers aan die wereld vast, want
zij waren de voorvechters der groote bourgeoisie, der finantiëele. De
strijd die de groep wier klasse-bewustzijn zich in hun ideeën spiegelde,
voerde, was er een van uitbuiters tegen uitbuiters, van verdrukkers
tegen verdrukkers, van weelde-menschen tegen weelde-menschen, van de
heerschers van morgen tegen de heerschers van vandaag. Wat hij wilde,
wat hij als maatschappelijk Ideaal zag opglanzen, een samenleving zonder
uitbuiting en zonder verdrukking, zonder weelde en zonder verfijnd
genot, dat wilde niemand onder die glanzende strijders, stormloopers op
domheid en willekeur, die voorvechters van wettelijkheid en wetenschap,
die wegbereiders der moderne bourgeoisie. Zulk een maatschappij zouden
enkel de groote scharen der boeren en arbeiders en kleinburgers willen,
voor haar zouden zij leven en sterven, voor haar vechten en dooden in
den revolutie-tijd. Maar nu lagen zij nog gekromd onder het juk der
verdrukking, stom en dof. Zijn stem eerst zou ze wekken tot verzet, tot
bewustheid.

Zwaar is het lot van den mensch die tot taak kreeg te wekken de
slapenden. Zwaar, immers hij is makkerloos.

Toen zijn vervoering een weinig bedaard was stond hij op, nat van
tranen. Twaalf jaren lang brandde in hem de gloed van het enthousiasme,
opgevlamd in dat uur. Hij had de gouden eeuw aanschouwd, het Heil der
Menschheid had hij aanschouwd: dat waar te maken op aarde zou nu zijn
leven zijn.

Hij ging tot zijn vriend, nog trillend van opwinding, vertelde hem over
den prijsvraag en vroeg zijn raad. En zij bespraken samen, als vrienden
en strijdmakkers plegen, wat hij schrijven zou.[27]

Uit kracht van alles, wat hem aangeboren was, en van alles wat het leven
in hem tot ontwikkeling gebracht had, schreef hij zijn eerste "Discours."
Zijn lange gegriefheid om de verongelijkingen hem aangedaan; zijn
opgekropte geprikkeldheid tegen de geleerde, sierlijke, geraffineerde,
verdorven en dorre wereld waarin hij zich nooit had thuisgevoeld; zijn
oude liefde voor de natuur en voor de vaderlijke zeden, voor het sober
onafhankelijk bestaan van den handwerksman; zijn meegevoel met de armen
en verdrukten, met de eenvoudige harten die de groote oude waarheden
wisten en in praktijk brachten waardoor de wereld leeft: arbeid, trouw,
wederzijdsch hulpbetoon; zijn haat tegen een maatschappij, die kennis en
genot voor enkelen slechts bereikte ten koste van de verdierlijking der
groote massa en de zedelijke ontaarding van allen;--alles wat hij
doorleefd en ervaren en gepeinsd had in zijn veelbewogen bestaan verbond
zich tot ééne, van gevoel doorklonkene, levensconceptie. Hij spuwde de
beschaving uit die de massa veroordeelde te kruipen in ellende, die allen
de slaven der zonden deed zijn. Hij spuwde de kunst uit, "het kind van
verslappende weelde;" hij spuwde de wetenschap uit, "het kind van
ontzenuwenden lediggang."

Het was een nieuwe stem die zich uitstortte over de verbaasde
maatschappij, een rauwe ongeoefende stem nog, maar hoe machtig van
plechtigen ernst, hoe bewogen van innerlijk leven! Het was de stem van
den linkschen plebejer, den ongepolijsten kleinburger, die de gladde
hoffelijkheid waaronder de groote wereld zelfzucht en roemzucht en
ijdelheid en moreele verdorvenheid bedekte, altijd had gevoeld als
vijandelijk en haatbaar. Het was de stem van den gemoeds-mensch,
uitbrekend in opstandigheid tegen het juk van hoogmoedig kritisch
intellektualisme, dat alle geheimen driest ontkende, stellend tegenover
de matelooze zelfverheffing der rede, den lof der bescheiden aan God
welgevallige onwetendheid. Het was de stem van den patriot, den minnaar
van Frankrijk, die vol verdriet haar ouden roem zag tanen, haar leger
aangevreten worden door verwijfdheid en verslapping, die waarnam dat een
vervallend régiem "nog wel geleerden en kunstenaars kan voortbrengen,
maar geen burgers meer." Het was de stem van den individualist, opkomend
tegen "de lage en bedriegelijke eenvormigheid der moderne beschaving."
Het was de stem van den Boetprediker die tegenover de waardemeters dier
dagen: fortuin en titels, geest en talenten, andere meters stelde:
burgerdeugden, een zuiver hart, reine zeden, liefde voor het vaderland;
de meters van eenvoudige arbeidzame lieden met onbedorven bloed. Het was
de stem van den handwerksman, den _reaktionairen_ kleinburger, die niets
voelde van Diderot's verrukking voor de verbetering der techniek en de
toepassing der wetenschap op de produktie; intuïtief begrijpend dat door
haar zou ondergaan wat hij het schoonst en lieflijkst achtte op aarde:
het kleinburgerlijk gezinsleven. Het was de stem van den _revolutionair_,
den voorvechter van massa's die niets te verliezen hadden bij een
gewelddadige breuk met het verleden, die sterk zouden zijn door verachting
voor het historisch-gewordene, die zouden overwinnen door de negatie van
dien voozen glans en die onheilspellende schittering, opstijgend uit een
maatschappij in ontbinding.--Ja, het was wel de stem der kleine burgerij,
dier raadselachtige klasse, raadselachtig voor wie niet haar wezen ziet
als het gevolg van haar positie in de produktie-verhoudingen; dier klasse
gedoemd gelijktijdig reaktionair èn revolutionair te zijn.

Het boekje maakte zijn schrijver met één slag beroemd. De letterkundigen
prezen den stijl; de philosophen apprecieerden de koenheid van denken;
al schudden zij het hoofd over de aanvallen op de wetenschap, zij bleven
Jean Jacques toch beschouwen als een der hunnen, ietwat een zonderlinge
bondgenoot maar toch welkom om zijn ruige kracht. Wat hem zelf aangaat,
hij had beloofd aan de Encyclopédie mee te werken en schreef daarin de
artikelen over politieke economie en muziek. Het groote publiek
beschouwde de "Discours sur les sciences et les arts" (Redevoering over
de kunsten en wetenschappen) als een briljante paradox tegen de
beschaving--een welkome afwisseling van zijn gewone lektuur.

Hij kreeg een heele sleep polemieken, waaronder één met den koning van
Polen, en antwoordde in verscheiden brochures. Hij hield voet bij stuk
en gebruikte de gelegenheid om verscheiden punten, o.a. zijn ideaal van
maatschappelijke gelijkheid duidelijker uiteen te zetten. "De weelde
bederft alles," luidt het in zijn "Antwoord aan den koning van Polen,"
"zoowel de rijkaard die er van geniet, als de ellendige die haar
begeert." "De weelde" (in het "Antwoord aan den heer Bordes") "moge
noodzakelijk zijn om aan de armen brood te geven; maar zoo er geen
weelde bestond, zouden er ook geen armen bestaan." En als noot hierbij:
"De weelde voedt honderd armen in de steden, maar doet er honderdduizend
sterven op het platte land.... Het verspillen der grondstoffen die den
mensch tot voedsel dienen maakt alleen reeds de weelde haatbaar. Er moet
vleeschextrakt zijn in onze keuken, daardoor hebben zoo vele zieken geen
bouillon. Er moeten likeuren zijn aan onzen disch, daarom drinkt de boer
slechts water. Er moet poeder zijn voor onze pruiken, daarom hebben
zooveel armen geen brood."

Duidelijk spreekt uit dergelijke passages de sociale grond van zijn haat
tegen de "beschaving." Hij kon zich deze niet anders voorstellen, dan
verbonden met klasse-bevoorrechting en maatschappelijk onrecht, daarom
vervloekte hij haar. Gelijkheid was hem liever dan kultuur.

Wat de tijdgenooten in zijn boekje onmiddellijk trof was de gaping
tusschen beginsel en praktische konsekwenties.

Zijn stellingen waren uiterst-revolutionnair, meedoogenloos-afbrekend;
zijn voorstellen daarentegen uiterst gematigd en voorzichtig. De kunsten
en wetenschappen hadden de eenvoud der zeden vernietigd en den mensch
bedorven--maar in die maatschappij van verdorven menschen vervulden zij
noodzakelijke funkties en moesten de instellingen die hen dienden
gehandhaafd blijven: zoo luidde zijn algemeene konklusie. Want herstel
van die verdorvenheid was feitelijk onmogelijk "behalve door een groote
revolutie, haast evenzeer te duchten als het kwaad dat zij zou kunnen
genezen en die het afkeurenswaardig was te begeeren en onmogelijk te
voorzien." Altijd weer opnieuw zou in zijn werken die tegenspraak
tusschen _droom_ en _daden_, tusschen het Ideaal en den Weg het te
bereiken, tusschen Wenschelijkheid en Mogelijkheid aan het licht komen
en de menschen het hoofd doen schudden over zijn "inkonsekwentie." Noch
de psychologische, noch de sociale oorzaken er van zouden zij verstaan.

Zoo hevig was in dien tijd dat hij zijn eerste "Discours" schreef, de
inwerking der maatschappij op hem, dat het in hooger mate dan een zijner
andere geschriften, de uiting van slechts één zijde van zijn wezen is.
Bosch- en wind-ruischen had hij daarin verloren; natuurgevoel was
teruggedrongen door maatschappij-gevoel. En de verrukkelijke zachtheid
die door heel zijn jeugd gevloeid had was toegeschroeid; de stem der
liefde klonk niet heen door die rauwe kreten. Het knoestige, harde, de
stoïcijn in hem moest nu een poos al het andere terugdringen. Zoo wilde
het de wet der ontwikkeling; zij stoort altijd de harmonie.

Bosch- en windruischen had hij teruggevonden in het tweede "Discours,"
dat hij eenige jaren later schreef: de beantwoording van een nieuwe
prijsvraag der académie van Dyon, ditmaal over den oorsprong der
maatschappelijke ongelijkheid. Maar de lach der liefde bleef stom:
zachtheid had hij nog niet teruggevonden.

Het eerste gedeelte van dit werkje bestond uit een verheerlijking van
den wilden en barbaarschen staat. Hij had haar overdacht een week lang
zwervend in den lommer der wouden van St. Germain, in de vrije natuur,
uit nadenken en bespiegelingen in zich oproepend het wezen van den
primitieven mensch en de geschiedenis van den oertijd. Althans, zoo
meende hij. In werkelijkheid waren het in hoofdzaak herinneringsflarden
van reisverhalen, waaruit hij zijn ideaalbeeld der primitieve tijden
vormde. Men sprak in zijn kring veel over den natuurstaat en de
natuurmoraal, en dweepte met beide, en hij deed als de anderen, alleen
was hem ernst wat voor hen spel was. En verder mengde hij in de
verbeelding van zijn ideaal-staat gelijk wij allen doen, de behoeften en
voorkeur van zijn persoonlijkheid, zijn eigen wat eenzelvig wezen, en de
neigingen van zijn kleinburgerlijk individualisme. Zoo b.v. in zijn
voorstelling als zouden de menschen van den oertijd geleefd en gearbeid
hebben elk voor zich alleen. Dat de oermenschen dicht bij de dieren
hadden gestaan, begreep hij; dat zij altijd sociale dieren waren geweest
vermoedde hij niet.

Zijn geïdealiseerd beeld van den natuurstaat, vermengd met eenige
trekken van kleinburgerlijke en patriarchale gemeenschappen, stelde hij
tegenover de beursche overkultuur van het Frankrijk zijner dagen, gelijk
Tacitus de gemeenschap der barbaarsche Germanen had verheerlijkt
tegenover het hartrotte romeinsche rijk van de zynen. In den aanval op
de maatschappij van zijn tijd, d.w.z. op die der heerschende klassen, op
de sociale misstanden, op de algemeene moreele verslapping en op de
ellende der groote massa, op de gevolgen der aldoor wijder gapende
klassetegenstellingen, lag het zwaartepunt van het tweede "Discours."

In wetenschappelijke waarde stond het boekje zonder twijfel ten achter
bij de etnologische en sociologische geschriften van de besten der
tijdgenooten. De naturalist Buffon had juistere denkbeelden over den
primitieven mensch, al is het waar dat Rousseau intuïtief zeer juist en
sterk de zedelijke grootheid voelde van de samenleving der barbaarsche
stammen. De communist Morelli, wiens "Code de la Nature" korten tijd na
het tweede "Discours" verscheen, onderscheidde veel scherper dan
Rousseau deed tusschen ekonomische en politieke ongelijkheid, zag veel
beter dan Rousseau in de eerste de basis van elke andere. Maar noch
Buffon, noch Morelli, noch wie anders ook vonden woorden van zoo felle
wilde kracht als Rousseau om de sociale ongelijkheid te verdoemen die de
verdrukkers gemaakt had tot verminkte hulpelooze wezens, in alles van
anderen afhankelijk, en de verdrukten tot schuwe slaven, doorvreten van
nijd. Zijn woorden beukten als knodsen, zij sloegen als zwaarden. Hij
alleen voelde de sociale ongelijkheid als een kwaad dat niet werd
goedgemaakt door al den glans en de schoonheid der beschaving. Hij
alleen voelde als een hel de afschuwelijke, noodlottige wreedheid eener
maatschappij, gesplitst in klassen met tegenstrijdige belangen, eener
samenleving "waarin misschien niet één gegoed man leeft wiens dood niet
door hebzuchtige erven, mogelijk zijn eigen kinderen, begeerd wordt;
waarin niet één schip de zee bevaart waarvan te hooren dat het
schipbreuk leed niet den een of anderen koopman zou verblijden; waarin
niet één volk bestaat, dat zich niet verheugt in de rampen zijner
naburen." Zijn kritiek op de klassenmaatschappij is de scherpste en
treffendste in Frankrijk geschreven vóór de dagen van Fourier. Hij
sprak uit, dat de groote meerderheid der menschen in den wilden en
barbaarschen staat gelukkiger is dan in den z.g. kultuur-staat--en wie
kon hem weerspreken? Stierven de boeren niet van honger? Riep het volk
niet luid "ellende, brood, brood, ellende," telkenmale dat koning of
kroonprins zich vertoonde in de straten van Parijs? Aan het slot van
zijn geschrift noemde hij het een even zonneklaar vergrijp tegen de
natuurwet dat een handvol menschen stikt in overvloed, terwijl de
hongerige massa gebrek leidt aan het noodige, als dat een kind aan een
grijsaard beveelt of een zwakhoofd een wijze voert. Het was duidelijk:
hij verheerlijkte den natuurstaat enkel, om in naam der oorspronkelijke
gelijkheid de in den loop der ontwikkeling steeds erger geworden
ongelijkheid te lijf te gaan. Deze was de oorzaak van alle zedelijk en
politiek bederf, zij voerde langs noodlottige banen naar een hoogtepunt,
het despotisme, de tyrannie, de staat die in geen enkel opzicht meer op
wettelijkheid, maar slechts op geweld berust, "en waarvan 't in de orde
der natuur is, dat hij door geweld wordt omver geworpen."

Door zijn volzinnen dansten rythmen aan, vreemd en nieuw, rythmen van
uitbundige kracht en dronken verrukking; en waren de ooren der grooten
gestemd geweest op den toon der dingen die kwamen, zij hadden door die
volzinnen de rythmen hooren dansen van het wilde Revolutie-lied, de
Carmagnole:

    "Ça ira, ça ira, ça ira,
    Celui qui s'élève, on l'abaissera,"

en zij hadden gesidderd. Maar zij sidderden niet, want zij hoorden de
wilde rythmen nog niet of zoo zij ze al hoorden was 't in een
onwezenlijke verte en zij allen spraken het Mme de Pompadour na "na ons
de zondvloed" en bleven lachen en schertsen en komediespelen en dwepen
met den natuurstaat en met dien zonderlingen beer van een Rousseau,
wiens vreemde ideeën heelemaal niet gevaarlijk schenen. Schreef hij niet
in datzelfde boekje zalvende preekjes als dat de goede menschen in dien
slechten tijd tot taak hadden de banden der gemeenschappen wier leden
zij waren te eerbiedigen, hun naasten lief te hebben en te dienen,
nauwgezet aan de wetten te gehoorzamen, en aan de mannen die de wetten
maakten en uitvoerden? Maakte hij niet een buiging voor het gezag, zijn
lezers op 't hart drukkend "om de goede en wijze vorsten te eeren die de
menigte der kwalen welke altijd gereed stonden ons te overvallen, wisten
te voorkomen, te genezen of te verzachten?"

De revolutionnaire gedachte, die arend in het rijk des geestes, kroop
nog vleugellam in dat der daad.

Hij droeg zijn werk op aan de regeerders der republiek Genève, en
herdacht in die opdracht met bewogen woorden den man, die hem de eerste
lessen gegeven had in democratische gezindheid: zijn vader.

       *       *       *       *       *

In de jaren liggende tusschen het schrijven van het eerste en tweede
"Discours," was een groote, innerlijke en uiterlijke, verandering in
zijn leven gekomen. Zijn verhandeling over de kunsten en wetenschappen
werd door de Akademie van Dyon bekroond en had een haast ongekend
schandaalsucces. Toen het werkje verscheen, lag hij ziek te bed, de
dokters gaven hem geen zes maanden te leven. Door Francueil, die een der
hoogst-bezoldigde finantieële betrekkingen vervulde--nl. van algemeen
ontvanger der belastingen--had de in moeielijke omstandigheden
verkeerende schrijver zich laten bepraten, hij was bij den man der haute
finance in dienst getreden als kassier. Materieël blonk hem een gouden
toekomst tegen, maar de beslommeringen en vooral de verantwoordelijkheid
van een werkkring waarvoor hij in 't minst niet geschikt was, maakten
hem ziek.

Gedurende die ziekte dacht hij veel na over zijn levensverhoudingen: het
was of de konsekwentie van zijn beginselen eerst recht tot hem doordrong,
nu hij ze als naakte mannen in de wereld zag staan. Hij voelde de
tegenstelling tusschen zijn prediken van armoede en onbaatzuchtigheid aan
anderen en de richting van zijn eigen leven; hij voelde dat zoolang hij
zelf deed wat hij in anderen verdoemde: rijkdom en wereldsch goed najagen,
de wereld zijn beginselen niet ernstig nemen kon.

Toen nam hij een besluit, waartoe slechts zeldzaam idealisme in staat
is: hij besloot zijn leven op een nieuwen basis te stellen. En wat nog
zeldzamer is, hij zette het door.

Hij begon met aan Francueil te schrijven dat hij zijn kassierschap
neerlegde: een groote dwaasheid natuurlijk in de oogen der menschen;
Francueil dacht dat hij ijlde of waanzinnig geworden was.

Hoe zou hij nu leven?

De meeste schrijvers dier dagen, zelfs tamelijk beroemde, leden
chronisch armoede, en daar het verkeeren in de Parijsche wereld veel
geld verslond, vervielen zij en moesten zij vervallen in 't ellendigste
parasitisme. De eenige uitkomst van wie geen eigen middelen bezaten was
een jaargeld, hun hetzij door den koning of eenig adelijk heer of een
der rijke letter-lievende financiers als Helvétius of Holbach,
geschonken.[28]

Rousseau wilde onafhankelijk leven, niet in dienst der rijken en
niemands gunsteling zijn, dan was hij immers niet meer vrij geweest in
't verkondigen zijner beginselen.

En ook wilde hij niet genoodzaakt zijn, te schrijven voor brood; hij kòn
het niet, hij kòn enkel produceeren wanneer "liefde tot het groote goede
en schoone" gelijk hij zich uitdrukte, dat is enthousiasme voor sociale
idealen, de heerlijke, uitstralende warmte der inspiratie wekte in zijn
gemoed. Met Dante kon hij van zich zelven getuigen "ik ben zulk een die,
wanneer liefde iet mij inblaast, oplet, en wat zij innerlijk voorzegt,
nederschrijft."

Zoo besloot hij dan te leven van den arbeid zijner handen. Hij schreef
fraai en duidelijk, gelijk het gewone, zoo ook notenschrift; hij hield
van elke bezigheid, die met zijn geliefde muziek samenhing: hij werd
muziek-copiïst.

Het was geen gril en geen spelletje van hem, die overgang tot het
handwerk. Wanneer het noodig was (soms bracht zijn letterkundig werk hem
genoeg op, om een poos te kunnen leven) en waar de omstandigheden het
mogelijk maakten (niet natuurlijk in de zwitsersche bergen en op 't
platteland van Engeland) verdiende hij voortaan, tot kort voor zijn
dood, met muziek-copieëren zijn levensonderhoud.

Hij zelf vond het heel gewoon om tot een ambacht terug te keeren; hij
had zich immers altijd handwerksman gevoeld. En hij gaf aan de
letterkundigen niet slechts zijner maar ook onzer dagen, een schoon
voorbeeld van hoe de revolutionaire schrijver leven kan en leven moet,
die in zijn werk _niets_ toe wil geven aan de heerschende meening en de
goden van den dag, die vrij en fier wil uitspreken wat de innerlijke
stem te spreken gebiedt: door de materieele basis van zijn leven
onafhankelijk te maken van zijn letterkundige produktie.

Zijn literaire vrienden vonden zijn besluit aanstellerig. Zij schreven
allen om te verdienen, namen allen jaargelden en geschenken aan; waarom
moest hij anders doen dan alle anderen? Het was of hij zich met zoo te
doen op een voetstuk stelde. Zij voelden een wrevel tegen hem groeien
in hun binnenste; naast 't samenleven met Thérèse kwam door de nieuwe
wending die hij bewust aan zijn leven gaf, een tweede kiem van
vervreemding, die voor de vriendschap op den duur doodelijk moest zijn.

Intusschen zette hij zijn "innerlijke hervorming" ook door in wat zijn
uiterlijk betrof. Hij had besloten zich vrij te maken van de tyrannie
der openbare meening, naar eigen inzicht en wensch te leven; dit sloot
in dat hij zich niet langer stoorde aan de tyrannie der mode. Hij
schafte de kostbare en omslachtige kleedij af, zonder welke niemand
zich in de groote wereld plagt te vertoonen: de gepoederde pruik, de
kuitenbroek, de degen; hij verkocht zijn horloge. Voortaan was zijn
kleeding die van een eenvoudig burgerman. In 't eerst kon hij nog geen
afstand doen van zijn mooi fijn linnengoed, de eenige luxe waaraan hij
gehecht was, maar een dief--waarschijnlijk een broer van Thérèse--hielp
hem daar weldra van af.

Ach, had hij de maatschappelijke verhoudingen die hem drukten en
knelden, maar even gemakkelijk kunnen afwerpen als de gegalloneerde
jas en uittrekken als de gegespte schoenen die de smaak van den dag
voorschreef! Hij wilde alleen zijn om te werken: men liet hem niet
alleen. Hoe zonderlinger hij deed, des te meer kwam hij in de mode: aan
de Parijsche wereld was immers alles welkom, wat afwisseling bood en
door te prikkelen vermaakte. Men verdrong zich om hem, men maakte hem
't hof, de vrouwen gebruikten duizend listen om hem op hun diners te
krijgen. Hoe halsstarriger hij zich terug trok, des te meer hielden zij
aan. Hoe stuurscher hij deed, des te vriendelijker werden zij. Het was
toen de gewoonte der groote heeren de schrijvers en kunstenaars te
overladen met geschenken; deze namen daardoor natuurlijk verplichtingen
op zich tegen hun "begunstigers," die maar één doel kenden: de hen immer
najagende verveling te ontvlieden; daartoe moest iedereen en alles
dienen; daartoe ook, ja vooral, de geest en het talent van hunne
beschermelingen. Zij hadden immers 't recht daarop beslag te leggen door
hunne gunsten--zoo voelden zij 't, zoo was het ook. Hun protégés moesten
ten allen tijde klaar staan om bij hen te komen, om eindelooze
gesprekken met hen te voeren, om hun verstrooiing en afleiding te
bezorgen. Alles wat begeerlijk was behoorde hun immers toe. Zij konden
alles koopen, waarom dan ook niet dit?

Arme Rousseau! Hij voelde al de ellende die 't aannemen van geschenken
doorgaans ten gevolge heeft, waar 't vriendschaps-verkeer niet gebaseerd
is op sociale gelijkheid. Hij voelde de vermomde knechtschap, de
vergulde slavernij waarin de gunsten der grooten hem sloegen. Hij
verzette zich telkens weer, als een wanhopige. Hij sloeg wild om zich
heen om af te weren, hij deed opzettelijk lomp en onhebbelijk, schrok
dan zelf van zijn lompheid en wou haar goedmaken. Hij was willens en
wetens ondankbaar, om toch maar vrij te komen. Hij kwam nooit geheel
vrij. Thérèse was hierin anders, voelde anders, ging tegen hem in. En
achter haar stond, klaar om alles in te slokken, de onverzadelijke
moeder.

Het was zoo moeilijk. Hij wou niet beschermd worden. Maar gekoesterd en
bemind worden wou hij wel graag. Als de meeste teergevoelige menschen
was hij ijdel. Het is erg moeilijk de grens aan te geven waar eindigt
het genieten van liefde omdat zij 't hart streelt, en begint 't genieten
van hulde omdat zij de ijdelheid streelt. De eene gaat onmerkbaar over
in de andere. Zeer sterke karakters versmaden doorgaans de hulde en ook
de liefde van hen die zij zelven niet liefhebben en eeren. Zulke
menschen zijn te hoogmoedig, om ijdel te zijn. Maar Rousseau hoorde
gelijk de meeste kunstenaars tot de zwakkere naturen, voor wie liefde in
elken vorm, ook die der hulde, den lievende haast onweerstaanbaar maakt.

En de menschen der groote wereld van zijn tijd waren zoo beminnelijk.
Charmeeren behoorde tot hun verfijnde levenskunst. Geestige bekoorlijke
vrouwen smeekten hem om steun, om een weinig zachtheid; voorname mannen
drongen hem hun vriendschaps-bewijzen op met die onbeschrijfelijk-
gracielijke hoofschheid, de laatste levensbloem welke een klasse met een
lang verleden van heerschen en genieten voortbrengt. De lieftalligheid
der eenen, de hoofschheid der anderen kon hij niet altoos weerstaan.
Hij worstelde, zegevierde, bezweek weer, worstelde opnieuw; hij ontkwam
slechts aan den eenen beschermer, om zich gewonnen te geven aan een
anderen.

Tweestrijd, twijfeling, inkonsekwentie, aanloopen die steken bleven, het
verscheuren van oude banden om nieuwe aan te knoopen--dit zou nog jaren
lang zijn leven zijn.

Zooals hij worstelen er velen, altijd opnieuw en altijd half-vergeefs,
om los te komen uit levensbanden, die voor zachte harten ook de
zachtheid des levens zijn.

In die jaren kreeg hij nog op andere wijze gelegenheid om de kracht van
zijn besluit te beproeven. Gedurende een vakantie in Passy had hij weer
een opera gekomponeerd, of eigenlijk een zang-spel in Italiaanschen
stijl, "De Dorpswaarzegger," en o wonder! de lieve melodieuse muziek
viel in den smaak, hij vond beschermers en zijn werk werd te
Fontainebleau voor den koning opgevoerd. Hij woonde de voorstelling bij,
in zijn gewone plunje, maar voelde zich toch niet behagelijk. "De
Dorpswaarzegger" had een enorm succes, de koning was verrukt: hij wilde
den componist audiëntie verleenen en hem een jaargeld schenken. Rousseau
weigerde op audiëntie te gaan[29] en sloeg het jaargeld af. Het eerste
begreep Diderot; het tweede vond hij bespottelijk: hierover liep hun
eerste twist. In dienzelfden tijd mengde hij zich in den strijd tusschen
de italiaansche en de fransche dramatische muziek die te Parijs was
uitgebarsten: de felheid, waarmede hij in een brochure de konventioneele
uitgedroogde stijl der fransche opera aanviel, wekte in intellektueel-
artistieke kringen een zoodanige beroering, dat zijn geschriftje zegt hij
"een revolutie verhoedde," door de opwinding en spanning op andere banen
te leiden. Een bewijs natuurlijk, hoe de revolutionaire stemming in de
jaren '50 nog slechts een betrekkelijk kleinen kring had aangegrepen.

Toen in dien tijd dat de omkeer in zijn binnenste hem bewust geworden
was, Thérèse opnieuw moest bevallen, dacht hij voor 't eerst ernstig
na of hij 't kindje, hun derde, weer te vondeling leggen zou. Hij
beschouwde dat nu niet meer als vanzelfsprekend, gelijk de vorige
keeren. Maar hij zag geen kans om zijn kinderen een goede opvoeding te
geven. Thérèse zou ze verwend, het voorbeeld van haar familie ze allicht
op den slechten weg gebracht hebben. Zelf was hij in die jaren geheel in
beslag genomen door zijn werk. En dan, handelde hij, zijn kinderen te
vondeling leggend, niet in de lijn van zijn beginsel? De opvoeding die
de gemeenschap hun gaf, maakte hen tot nuttige burgers der gemeenschap,
arbeiders of boeren. Zoo stelde hij zijn geweten gerust, ja
verhoovaardigde zich over zijn handelwijze, voelde zich door haar een
burger van den staat van Plato. Driemaal, nadat hij wereldschheid had
afgeschud, baarde Thérèse; driemaal deed hij, tegen haar wil, hun kind
naar 't vondelingen-huis brengen.

Spijt zou later komen, om 't geluk voor hen beide, dat hij zoo roekeloos
had weggeworpen; wroeging om zijn verwaarloosde plicht. In deze jaren
van vreemde gespannenheid voelde hij niets daarvan; het leek wel of de
bron van alle zachte aandoening verdroogd was, teerheid toegeschroefd in
zijn wezen.

Hij kreeg hoe langer hoe meer een afkeer van het Parijsche leven en
begon er over te denken buiten te gaan wonen of zich in Genève te
vestigen, waar hij in '54 met Thérèse eenige maanden vertoefde en goed
ontvangen werd. Zijn republikeinsch enthousiasme kreeg door dat verblijf
nieuw voedsel. Nu de idealen van zijn kindsheid weer levend in hem
geworden waren was 't natuurlijk dat hij verlangde door een daad zijn
geestelijke eenheid met de gemeenschap waarin hij, idealist als hij
bleef, in menig opzicht zijn ideaal belichaamd zag, te herstellen: hij
werd opnieuw protestant en burger van Genève.

Vrienden daar deden moeite om hem een eervolle betrekking te bezorgen en
voor goed aan zijn vaderstad te binden. Hij zelf weifelde: misschien zou
't er toch toe gekomen zijn. Maar 't zachte fleemen en hartstochtelijk
willen van een vrouw stuurde zijn leven in andere richting.


Noten:

[1] Zie over dit geheele tijdvak Martin, Histoire de France, Deel XV,
boek XCII; en Michelet, Histoire de France, Deel XV, hoofdstuk VII tot
XVIII. Deze schitterende burgerlijke geschiedschrijver geeft van het
felbewogen tijdperk 1719-1721 een meesleepende voorstelling. Zijn
ideologische "verkeerdheid" komt natuurlijk telkens treffend uit o.a.
in de volgende opmerking: "Men gelooft ten onrechte dat het kapitaal
geen godsdienst heeft. Het kapitaal is protestantsch ... Al wat handel
drijft, fabriceert, verdient, zich verrijkt, tot welstand komt, is aan
de zijde der ketterij." De opvatting van Michelet dat de ideeën de
drijfveeren der geschiedenis zijn, maakte dat de ekonomisch-sociale
oorzaken van het protestantisme en de beteekenis daarvan als de
ideologie der opkomende bourgeoisie hem geheel ontging.

[2] Jaurès, Histoire Socialiste, bl. 22. Deze cijfers van Jaurès zijn
wel is waar ontleend aan het budget der laatste jaren vóór de
Omwenteling, maar zij zullen omstreeks het midden der eeuw niet veel
lager geweest zijn.

[3] Althans voor haar hoogere rangen; op deze, niet op de lagere
geestelijkheid, is wat hier gezegd wordt toepasselijk.

[4] Michelet, Histoire de France, XVI bl. 278.

[5] Levasseur, Histoire des Classes Ouvrières et de l'Industrie en
France.

[6] Mémoires et Journal du Marquis d'Argenson, Deel VIII.

[7] Jaurès, Histoire socialiste, bl. 39—40.

[8] De manufaktuur is de bedrijfsvorm, waarbij de arbeiders, in dienst
van den kapitalist, geconcentreerd zijn in één gebouw of werkplaats,
terwijl het arbeidsproces in een aantal eenvoudige handgrepen is
opgelost, die elk door een bepaalde groep van arbeiders worden
uitgevoerd. In de manufaktuur wordt de arbeid mechanisch, de technische
vaardigheid van den arbeider, veroordeeld steeds dezelfde handgrepen te
herhalen, neemt natuurlijk sterk toe.

[9] Levasseur, bl. 536.

[10] Martin, Histoire de France, Deel XVI.

[11] Levasseur, bl. 546. Daarna kwam de zevenjarige oorlog, die aan den
Franschen handel een geweldigen knak toebracht.

[12] Levasseur, bl. 549.

[13] F. Rocquain, L'Esprit révolutionaire avant la Révolution.

[14] Windelband, Geschichte der neueren Philosophie, bl. 411-12.

[15] Windelband, bl. 359.

[16] Zie over de engelsche en de fransche wijsbegeerte van het tijdperk
der verlichting het Vde en VIde hoofdstuk van Windelband's Geschichte
der neueren Philosophie.

[17] Eenige krasse staaltjes van Voltaire's anti-demokratische
gezindheid, zijn verachting voor de volksklassen, vindt men aangehaald
bij St. Beuve, Causeries du Lundi: Deel XIV bl. 26.

[18] Groot in het doen van zaken en het opwerpen van gedachten.

[19] Hij sprak daarmee volgens Mme de Boufflers, slechts "het geheim van1
allen" uit.

[20] Bij dit oproer hoorde men voor 't eerst de kreten "A Versailles;
brûlons Versailles"--de haat van het volk tegen den wellusteling en
graanspekulant Lodewijk XVde was veel grooter dan veertig jaar later die
tegen Lodewijk de XVIde.

[21] F. Rocquain, de l'Esprit révolutionaire, bl. 298.

[22] De ceremonie die hij na zijn terugkeer uit Engeland zijn huwelijk
noemde was niet anders, als een plechtige verzekering voor eenige
vrienden afgelegd, Thérèse van dat oogenblik af aan als zijn wettige
vrouw te beschouwen.

[23] E. et J. de Concourt, "La femme au XVIIIième siècle," blz. 296.

[24] O.a. Marc. de Girardin en E. Ritter. Van de vrienden van Rousseau
heeft Mme de Verdelin zich in haar brieven zeer gunstig over Thérèse
uitgelaten.

[25] Dit kan niet gezegd worden van den engelschen biograaf John Morley,
wiens overigens belangrijk werk over Rousseau door de akelige weeheid
der typische engelsche bourgeois- en fatsoens-moraal bedorven wordt.

[26] Aan 't hof haatte men natuurlijk de Encyclopedisten als de pest.
Alleen Pompadour steunde hen tegenover de reaktionaire
kroonprinsen-kliek (een werktuig in de handen der Jezuïeten). Zij had
burgerlijke neigingen en zekere vage aspiraties naar "eenvoud" en
"natuur;" de stijl die haar naam draagt beteekent een reaktie tegen de
overladen weelderigheid van het rococo.

[27] Het strijdpunt dat zoovele pennen in beweging heeft gebracht, nl.
de vraag in hoeverre Diderot's raad Rousseau bij de samenstelling van
zijn eerste "Discours" heeft beïnvloed, komt mij voor vrij onbelangrijk
te zijn. Die invloed kan, voor wie Rousseau's verhaal van zijn innerlijk
gezicht op den weg naar Vincennes voelt als in hooge mate psychologisch-
waarschijnlijk, er slechts eene geweest zijn van bemoediging en
bevestiging, die raad hoogstens ondergeschikte punten betroffen hebben.

[28] "De arme schrijvers waren een erbarmelijk verschijnsel. Zoo
Colletet in de vorige eeuw "van keuken tot keuken zijn brood zocht"
(Boileau) hoefde hij zich niet de kostbare kleedij te verschaffen van
den letterkundige van later dagen, die verkeerde in de salons. In de
18de eeuw is Allainval, een geacht auteur wiens stukken vaak gespeeld
worden en die overal ontvangen wordt, zoo arm dat hij, bij gebrek aan
eenige verblijfplaats, in de draagkoetsen overnacht. Deze overmaat van
ellende en het parasitisme dat er uit volgde maakten, dat men de
schrijvers erg ongegeneerd behandelde. Mme du Tencin placht aan haar
habitués als nieuwjaarsgeschenk kuitenbroeken uit te reiken" (Michelet,
Histoire de France, XVI, 84).

[29] In de "Confessions" bekent Rousseau openhartig, dat de vrees voor
het ongemak dat zijn blaaskwaal hem soms veroorzaakte, een der motieven
was die hem de audiëntie deed weigeren.




DERDE HOOFDSTUK

DE GROOTE JAREN.


I. NAAR DE VEREENZAMING.

Madame d'Epinay, geboren d'Esclavelles, behoort, door aanleg en
levensloop, tot de typische vrouwen uit het millieu der haute finance
in de 18de eeuw. Gehuwd met een schatrijken belastingpachter, die haar
van 't begin van hun huwelijk af aan verwaarloosde, en in haast
ongelooflijke lichtzinnigheid en roekelooze verspilzucht millioenen
verbraste--tot hij ten slotte, stikkend in schulden, onder curateele
werd gezet--kon zij in haar huwelijk onmogelijk bevrediging vinden. Zij
was een levendige, magere brunette met groote vurige oogen, niet mooi
maar aantrekkelijk, een van die vrouwen die er altijd jonger uitzien dan
zij zijn. Zij merkte fijn en scherp op en had behoefte wat zij opmerkte
te uiten. Zij deed aan muziek en aan literatuur, was geestig, bel
esprit, ijdel en eerzuchtig. Zij wou graag beroemde persoonlijkheden
om zich heen hebben, haar salon maken tot een middelpunt van
intellektualisme; en zij was trotsch op haar vijf "beren," (waartoe
Rousseau behoorde) zooals zij haar letterkundig-wijsgeerige vrienden te
noemen plag. Maar ondanks al die maniertjes en zwakheden had zij een
warm-liefhebbend hart; voor haar minnaars, haar vrienden en haar
kinderen had zij veel over. Zij schreef graag en schreef goed, levendig
en pittig.[30] Ook zij leed aan de ziekte van den tijd, de ennui, de
vreeselijke levens-leegte, en om de leege uren te vullen, had zij
behoefte aan interessante, supérieure persoonlijkheden om zich heen die
haar bewonderden. Het geld demoraliseerde ook haar, maakte haar grillig
en veeleischend: zij vond dat haar vrienden klaar moesten staan haar te
komen bezighouden, wanneer zij het verlangde. Het grillig lot deed deze
veeleischende vrouw gedurende lange jaren hangen aan een egoïste
berekenende natuur, die haar van zijn tijd en zijn persoonlijkheid net
gaf wat hèm paste en niets meer.

Rousseau had Mme d'Epinay leeren kennen in 1747. Dien herfst, dien hij
doorbracht op het kasteel Chenonceaux, waren zij veel samen geweest, ook
was zij opgetreden in het blijspelletje, dat hij daar voor 't vrolijk
gezelschap had geschreven. Liefde was er niet tusschen hen, wel innige
sentimenteele vriendschap. Francueil was toen haar minnaar, en zoowel
hij als zij plachten Jean Jacques in hun vertrouwen te nemen. Hij
luisterde met sympathie, maar toen zij hem voor postillon d'amour wilden
gebruiken, was hij zoo verstandig om te weigeren. Hij placht aan de
wereldsche jonge vrouwtjes die op het kasteel logeerden de lotgevallen
van zijn jeugd en de ongelukken van zijn later leven te vertellen, een
beetje romantisch-opgesmukt voor de gelegenheid. Hij vertelde goed en
met warmte, en zijn verhalen maakten grooten indruk op zijn
hoorderessen. Mme d'Epinay voelde zich sterk tot den jongen
dichter-musicus aangetrokken in die dagen en schreef aan haar minnaar:
"ge kunt u niet voorstellen, hoe zoet het verkeer met hem voor mij
is.... Mijn ziel is nog verteederd door de eenvoudige en toch
eigendommelijke manier, waarop hij zijn ongelukken vertelt."

Sedert de dagen van Chenonceaux waren Mme d'Epinay en Rousseau altijd
vrienden gebleven. Haar verhouding met Francueil was tot een eind
gekomen en na een tusschen-pooze nam zij een anderen minnaar: Grimm, de
man die in Rousseau's voorstelling (en waarschijnlijk vergiste hij zich
maar ten deele) de booze geest is geweest die vele zijner oude vrienden
van hem vervreemd heeft.

Grimm was een jonge Duitscher, op 't eind der jaren veertig in 't gevolg
van den prins van Saksen-Gotha naar Parijs gekomen. Rousseau had hem
leeren kennen in de bewogen dagen van Diderot's gevangenschap en direkt
een bevlieging voor hem gekregen, waarschijnlijk doordat Grimm een goed
musicus was en zijn enthousiasme voor de italiaansche muziek deelde,
want overigens hadden zij in aanleg weinig gemeen. Hij introduceerde den
jongen man, die zich zeer bescheiden voordeed, bij al zijn kennissen en
deed wat hij kon om hem vooruit te helpen. Grimm was bekwaam en ijverig,
een stoere werker, Rousseau verreweg de baas in zelfbeheersching,
plooibaarheid en volharding; hij maakte al gauw carrière en ontpopte
zich als een echte streber. Hij kreeg een betrekking bij den hertog van
Orléans, werd zaakgelastigde van de vrije rijksstad Frankfort, en begon
een "Correspondance littéraire," een soort bulletin voor buitenlandsche
vorsten van al wat op 't gebied van kunst, letteren enz. te Parijs
verscheen. Deze onderneming zette hij lange jaren voort. Hij had
zelfbeheersching en takt genoeg om, ook toen Rousseau en hij geslagen
vijanden geworden waren, zich in zijn "Correspondance" steeds gematigd
en voorzichtig over den gevierden schrijver uit te laten, terwijl hij in
't verborgen tegen hem stookte en wroette. De man bracht het ver:
oorspronkelijk bevriend met de materialistische philosophen draaide hij
langzamerhand bij en eindigde als een trouwe knecht van troon en altaar.
Hij kreeg toen den titel van "baron van het heilige duitsche rijk," en
was daar zeer verheerlijkt mee.


In het begin der jaren vijftig hield monsieur d'Epinay zich bezig met 't
vergrooten en verfraaien van zijn kasteel Les Charmettes, bij
Montmorency. Dat was juist in den tijd van de groote intimiteit tusschen
Rousseau en Mme d'Epinay, toen Francueil niet meer haar minnaar was en
Grimm nog niet. Rousseau kwam in dien tijd veel op het kasteel en op een
keer dat hij en Madame d'Epinay naar den in aanbouw-zijnden nieuwen
vleugel waren gaan kijken, strekten zij hun wandeling uit tot de
moestuinen en het waterreservoir aan de zijde van het park, waar dat aan
het woud van Montmorency grensde. Op een bekoorlijke eenzame plek stond
daar een klein, heelemaal vervallen huisje: de Hermitage heette het.
"Hè," zei Rousseau, "hier te wonen." Madame d'Epinay antwoordde niet
veel, maar zij onthield den wensch van haar vriend en een jaar later
bracht zij hem naar dezelfde plek, waar in dien tusschentijd een nieuw
allerliefst landhuisje was verrezen. "Hier, mijn beer," zei ze, "is uw
kluis; ge koost ze zelf, de vriendschap biedt ze u aan: laat nu die
booze plannen varen van ons te willen verlaten voor Genève." Dat was
echt vriendschappelijk gehandeld; zij deed wel zich zelve pleizier, maar
bedoelde toch in de eerste plaats Rousseau gelukkig te maken.--O wij
arme menschen, dat onze best-bedoelde daden zoo dikwijls leed en ellende
brengen over wie wij vreugde willen geven en over ons zelf.

Rousseau was getroffen, maar kon niet dadelijk besluiten. Hem was juist
de betrekking aangeboden van bibliothecaris van Genève; hij hield van
zijn land, hij had illusies over daarheen terug te keeren, maar hij
voelde zich niet erg geschikt voor die betrekking doordat hij geen
grieksch kende, en hij hield ook van de heerlijke bosschen en van de
lieve vriendin die hem op zoo beminnelijke wijze een nestje had bereid.
Hij aarzelde, een groote onrust kwam over hem, hij voelde zijn wil tot
vrij en onafhankelijk leven doorkruist door een anderen wil. In een
voorgevoel van de verdrietelijkheden die 't zwichten voor dien wil over
hem brengen zou, schreef hij aan Mme d'Epinay: "Hoe slecht begrijpt ge
uw belang, om een vriend tot een knecht te willen maken" ... (altijd
weer die angst voor dienstbaarheid). "Ik ben niet bezorgd hoe te leven
en te sterven, maar de twijfel die mij wreed verontrust is: welke
gedragslijn mij gedurende den tijd dat ik nog te leven heb, de grootste
onafhankelijkheid zal verzekeren. In Parijs heb ik die, ondanks al mijn
pogingen, niet gevonden. Ik zoek haar met sterker drang dan ooit, en wat
mij sedert een jaar wreed bedroeft, is niet te kunnen onderscheiden waar
ik haar 't zekerst zal vinden. De grootste waarschijnlijkheden zijn voor
mijn land, maar ik beken dat ik haar zachter zou vinden in uw nabijheid.
De groote verlegenheid waarin ik mij bevind kan niet lang duren: binnen
acht dagen zal mijn besluit genomen zijn".... Maar ook nadat hij haar
had geschreven: "mijn besluit is genomen, ge begrijpt wel dat gij
overwonnen hebt," bleef hij naar eigen getuigenis "door een toestand van
innerlijke krisis gekweld."

Door die innerlijke gejaagdheid gedreven, bespoedigde hij zijn
verhuizing zooveel mogelijk: met Paschen 1756 trok hij naar de
Hermitage. Behalve Thérèse verzelde hem ook haar moeder, hoog bejaard
maar nog kras, die voortaan bij hen inwonen zou. Hij weigerde absoluut
in te gaan op het voorstel van Mme d'Epinay dat hij voor niets zou
wonen, zij van haar kant wilde geen huur aannemen; eindelijk kwamen zij
overeen dat hij 't loon van haar tuinman, die vlak bij de Hermitage
woonde en misschien eenige kleine diensten aan 't huishouden bewees,
voor zijn rekening zou nemen.

Geen gevangene kan met grooter ongeduld den dag zijner invrijheidstelling
verwachten en dien met meer vreugde begroeten, dan Rousseau den dag dat
hij Parijs verliet. Hij was 't leven in het wereldsch milieu waaraan hij
nog altijd vastzat moe,--overal 't zelfde, of 't zich afspeelde in de stad
of op de kasteelen der grooten. "Ik was zoo ziek van salon's, fonteinen,
heesterboschjes, bloemperken en de vervelende vertooners van dat alles,"
schrijft hij in de "Confessions," "van brochures, kaartspel, handwerkjes,
flauwe woordspelingen, laffe maniertjes, konversatie en soupers, dat mijn
hart openging als ik een doornenstruik zag, een haag, een wei, een schuur;
of de lucht van een omelet-met-kruiden rook, of in de verte het refrein
van een boerenliedje hoorde." Alle krachten van zijn wezen dorstten naar
een eenvoudig, boersch, ongegeneerd landleven; hij noemde dit "terugkeeren
tot de natuur."

Daarbij verlangde hij erg om ongestoord te kunnen denken en werken. Hij
had veel geschreven tusschen de jaren 1750-56, maar in hem was toch 't
gevoel dat hij 't meeste nog te zeggen had en zoo was 't ook. Hij was
aan verschillende nieuwe dingen bezig, om ze tot een goed eind te
brengen moest hij zich langen tijd kunnen afzonderen en concentreeren.
Zij raakten punten van zijn levens- en wereldbeschouwing, waarover hij
zelf nog niet geheel in 't reine was.

Het werk dat hij zich voorstelde allereerst af te maken was een
beschouwing over den invloed der politieke instellingen op de zeden. Hij
was hieraan al begonnen in Venetië, dertien of veertien jaar geleden, en
had er telkens af en toe aan gewerkt. Ook was hij bezig met 't maken van
uittreksels van de zeer omvangrijke werken van den abt de St. Pierre, om
daaruit iets leesbaars samen te stellen. Hij had verder plan om een
soort sensitivistische theorie der moraal te schrijven, maar daarvan
stond nog weinig op papier; en ook nog een verhandeling over opvoeding.
Mme de Chenonceaux, de schoondochter van Mme Dupin, had hem daarom
gevraagd, als een leiddraad voor de opvoeding van haar zoon, en hij had
veel over 't onderwerp nagedacht, als elkeen die de menschheid gelukkig
wil maken. En, ten slotte, was hij nog bezig aan de samenstelling van
een muziek-diktionnaire; hij deed dit in verloren oogenblikken, zoo
onder de hand door.

Maar de wind der inspiratie blaast gelijk hij wil en niet gelijk wij
willen. De drang, langzaam groeiend in het onderbewuste, waar ten slotte
de vonk uit springt, de conceptie uit ontstaat van het kunstwerk, zooals
uit de stoffen die de plant in zich opzamelt en tot nieuwe sappen omzet
op een dag de bloemknop wordt, die drang gaat niet altijd in dezelfde
richting als de werkzaamheid van het bewuste gedachteleven. Het
onderbewuste kan het bewuste vooruit zijn en in zeker opzicht daartegen
in gaan, in 't eerste kan groeien en zich opzamelen, wat door de
"censuur" van den wil niet tot 't tweede wordt toegelaten. Terwijl
Rousseau in zijn bewust gedachteleven nog de banen volgde die hij na den
innerlijken schok op den weg naar Vincennes had ingeslagen, terwijl hij
nog voornamelijk boetprediker en moralist wilde zijn en dacht te zijn,
begon in de diepere lagen van zijn persoonlijkheid 't oude smachten naar
teederheid weer op te komen; terwijl hij nog "dronken van deugd" meende
te wezen, leed zijn zinnelijke weekheid reeds dorst naar de wateren der
liefde. Arme barsch-doende citoyen! die andere, onuitroeibare zijde van
zijn ik, die hij nu acht jaar lang had teruggedrongen, wachtte maar op
een gelegenheid, om de "censuur" onderste boven te loopen, met
onweerstaanbare kracht naar de oppervlakte te dringen, en in het
brandpunt van het bewustzijn te komen staan. Een groote reaktie op die
jaren van eenzijdig puritanisme was in aantocht: in zijn leven ging zij
uiting vinden in zijn hartstocht voor Mme d'Houdetot, in zijn werk in de
"Nouvelle Héloïse."

De gelegenheid, waarop de onderdrukte krachten van zijn wezen wachtten
om zich vrije baan te verschaffen, en den strengen stoicijnschen zin die
zoo lang oppermachtig had geheerscht van zijn troon te jagen, diens
alleenheerschappij te breken, bracht zijn buiten-gaan-wonen.

Het was vroege lente toen hij 't landhuisje aan den zoom van 't woud van
Montmorency betrok, vroege lente als toen hij achtentwintig jaar
geleden, zestienjarige knaap uit de tucht van den leertijd ontvlucht,
door de heuvels van Savoye had gezworven. Er lag nog sneeuw op de
velden, maar de natuur werkte al: in de bosschen bloeiden viooltjes en
sleutelbloemen, de struiken begonnen uit te botten en een nachtegaal
zong, vlak voor zijn raam. Welk een heerlijkheid weer buiten te zijn!
Vol verrukking verkende hij de omgeving van zijn woning nog voor hij
goed en wel op orde was, beliep alle paadjes, doorzocht alle boschjes,
blij als een kind. Enkele dagen na zijn aankomst schreef hij aan Mme
d'Epinay, dat hij, ondanks de rommeligheid van 't verhuizen, de drie
vredigste en zoetste dagen van zijn leven had doorgebracht.

En onverwachts begon, zooals de sneeuw op 't veld wegsmolt voor den
zachten adem der lente, de hardheid die hij gemeend had nu voorgoed heel
zijn wezen te zijn, weg te smelten in zijn gemoed. Hier buiten werd hij
niet langer elk oogenblik herinnerd aan wat hem in Parijs zoo verbitterd
had; hij zag niet aldoor om zich heen het gebrek en de overdaad, de
verkwisting en de ellende; hij werd niet meer voortdurend geprikkeld
door onuitstaanbare, gemaakte menschen. Dat alles kwam op 't tweede
plan; nu genoot hij den toover der lente in de vrije natuur; zijn ziel
genoot, zijn zinnen genoten, hij baadde in weelde-van-genot. En, zooals
wanneer hij als jongeling trok door de lentelanden, zoo zalig bevredigd,
zoo muziekvol, begonnen in hem zelven krachten te werken, wateren te
murmelen, knoppen open te springen, wonderlijke keelen te schallen: de
verbeelding, de lang gestremde, was weer vloeibaar geworden in hem.

Er zijn dichters tot wien de verbeelding komt als een laaiend vuur dat
zich over hen stort, een gloed waarin alle krachten van hun wezen
verdwijnen; die de visionaire wereld oprijzend in hun binnenste, in één
geweldig spannen hunner vermogens vastgrijpen tot in hare verste diepten
en haar uiterste omtrekken. Er zijn er andere in wien zij zachter werkt,
die langzaam, langzaam, uit een droomerige warmte van het gemoed, uit
liefelijk-vage stemmingen, uit gevoelens en gedachten vol onbestemde
teederheid, gestalten zich zien loswinden en een gebeuren oprijzen,
zooals schepen opdoemen uit de mist. Zoo en niet anders, werkte de
verbeelding in Rousseau.

Het begon met droomen, ongekontroleerd door den wil, onbeïnvloed door de
rede, ontstaande onder de macht van stemmingen en aandoeningen,
wortelend in de diepten van het organisme, lieflijke erotische droomen,
die hij al zwervend eindeloos verder spon. Zoo droomen was voor hem
altijd de zoetste zoetheid des levens geweest, de milde stroom zijner
fantazieën had zijn eenzaamheid bevolkt met verrukkingen, hem die
eenzaamheid doen liefhebben boven menschen-gezelschap. Maar nooit had
hij, in zijn jeugd, de behoefte gevoeld om die droomen vast te houden;
wat hij in dien tijd schreef was altijd werk-van-'t-bewuste-alleen,
verstandswerk, omgaand buiten zijn eigenlijk ik, geweest. En daarna was
de strijd gekomen met de zorgen des levens, en daarna de tijd, dat hij,
geheel vervuld van die nieuwe groote gedachten van deugd en heroïsme en
roeping, een dam had gebouwd om het deel van zijn wezen, waaruit de
droomwateren omhoog welden. Maar nu was de dam doorbroken en de oude
stroom vloeide weer rijkelijk.

Dien zomer zwierf hij veel door de wouden en heiden, meest alleen, want
Thérèse vond die wandelingen in de eenzame natuur tamelijk vervelend.
Hij genoot, maar voelde zich toch dikwijls onbevredigd, als alle niet
zeer evenwichtige naturen die het doel van lang wenschen bereikt hebben.
Zijn voornaamste verlangen was bevredigd, er vielen geen plannen meer te
maken voor de toekomst: dit gaf een zekere leegte. Daarbij kwam, dat er
in de Hermitage verscheiden dingen waren die hem hinderden. Wat hij
gevreesd had, gebeurde: Mme d'Epinay liet hem niet met rust, hij moest
altijd klaar staan om bij haar te komen op het kasteel, wanneer zij tot
hem stuurde om verstrooid of bezig gehouden te worden. Zij vroeg er niet
naar, of hij werkte, of hij misschien liever alleen wou zijn. Zoo waren
die verwende wereldsche vrouwen nu eenmaal, ook de beste.... Hij had,
door gunsten aan te nemen, zijn onafhankelijkheid prijs gegeven. En dit
was niet alles! Gedurende de zomermaanden kreeg hij voortdurend bezoeken
uit Parijs, van bewonderaars of belangstellenden; hij wist niet hoe gauw
hij na 't middag-eten weg zou slippen, om ongestoord te gaan mijmeren in
het woud.

Neen, peinsde hij, de Hermitage is toch niet wat de Charmettes waren;
dáár was 't leven zoet, vol harmonie, vol vrede. De groote disharmonie
die hem uit de Charmettes verjaagd had, vergat hij. Zijn droomen sloegen
onbemerkt den weg in naar 't verleden: verlangen zag niet langer
hunkerend vooruit, maar begon terug te zien, gelijk altijd als jeugd
voorbij is.

Hij was op dien grens der jaren gekomen--niet voor elk mensch
dezelfde--dat het hart zich keert naar 't verleden en met pijn en
bitterheid afscheid neemt van wat nimmer terugkeert: jeugd; gouden,
heerlijke jeugd.

Het is op die grens dat elk veel-begeerend hart, voelend hoe de gave der
jeugd het gaat ontvallen, treurt dat het deze niet beter heeft gebruikt.
Wie het heil zocht in de liefde voor schoone lichamen en in de
bevrediging van den hartstocht, voelt de herinnering wrang in zijn mond
en spijt om alles wat hij dit ééne ter wille verzuimde, doet zijn hart
samentrekken; hij treurt: hem is alsof hij de kostbare wateren der jeugd
verspilde. Wie andere sterren volgend als Venus' zilveren ster, uit
eerzucht daden deed, of door liefde voor een stralende Idee gedreven,
voor een droom van menschelijk heil, ook hij voelt spijt en treurt, dat
hij wat nu 't allerzoetste lijkt, minnen en bemind worden, versmaadde;
ook hem is het of hij de kroon des levens heeft gemist.

Acht jaar lang had Rousseau nadat hij Savoye verliet, geleefd voor zijn
eerzucht, worstelend tegen den stroom des levens die hem altijd weer
terugsloeg, de volgende acht jaren voor zijn Idee. Nu leek het eene
nietig zoowel als het andere, de winst dier jaren armzalig, zijn leven
zonder inhoud, zijn beste krachten verloren, ongebruikt. Hij had nooit
bemind gelijk hij kon beminnen, hij had nooit liefde genoten gelijk hij
te genieten had begeerd. En o bitterheid, bitterheid: jeugd was voorbij,
zou nimmer terugkeeren. Verlangen naar liefde-geven en liefde-nemen kwam
als een vloed opzetten en vulde zijn lijf, zijn zinnen, zijn hart, zijn
fantazie.... En fantasie sloeg den weg in der herinnering. Weer was hij
jong, een zorgelooze knaap, een droomerig-hartstochtelijke jongeling;
weer hoorde hij het zilveren lachen, hij zag de lieve gezichten van al
de bekoorlijke wezens, waarvoor zoete neiging zijn bloed eens had
ontroerd. Hij zag het vriendinnen-paar, de gezellinnen van dien
onvergetelijken geluksdag, dien dag van den rit door de bergen naar 't
oude kasteel; hij zag zijn lieftallige zangleerlingetjes van Chambéry,
hij zag het beminnelijke vrouwtje van zijn reis-avontuur in Frankrijk,
hij zag de donkere Venetiaansche schoone, waarvoor hij als gezantschap-
secretaris had gegloeid. Nog vele anderen zag hij, want hij was heel
dikwijls verliefd geweest. En, alleenstaand, van al die anderen gescheiden
door het inniger, teederder, droeviger gevoel dat haar omtrilde, zag hij
Mme de Warens, gelijk zij den blooden knaap eens was verschenen: jong,
bloeiend, met mooie handjes en asch-blonde wuivende haren, een en al
lieftalligheid. Hij was verliefd op zijn herinneringen, hij gloeide en
dorstte, maar een voorwerp van liefde had hij niet.

Toen greep zijn onvervuld begeeren naar het groote redmiddel, waardoor
de ziel van den mensch, hongerig naar geluk, zich zelve bewaart voor te
sterven van verlangen. Kunstenaars vermogen dit redmiddel vaster te
grijpen en beter te hanteeren dan andere menschen; daarom zijn zij, de
broozen, toch sterk in de branding des levens. Hij "sublimeerde" zijn
liefde-verlangens, dat wil zeggen hij bracht ze over in een andere, een
ijler sfeer: de vervulling die hem ontzegd was in de werkelijkheid,
zocht hij in de fantazie.

Langzaam, geleidelijk, werden de lieflijke jeugd-herinneringen
omgeschapen door de werkende verbeelding, zij scheidde, verbond, voegde
samen; zij vereenvoudigde de menigvuldigheid der indrukken tot klare
eenvoudige lijnen, sneed alle overtollige ranken weg, wischte alle
storende bijvoegsels uit; zij omgloriede enkele gestalten met alles wat
hij ooit in menschen had liefgehad en hoopte op een kleine plek aarde
samen al wat hij ooit schoon en heerlijk had gevonden in de natuur.

Zoo ontstond in hem de verbeelding van eenige gevoelige reine menschen,
twee vrouwen en een man, de vrouwen teedere vriendinnen, de man de
minnaar der eene, de vriend der andere, allen levend in een dorpje aan
den oever van een meer. En die oever was de geboorteplaats van Mme de
Warens, en de vrouwen droegen trekken van alle vrouwen die hij bemind
had, en de man was zooals hij zelf zich voelde: vurig en zwak, week en
vol aspiraties naar deugd en goed te leven, maar jong en onweerstaanbaar-
beminnelijk, gelijk hij graag had willen zijn. Hij wilde een monument
oprichten voor de afgoden van zijn hart: vriendschap en liefde.

Hij begon te schrijven, eerst zonder bepaald plan, en voelde zich vol en
onzegbaar gelukkig. In de wintermaanden las hij wat hij geschreven had
voor aan Thérèse en haar moeder. Thérèse snikte van verteedering, hij
zelf ook. Maar in hem was toch een schaamte over zijn weekheid en over
het werk dat daaruit werd. Had hij niet sedert jaren de zwakheid der
liefde berispt en de schrijvers gegeeseld die haar verheerlijkten? En
wat deed hij zelf nu anders? Geestdrift voor de steile paden der deugd,
voor een streng eenzaam leven was jaren lang in hem gegroeid en had zich
geworteld door zijn hersens, hij kon haar niet uittrekken, zij was een
deel van zijn wezen geworden dat hij evenmin kon wegdringen als de weeke
zinnelijkheid daarin. Daarom zocht hij in dit werk de beide zijden van
zijn wezen te vereenigen, liefde te verzoenen met plicht. Het gelukte
hem. Nu was zijn geweten gerust: hij schreef verder en was gelukkig.

In dien tijd van sterk innerlijk leven kreeg hij een bezoek van de
schoonzuster van Mme d'Epinay, Mme d'Houdetot. Hij kende haar sinds
lang, maar oppervlakkig, zij was altijd heusch tegen hem geweest: niets
meer. Zij was niet mooi, van de pokken geschonden, zij loenschte en men
zag aan haar kijken dat zij erg bijziende was. Maar niet-mooie vrouwen
zijn soms bijzonder bekoorlijk; zij bekoorde door haar mooie hals en
armen, haar openhartige en beminnelijke aard, haar gratie en
kinderlijk-vrolijke onbeholpenheid. Zij was nog jong, onder de dertig,
en tamelijk begaafd; zij schreef goed en maakte lieve verzen. Zij had
een minnaar, St. Lambert, edelman en dichter van 't soort als toen in de
mode kwamen, die, levend in de salons, zich verbeeldden te dwepen met de
natuur en 't landleven en dat in gladde, akademische verzen bezongen;
een wat schrale en dorre natuur, overigens een achtenswaardig mensch,
op en top gentleman. Mme d'Houdetot en St. Lambert bleven tot 't einde
hunner dagen verbonden, bijna een halve eeuw lang: hun trouw werd
spreekwoordelijk.

Zij hadden natuurlijk allebei erg met Jean Jacques op, zonder
waarschijnlijk te voelen dat voor hem hoogste levens-ernst was, dat waar
zij een weinig mee speelden, zooals vele mannen en vrouwen der groote
wereld in die dagen begonnen te spelen met natuurliefde en landelijkheid
en zoo; uit pure moeheid van luxe-verfijning en uit zucht naar
afwisseling.

Haar eerste bezoek in de Hermitage vond plaats in 't late najaar van
1756; zij had haar rijtuig weggestuurd en was bijna in den modder
blijven steken; doorweekt en beslikt bereikte zij 't huisje, vol
uitbundige pret over haar avontuur; Thérèse moest haar schoone kleeren
geven en zij bleef bij hen 't avondbrood gebruiken, heel huiselijk.

't Voorjaar daarop kwam zij Rousseau opnieuw bezoeken, te paard ditmaal,
in mannekleeren. De zevenjarige oorlog was uitgebroken, haar man en haar
minnaar stonden beide in 't veld. Zij had een landhuis gehuurd in de
buurt van Montmorency en stelde zich voor veel met Rousseau te
verkeeren; haar minnaar wilde dat ook graag: in gezelschap van den
eenzamen wijsgeer, den stoïcijnschen "citoyen" met zijn strenge
begrippen van deugd en zedelijkheid, wist hij haar wèlbehoed tegen de
verlokkingen der Parijsche wereld.

Maar och, Rousseau begon onmiddellijk met zinneloos-verliefd op haar te
worden, zoo verliefd als hij nog nooit in zijn leven was geweest.

Had 't werken der verbeelding zijn menschelijk liefde-begeeren slechts
schijnbaar gestild, in waarheid opgezweept? En moest hij daardoor
noodlottig in liefde ontbranden voor de eerste de beste bekoorlijke
vrouw, die 't lot naar zijn kluis voerde? Of was 't anders; leefde, voor
hem zelf onbewust, in zijn binnenste op dat oogenblik de behoefte van
den kunstenaar, door 't lichamelijk ervaren der liefde-begeerte en
verrukking en liefde-smart die hij uitbeeldde zijn verbeeldingen op te
voeren tot de hoogste intensiteit? Of kwam wellicht de eene drang bij de
andere?[31]

Wie durft 't beslissen? De onbewuste neigingen en begeerten, die de
daden van den mensch mede-bestemmen, zijn vaak ondoorgrondelijk: een vat
van mysterie is hij.

Hoe 't zij, liefde-hartstocht was in hem opgelaaid, heet en schrijnend,
vol onrust, omdat zijn worstelend hart zich schaamde, vol pijn, omdat
wederliefde en bevrediging niet mogelijk waren, hij zelf die niet kòn,
niet mòcht verlangen. Want de geliefde was de vrouw van een ander, was
de minnares van een vriend, hem waard niet 't minst om de volkomen
overgave waarmee zij hing aan dien minnaar, haar bezitten was zichzelf
èn haar schandvlekken, haar niet bezitten was onduldbaar lijden: zoo
leed hij, zoo gloeide hij, zoo worstelde hij met zichzelven, zoo bad en
smeekte hij in liefderazernij, om datgene waartegen al 't ideëele in
hem, al zijn moreel gevoel opstond.

Wat de vrouw aangaat, half verschrikt, half gevleid, half verteederd,
--Rousseau was niet jong meer, maar ook nog niet oud, en uiterst
beminnelijk: er straalde iets heel eigens van hem uit, iets hoogs en
weeks in eenen, dat geen ander zoo bezat--trachtte zij den brand te
blusschen dien zij had aangeblazen en koos om het te doen den slechtsten
weg: die van aan de teederheid toe te staan wat de vlammen van hartstocht
hooger moest doen oplaaien. Al wat de roman tusschen een man en vrouw,
die minnaar en minnares zijn in alles, behalve in den sexueelen omgang,
kan bevatten aan onbevrediging en ellende, aan stormen opvoerend tot
extasen en extasen elk oogenblik dreigend in wanhoop om te slaan, dat
alles was zijn deel gedurende de zoete bittere zomermaanden van zijn vijf
en veertigste levensjaar, dat jaar waarin jeugd afscheid van hem nam.

Zwaar was dat afscheid der jeugd, sloopend voor zijn lichaam en zijn
zenuwstelsel. Toen zonk de vlam in een, in hem bleef niets dan wat asch
van innering.

Maar buiten hem groeide, schepsel van vuur en tranen, het wonderbare
boek, geschreven in een taal vol teederheid en gloed als 't zingen van
de gaal is in milde lentenachten: de "Nouvelle Héloïse." In de vlammen
van dat boek zou de ziel der vrouw van dien tijd zich reinigen, in zijn
wateren onderduiken om wedergeboren te worden: dichter's smart maakt
duizenden blij van bevende zaligheid.

Zijn buiten-gaan-wonen was voor zijn vrienden en voor de heele cóterie
die zich om den rijken epicurist Holbach schaarde, een ergernis geweest.
Zij hadden de natuur ook lief op hun manier: in de tuinen en parken der
lust-verblijven en kasteelen,--maar dat een intellectueel Parijs
ontvlood, om zich in 't wilde woud en 't eenzame veld te begraven,
dat wou er bij hen niet in. Zij zelven zouden 't in de bosschen van
Montmorency geen week hebben uitgehouden. Wat ging die eenzelvige
menschenhater van een Rousseau er dan doen? Zijn misantropie zou er nog
erger worden, hij zou al meer op zich zelf komen te staan en heelemaal
aan hun invloed ontsnappen. Ten minste, als hij 't uithield.... maar hij
zou 't niet uithouden.... Zij hoonden hem en trokken aan hem, dat hij
toch terug zou komen: allemaal dingen, die hij niet kon uitstaan.

Zij hadden misschien wel gelijk dat de eenzaamheid niet onverdeeld goed
voor hem was, 't buiten wonen zijn eenzelvigheid en zijn soms ziekelijke
neiging over kleinigheden te tobben zou verergeren. Maar waar zij zeker
geen gelijk in hadden was, om hem te dwarsboomen in wat hij met zijn
heele ziel verlangde, hem te willen bedillen, en toen dit niets gaf, te
probeeren achter zijn rug om met Thérèse en haar moeder te bedisselen
hem weer naar Parijs terug te halen. Hij merkte 't ten slotte toch,
en al dit openlijk gemeester en achterbaksche gedoe was zeker 't
allerslechtste voor den prikkelbaren man. Hij voelde zich meer en meer
geïrriteerd tegen zijn oude vrienden, Diderot en Grimm. Zij waren,
schreef hij in een klaagbrief aan Mme d'Houdetot, beide mannen van de
wereld geworden, beide "geslaagd." En hij was dezelfde gebleven als
vroeger: daarom pasten zij niet meer bij elkaar.

Diderot, vond hij, schoot telkens te kort tegen hem, door afspraken van
komen of zoo nooit te houden en hem in alles en nog wat te willen
schoolmeesteren. Een paar maal kwam 't tusschen hen tot
onaangenaamheden. De eerste keer, omdat Diderot hem in een brief had
verweten de moeder van Thérèse den winter in de Hermitage te laten
doorbrengen, op een toon of de oude vrouw daar de bitterste ellende
leed: (zij was er integendeel, verzekerde Rousseau, zoo tevreden en
gezond mogelijk: konden oude menschen soms nergens anders wonen als in
Parijs); de tweede keer, omdat Diderot in een tooneelstuk de uitspraak
had gedaan "slechts de booswicht leeft alleen" en Rousseau die woorden
als een hatelijkheid aan zijn adres opvatte. Mme d'Epinay bemoeide zich
met de zaak en wist de vrienden weer te verzoenen: Diderot bezocht
Rousseau in de Hermitage en na dat bezoek schreef Rousseau geheel
verteederd aan zijn oude vriendin: "ge hadt groot gelijk met te willen
dat ik Diderot zag. Hij bracht gisteren den dag hier door, ik heb in
langen tijd niet zoo'n heerlijken dag gehad. Er is geen ontstemming die
stand houdt voor de tegenwoordigheid van een vriend."

Maar ook met Mme d'Epinay was de verhouding niet meer zacht en vloeiend
als vroeger: tusschen hen beide stond, al sedert een poosje, Grimm,
stond nu ook Mme d'Houdetot! Grimm's arrogante wijze van optreden tegen
hem, maakte voor Rousseau de bezoeken op de Chevrettes al meer tot een
kwelling. Al de kleine onderscheidingen en attenties waarmee Mme
d'Epinay hem in den tijd van hun innige vriendschapsverhouding verwend
had: zijn plaats naast haar aan tafel, zijn slaapkamer naast de hare,
hielden nu op: de nieuweling in haar gunst eischte en kreeg ze. Was het
dan altijd zijn lot, om door een Wintzenried verdrongen te moeten
worden?

Mme d'Epinay van haar kant had geen vrouw moeten wezen, om zich niet
ontstemd te voelen door den plotselingen hartstocht van Rousseau voor
haar schoonzuster. Om de nieuwe geliefde verwaarloosde hij de oude
vriendin ten eenemale: men zag hem bijna niet meer op de Chevrettes,
waar de gasten hem plaagden en zich vroolijk maakten over den philosooph
die al grijze haren kreeg en nu verliefd was als een schooljongen. Een
verwende vrouw als Mme d'Epinay kon 't noode verdragen, verwaarloosd te
worden. Zij hield warm van Rousseau, zij waren nu tien jaar vrienden, zij
koesterde zich graag in de teederheid van zijn vriendschap, hoezeer zij
ook aan haar minnaar hing. Het feit, dat Rousseau vol grieven zat tegen
dien minnaar, was natuurlijk weer een grief van Mme d'Epinay tegen hem.
Zij deed dien zomer wat zij kon om een breuk tusschen de twee mannen te
voorkomen.

Zoo was de atmosfeer aan alle kanten met elektriciteit geladen. Toen
kwam de vonk.

St. Lambert werd van de innige verhouding zijner geliefde, met Rousseau
op de hoogte gebracht, en, zeer natuurlijk, stelde men hem die voor als
een liefdes-verhouding. Mme d'Houdetot vertelde het onder tranen aan
Rousseau. Deze bedacht zich geen oogenblik: dat had Mme d'Epinay
gedaan.[32] In zijn blinde gemoedsbeweging beschuldigde hij de vriendin,
die dit toch niet aan hem verdiend had, van een laagheid. Door haar
zachtmoedigheid en opzien tegen een breuk (en doordat Grimm juist in
Westphalen was) kwam 't tot een verzoening tusschen hen, zonder verdere
explicatie, maar 't gedrag van Rousseau liet een angel achter in 't hart
der beleedigde vrouw. Van dat tijdstip af aan drong Grimm er telkenmale
op aan, dat zij Rousseau zonder eenige konsideratie zou behandelen. Toen
hij in 't najaar uit Duitschland terugkeerde, voelde Rousseau de hoogmoed
en minachting van zijn vroegere vriend tegen hem, als ondragelijk. Hij
wilde geheel met hem breken, Mme d'Epinay bracht met moeite nog een
schijn-verzoening tot stand.

Ook St. Lambert was tijdelijk van den veldtocht teruggekeerd; om te
toonen dat hij aan de praatjes die er liepen geen 't minste geloof
hechtte, had hij met Mme d'Houdetot Rousseau in de Hermitage bezocht en
was bij hem blijven eten. Hij was een en al minzaamheid, evenals later
in zijn brieven, en deed of hij met warmte inging op Rousseau's illusie
van een teedere verhouding en een innig samenleven tusschen hen drieën.
Maar dit was alles de fijne levenskunst, die Rousseau nooit doorgrondde;
de kunst pijnlijke dingen glad en geruischloos te doen geschieden: toen
de kavalier weer vertrokken was vond de arme verliefde Mme d'Houdetot
zeer verkoeld. Zij ging de band zoetjes aan losser maken.

Men begrijpt dat hij na zulk een zomer van hevige emoties overspannen
was en niet veel noodig had om zijn evenwicht te verliezen. En toen kwam
juist de stoot, die hem ondersteboven wierp.

Op een dag in Oktober liet Mme d'Epinay hem vragen bij haar te komen en
vertelde hem, dat zij zich bezorgd maakte over haar gezondheid en zoo
spoedig mogelijk met haar zoontje, diens gouverneur en een paar
bedienden, naar Genève dacht te gaan om zich onder behandeling te
stellen van Tronchin, een bekend geneesheer in die dagen. Of Rousseau
haar misschien wilde vergezellen; zij zou dat heel prettig vinden en
hoopte dat hij 't zou doen.

Rousseau begreep er niets van. Waarom moest juist hij mee naar Genève,
niet haar minnaar of haar man? Maar den volgenden dag vertelde Thérèse,
die meer dan verstandig was met de dienstboden van 't kasteel placht te
praten, hem hoe 't praatje liep dat Mme d'Epinay een kind verwachtte en
naar Genève ging om in 't geheim te bevallen. Nù begreep hij het. En
toen hij kort daarna een buitengewoon takteloos briefje kreeg van
Diderot, die er op aan drong dat hij toch gaan zou, en zich in 't
bijzonder beriep op de "overmaat van verplichting die hem aan Mme
d'Epinay bond," toen twijfelde hij niet meer: zij komplotteerden tegen
hem, het moest den schijn krijgen of _hij_ de minnaar van Mme d'Epinay
was, daarom moest hij mee. Grimm had dat zoo gewild om zelf vrij uit te
gaan, ingeval er iets uitlekte van de bevalling.

Hij was ontzettend verbitterd. Al zijn oude vrees voor een afhankelijke
positie kwam weer boven; het leek hem of Mme d'Epinay een knechtendienst
van hem vroeg en hem in het juk der dienstbaarheid spannen wou: hij
dacht er niet over, gelijk hij het in een brief aan St. Lambert
uitdrukte: "zich in zijn eigen land ten toon te stellen in het gevolg
van de vrouw van een algemeen belastingpachter." Als een egel stak hij
zijn stekels naar alle kanten uit.

Bestond er grond voor zijn wantrouwen en zijn verbittering?

Bevatte het praatje van Mme d'Epinay's zwangerschap waarheid? Had Grimm
werkelijk de hand in 't spel en wou hij Roussau naar Genève sturen om,
zoo die zwangerschap bekend werd, hem tot zondebok te laten dienen?
Komplotteerden zijn oude vrienden inderdaad zoo schandelijk tegen hem?

Of was alles heel gewoon en heel eenvoudig? Ging Mme d'Epinay zooals zij
zeide voor haar gezondheid naar Genève en had zij gedacht: "'t zou
gezellig zijn als Rousseau met mij mee ging, hij kent de stad en de
menschen en liep toch rond met vage plannen van een nieuw bezoek aan
zijn vaderland." Was dit heel eenvoudige waar?

De beantwoording van deze vragen heeft de biographen van Rousseau in
twee kampen gescheiden. Maar al hun beschouwingen hebben geen zekerheid
gebracht.

Brieven zonder tal--booze, heftige, hoonende, koude, kalmeerende,
gemoedelijke brieven--mijn hemel! wat schreven de menschen in dien
tijd--vlogen als vogels van diverse pluimage tusschen Rousseau, Mme
d'Epinay, Mme d'Houdetot, Diderot, Grimm en St. Lambert heen en weer in
die najaarsdagen. En toen kwam 't treurig einde van oude vriendschap en
goed-bedoelde zorg.

Rousseau's eerste aandrift was geweest, de Hermitage onmiddellijk te
verlaten, maar de anderen hadden hem daarvan teruggehouden, hem verzocht
tot 't voorjaar te wachten, om zoodoende een openlijken breuk te
vermijden. Men hield daar niet van in die kringen. Hij gaf toe en toen
Mme d'Epinay vertrokken was, schreef hij haar in dien geest. Het
antwoord kwam begin December, verpletterend van hoogheid: in de meest
onheusche bewoordingen verzocht zij hem, de Hermitage ten spoedigste te
verlaten.

Hij had, sedert einde Oktober, ellendige weken doorgebracht, misschien
de ellendigste van zijn leven. Mme d'Houdetot was toevallig op
denzelfden dag dat Mme d'Epinay naar Genève vertrok, naar Parijs
teruggekeerd. Rousseau en zij waren uiteengegaan na een afscheid vol
betuigingen van teederheid en vriendschap; hij had geschreven en nog
eens geschreven en nog eens: zij liet al zijn brieven onbeantwoord. Hij
begreep niet waarom, hij martelde zich af met gissingen. Lieten allen
hem nu in den steek? Ontviel hem alles waarop hij gesteund had? Bezat
hij geen enkelen vriend meer? Dit kon hij niet dragen; hij verloor zijn
evenwicht geheel en al.

Diderot, die hem begin December bezocht, ontstelde van zijn heftigheid,
zijn volkomen gebrek aan zelfbeheersching: men kon zijn woedekreten in
den tuin hooren, hij leek waanzinnig.

Toen kwam dat briefje uit Genève: het werkte als een zweepslag. Met de
kracht der overspanning handelde hij, flink en energiek, die anders
altijd uitstelde en talmde. Hij vond en huurde een huisje dicht bij 't
dorp Montmorency, deed zijn boel overbrengen, ondanks sneeuw en
erbarmelijk slechte wegen: half December al was hij verhuisd. Aan Mme
d'Epinay schreef hij van uit zijn nieuwe woning, "niets is zoo eenvoudig
en zoo noodzakelijk, Mevrouw, als weg te trekken uit uw huis, wanneer ge
niet wenscht, dat ik er blijf."--Toen zonk hij in elkaar.

Zijn oude vrienden had hij voor goed verloren, ofschoon de eigenlijke
breuk met Diderot wat later kwam. Om hem heen was de vereenzaming, als
om ieder, die wanneer zijn haar begint grijs te worden, de vrienden
zijner hoopvolle jaren verliest.



II. DE KATASTROPHE.

Het huisje te Mont Louis, een buitenwijk van Montmorency, waarin hij met
Thérèse getrokken was--haar moeder woonde voortaan niet meer bij hen
in: hij had gemerkt hoe weinig vertrouwbaar zij was, hoe zij hem naar
den mond praatte maar achter zijn rug heel anders deed--het huisje was
oud en bouwvallig: de planken vloer behoefde dringend vernieuwing, de
meubels zonken bijna door. Maar het uitzicht was heerlijk: van af het
terras zag men neer op het park en het prachtige kasteel van den
hertog-veldmaarschalk van Luxembourg, de grootste heer van de streek.
Het lag vlak onder het stadje, halverhoogte den heuvel die omhoog voerde
naar het woud, omlaag naar den vruchtbaren vallei van Montmorency.

Achter in den tuin van het huis, aan het eind van een laan, was een open
koepel, van waar men 't mooiste uitzicht had: die maakte Rousseau tot
zijn werkkamer. Ondanks slechte gezondheid en barre kou zat hij daar
elken dag eenige uren te denken en te schrijven in dien winter van
1758-59. Na al de ellende der laatste maanden was een nieuwe golf van
vruchtbaarheid over hem gekomen, hij was druk aan het werk. Ofschoon
zijn onderwerp schijnbaar niets uitstaande had met zijne persoonlijke
ervaringen van den laatsten tijd, wist hij het--dit is het geheim van
den dichter--met den stroom van zijn eigen gemoedsleven, die in die
dagen vreemd gespleten, half-verbitterd, half-verteederd, vloot, te
doordringen.

Het was een verhandeling over het tooneel, die hij uitgaf onder den
titel "Lettre à d'Alembert sur les spectacles." De aanleiding tot het
werkje vormde een bladzijde uit het artikel "Genève" in de Encyclopedie,
waarin het gemis aan schouwburgen in die overigens zoo beschaafde en
ontwikkelde gemeenschap betreurd en de regeering opgewekt werd ze toe te
laten. Voor den schrijver van die bladzijde--het artikel zelf was van
d'Alembert--hield men algemeen Voltaire. Verzot op het tooneel, zelf
regisseur en akteur in zijn eigen stukken, had hij het plan opgevat van
bij het landhuis, dat hij in Les Délices, een voorstad van Genève,
bewoonde, een liefhebberij-schouwburg in te richten, maar de gestrenge
heeren van den kerkeraad wilden daarvan niet weten; zij deden al hun
best zulk een "onzedelijke onderneming" tegen te houden. Echter, ook in
Genève was het tij aan 't verloopen en kort na de verschijning van
Rousseau's geschrift kon Voltaire triomfantelijk aan zijn vrienden
melden: "heel Genève bezoekt onzen schouwburg, de stad van Kalvijn wordt
een stad van genoegens en van verdraagzaamheid."

De "Brief aan d'Alembert" is uit twee verschillende gedachte-draden
geweven: een van polemiek tegen het fransche tooneel (zoowel het
klassieke treur- en blijspel als het burgerlijk drama dat in die dagen
begon op te komen) in wezen de oude kritiek der beschaving op een nieuw
onderwerp toegepast;--een van idyllisch-gekleurde beschrijving van de
eenvoudige onbedorven zeden en den roerenden gemeenschapszin eener
klein-boersche en klein-burgerlijke demokratie. In de kritisch-satirische
gedeelten luchtte Rousseau opnieuw zijn verontwaardiging over het leven
der heerschende klassen van zijn tijd, in de idyllische stelde hij daar
tegenover niet zoowel de werkelijkheid der zwitsersche samenleving als
zijn geïdealiseerde jeugd-herinneringen. Het verlangen naar een sfeer van
rust, van doorzichtige levensverhoudingen, simpele geneugten en eenvoudige
landelijkheid--dat verlangen was, door al wat hij beleefd had, sterker,
maar ook smachtender in hem geworden dan ooit te voren. Sedert hij zich
zelf te kort gedaan en onrechtvaardig behandeld achtte door menschen aan
wie hij zijn vertrouwen gegeven had, werd de oude bitterheid in hem
verzacht door een teedere droefheid. Zoo vermengde zijn hart, waarin de
onstuimige gemoedsbewegingen die het geschokt hadden nog natrilden, zijn
eigen pijn met de gedachten die het nadenken over zijn onderwerp in hem
gewekt had. Daarom was waarheid wat hij later in de "Confessions"
getuigde, dat hij in dit werk onbewust zijn eigen toestand schilderde,
zich zelven, Grimm, Mme d'Epinay, Mme d'Houdetot, St. Lambert, afbeeldde,
al loopt het schijnbaar over geheel andere dingen en wordt geen hunner er
in genoemd; zijn werk werd een harmonische vermenging van algemeene
inzichten en persoonlijke ontroering en dit maakte het vol bekoren en
wonderlijk suggestief. Er was een warme teederheid in, die de menschen in
't hart greep; een zoo heel andere geest als in haast alle geschriften van
dien tijd. Vandaar 't verbazend succes dat 't boekje had toen 't uitkwam,
een voorlooper van de koorts van enthousiasme, die de "Nouvelle Héloïse"
wekken zou.

De "Brief aan d'Alembert" beteekende de openlijke breuk van Rousseau met
de materialistische philosophen. "Ik neem niet aan," schreef hij, "dat
men deugdzaam kan zijn zonder godsdienst." En ook al had hij dit niet
geschreven, dan nog zou hij in 't vervolg hun partij tegenover zich
gevonden hebben, want hij waagde 't immers, op te treden tegen Voltaire,
diens wil te dwarsboomen. Hij heesch de vaan der rebellie tegen den
leider, en dat kon niet worden getolereerd.

Tot aan dit tijdstip waren de relaties tusschen Rousseau en Voltaire--uit
de verte altijd--kollegiaal-korrekt geweest. Zij hadden bij verschillende
gelegenheden minzame, geestige, een beetje zuur-zoete brieven gewisseld,
en de hartgrondige antipathie, die zij, bewust of onbewust, voor elkaars
wezen moesten gevoelen, onder hoffelijke waardeering van elkanders gaven
en werken bedekt. Rousseau, de onevenwichtigste der beide, had het eerst
zijn geprikkeldheid getoond. Naar aanleiding van Voltaire's bekend
gedicht over de aardbeving te Lissabon, las hij den vorst der letteren
in een partikulier schrijven de les over het armoedig pessimisme van
diens gelegenheidsvers, waartegen hij met nogal onuitstaanbaar
zelf-behagen het zegevierend optimisme stelde dat in hem, ondanks
zorgen, lichamelijk lijden enz., altijd de bovenhand hield. De brief was
zwaar op de hand en schoolmeesterig, gelijk Rousseau na zijn bekeering
tot de deugd wel meer kon zijn, en men begrijpt dat hij Voltaire niet
weinig ergerde. Dit echter speelde zich nog binnenkamers af (de bewuste
brief werd pas jaren later, buiten medeweten van Rousseau openbaar
gemaakt). In 1759 had Voltaire Rousseau dan ook nog niet losgelaten;
daarvoor was hij voor de encyclopedisten te veel waard. Maar nu, nu die
snoodaard 't waagde hem, Voltaire, die even ijdel, even prikkelbaar, en
even wantrouwend was als Rousseau,--ofschoon op heel andere wijze--en
daarbij was wat Rousseau niet was en nooit werd: een verschrikkelijke
paus, die geen tegenspraak duldde, in zijn tooneelplannen te
dwarsboomen, nu was 't gedaan met ontzien en hoffelijke waardeering, nu
moest "die schelm, die zot, die fanaticus, die bastaard van Diogenes en
van den hond van Diogenes" behoorlijk afgestraft worden. Niet dat
Voltaire zijn handen vuil maakte met tegen Rousseau te schrijven: daar
had hij zijne menschen voor. Hij hoefde maar een wenk te geven en 't
gebeurde. Zelf vergenoegde hij er zich voorloopig mee, hem in
particuliere brieven, die hij wist dat onder de bondgenooten de rondte
deden, met beleedigende schimpscheuten af te maken: zoo gaf hij zijn
ergernis lucht.

Rousseau gedroeg zich, gelijk doorgaans in polemieken, zoo ook tegenover
de verwoede vijandigheid waarmede Voltaire hem van nu af aan vervolgde,
in 't algemeen zachtzinnig en waardig. Het was met hem nog als in de
dagen zijner kindsheid: hij reageerde in den regel op onaangename
bejegeningen meer door verdriet en een wanhopig gevoel van machtelooze
verontwaardiging, dan door uitingen van haat. Wel had hij, sedert den
tijd dat de gemoedsziekte waarover al iets gezegd is, zich bij hem begon
te openbaren, meer dan vroeger redelooze uitbarstingen van drift.
Hierdoor laadde hij, in de twisten waaraan zijn verder leven zoo rijk
was, vaak den schijn op zich van ongelijk te hebben, ook waar hij
feitelijk gelijk had. Zoo liet hij zich ook ten opzichte van Voltaire
eenmaal door een toornige opwelling meesleepen, toen hij, schrijvend om
hem zijne verontschuldigingen aan te bieden over het feit dat zijn brief
van '56 over het optimisme buiten zijn medeweten gepubliceerd was
geworden, aldus eindigde: "Ik bemin u niet, mijnheer, ge hebt mij elk
kwaad aangedaan dat mij, uw geestdriftige discipel, het pijnlijkst kon
zijn om te verdragen. Gij hebt Genève als belooning dat ge er een
toevlucht in vondt, verdorven; ge hebt mijn medeburgers, als loon van
den lof dien ik u in hun midden bracht, van mij vervreemd; gij zijt het
die mij het verblijf in mijn land onmogelijk maakt; gij zult mij doen
sterven in den vreemde, ver van elke vertroosting der stervenden en
zonder eer in een hoek geworpen, terwijl iedere eer die aan een mensch
bewezen kan worden, u zal vergezellen in mijn land," ... "Ik haat u, in
één woord, omdat ge het gewild hebt, maar ik haat u als een mensch, die
waardig geweest is u lief te hebben, zoo ge het hadt gewild. Van alle
gevoelens waarmede mijn hart voor u vervuld was, blijft slechts de
bewondering over die men aan uw genie niet kan weigeren en de liefde
voor uwe werken.... Vaarwel, mijnheer." Dit gebeurde in 1760.

Voltaire begreep niets van dezen onbeheerschten brief, maar werd er
buiten zich zelven door van woede gebracht, zooals zijn uitingen in dien
tijd bewijzen: "die driedubbele gek ... een infaam schrijven ...
verachtelijke manoeuvres ... de schrijver der "Nouvelle Héloïse," die
kwaaddoende bengel ... (de "Nouvelle Héloïse" noemde hij "een vervelende
en onbehoorlijke roman, een monsterlijke rhapsodie;" de "Emile" vond
hij: "laf en plat"). Het is begrijpelijk dat hij, die elegante klaarheid
boven alles stelde,--hij vergeleek zichzelf eens bij een beekje, helder
maar ondiep,--het hartdiepe zwaarmoedige genie, de doorploegde en
dikwijls oratorisch-gezwollen stijl van Rousseau niet kon waardeeren.
Rousseau daarentegen bleef levenslang getrouw aan zijn waardeering voor
de letterkundige gaven van Voltaire. Toen de grijze patriarch aan den
vooravond van zijn dood in het Theatre Francais met den lauwerkrans
gehuldigd werd, en een vleierig heertje daarover tegen Rousseau spotte,
denkend hem zoo te behagen, zette Rousseau den spotter onmiddellijk op
zijn plaats met de woorden: "wie veroorlooft zich, er aanmerking op te
maken dat aan Voltaire eer bewezen wordt in den tempel waarvan hij de
god is en door de priesters, die er sedert vijftig jaar van zijn
meesterwerken leven? Wie zou den lauwerkrans verdienen, zoo hij niet?"

Misschien ligt het geheim van de verhouding der beide mannen, van
Voltaire's hartstochtelijke verguizing en Rousseau's grootmoedige
waardeering, in de omstandigheid dat de vergoodde grijsaard toch altoos
het onaangenaam gevoel had weg te dringen van "die man is grooter dan
ik, in hem en zijn werk leeft iets diepers en teederder, dat mij vreemd
is"--terwijl Rousseau daarentegen Voltaire wèl zijn roem en invloed
benijdde, maar in zijn diepste wezen een gevoel van artistieke
meerderheid omdroeg, dat het hem mogelijk maakte over zijn vijand zacht
en billijk te oordeelen. Een dergelijk gevoel heeft naar ik meen, ook de
verhouding tusschen Byron en Shelley beheerscht.

In den "Brief aan d'Alembert" had Rousseau in bedekte termen zijn breuk
met Diderot kenbaar gemaakt. Door een zeer hatelijk bijbelsch citaat
wijdde hij 't publiek in de oorzaken van dien breuk in. Rousseau
beschuldigde Diderot--en waarschijnlijk terecht, want deze eeuwige
prater kon over niets zijn mond houden--van met anderen gekletst te
hebben over zijn verhouding met Mme d'Houdetot en beschouwde dat als een
verraad aan de vriendschap. Diderot deed later in den tijd dat Rousseau
in Motiers woonde, door middel van derden nog een poging tot verzoening.
Maar Rousseau weigerde beslist. Zijn antwoord luidde: "de rechten ook
eener uitgedoofde vriendschap weet ik te eeren, maar nimmer tracht ik
haar weer aan te blazen."

Zij hebben elkaar nooit meer gezien.

St. Lambert op zijn beurt was zoo verontwaardigd over Rousseau's
handelwijze tegen Diderot, dat hij hem onmiddellijk de vriendschap opzei
en het exemplaar, dat Rousseau hem van zijn nieuwe werk gezonden had,
terug stuurde.

       *       *       *       *       *

In den "Brief aan d'Alembert" had Rousseau zich bevrijd van veel wat hem
hinderde en beklemde; zijn stemming werd rustiger, een gevoel van vrede
kwam over hem, van verademing, gelijk hij in jaren niet gekend had. Hij
leidde in Mont Louis een rustig, gelijkmatig leven van werkverzonkenheid;
de "Nouvelle Héloïse" kwam klaar in '59 en zoo weinig brak aan het einde
daarvan zijn geestelijke gespannenheid, dat hij zich onmiddellijk verdiepte
in het schrijven van het groote werk over opvoeding, dat sedert haast
twintig jaren in hem was gerijpt.

Het was niet de innerlijke stem alleen, die hem, den van nature
indolente, tot de sterke en voortdurende inspanning van deze jaren
aandreef. Hij droeg in zich het bewustzijn van een roeping te hebben,
een taak tegenover de menschheid: hij wilde haar den weg wijzen naar
geluk en vrede. Hij moest die taak vervullen, hij moest aan de
innerlijke stem gehoorzamen, hij kon niet rusten eer hij over de groote
punten, die naar hij dacht het menschelijk leven beheerschen: de
verhouding van den mensch tot god, de inrichting van den staat, de
verhouding der geslachten en de opvoeding, zijn overtuiging had
uitgesproken. Maar daarna wilde hij rusten, wilde het leven leiden, dat
hij wist te passen bij zijn aanleg, een veilig-omsloten leven in een
nauwe, vredige sfeer. Hij voelde zich niet gelukkig en niet thuis in de
sfeer waarin hij geraakt was; hij had genoeg en meer dan genoeg van het
verkeeren in de kringen der letterkundigen; hij was zich bewust de
eigenschappen te missen: takt, zekerheid, gemakkelijke vormen,
gevatheid, die tot den wereldschen omgang onmisbaar zijn. Hij wist zich
in dien omgang de zwakste te wezen, en de ervaring had hem geleerd dat
de zwakste bij elke verbintenis aan 't kortste eind pleegt te trekken.
Hij wist ook, dat hij nooit innerlijke rust zou vinden, zoolang hij
bleef verkeeren met menschen uit die sfeer; zij brachten zijn hart
altijd aan 't wankelen en wekten in hem duizend aandoeningen; hij kon
niet boven die aandoeningen uitstijgen: kracht en zwakheid lagen daartoe
in zijn gemoed te dicht bijeen; 't beste: de groote liefde tot de
menschen, de begeerte, begrepen en bemind te worden en de drang zich te
geven was in zijn hart zóó onontwarbaar vervlochten met ijdelheid, dorst
naar lof en hulde, beduchtheid voor afkeuring;--dat hart was zóó
kwetsbaar, kromp zóó gauw pijnlijk ineen, dat rust en vrede voor hem
alleen mogelijk waren in de alleenheid, of bij eenvoudige zielen die
hem niet konden grieven. Hij wist dit; hij wilde niet meer schrijven
--behalve zijn gedenkschriften, maar die zouden eerst na zijn dood
verschijnen--zich los maken van de kultuur, en ergens, ver weg, met
Thérèse in een holletje kruipen, in donker verdwijnen. Dit verlangen was
het, dat hem mede aandreef zoo hard te werken. Want de rust kon eerst
beginnen, wanneer de werken die hij onder handen had, voleindigd waren.
En zoo sterk was zijn hunkeren naar rust, dat hij besloot uit het
oorspronkelijke schema van het groote werk over de politieke
instellingen een klein onderdeel te lichten, dit alleen af te maken en
het overige te doen vervallen.

Het plan tot het schrijven van een sensitivistische moraal had hij al
vroeger opgegeven. Met al 't andere, behalve de muziek-dictionnaire,
die telde niet mee, kon hij in een paar jaar klaar zijn: dan zou hij
zijn leven inrichten naar eigen inzicht en eigen wensch.

Arme man! Hij kende zich zelf zoo goed en toch zoo weinig--gelijk de
meesten van ons. Hij vergat zijn gespletenheid; ja, het was zoo: in hem
was de neiging tot alleen zijn, tot een vredig-teruggetrokken bestaan,
--maar ook de neiging zich te geven, tot de menschen te gaan met een
open hart en open handen, de behoefte aan vertrouwelijken omgang en
aan bemind worden--die vooral. De hang tot de menschen was zijn eerste,
oorspronkelijke aanleg, zijn diepste wezen dat altijd bleef, dat wel
overwoekerd, maar, nooit uitgeroeid werd door zijn tweede ikheid, het
wrochtsel van maatschappelijke invloeden en pijnlijke ervaringen, het
ziekelijke wantrouwen, het niet minder ziekelijk zich nog slechts
verdiepen in zich zelven.

Het verdriet om de breuk met de oude vrienden bleef in hem schrijnen.
Aan een goeden kennis in Genève, die zijn vrouw verloren had, schreef
hij bij wijze van troost in die dagen: "men heeft niet alles verloren
zoolang men nog weent, het treuren om het oude geluk is nog een
overblijfsel daarvan. Gelukkig hij, die wat hem lief is geweest nog in
zijn hart draagt. O, geloof mij; ge kent niet de wreedste wijze het te
verliezen: namelijk het te moeten beweenen terwijl het nog leeft." Aan
dienzelfden kennis antwoordde hij, een aanbod van finantiëele hulp
afwijzend: "ik heb slechts honger naar een vriend." Ja, hij had weer
honger naar affektie, naar zachtheid, hij had behoefte zijn hart
verbonden te voelen aan andere harten; het sap der menschelijke mildheid
steeg weer in hem, hij moest weer ranken maken.

En er waren in zijn buurt velen die stonden te wachten met uitgestrekte
handen om de zijnen te grijpen, hem vriendelijkheden te bewijzen en hem
van dienst te zijn; aristokraten uit de hoogste kringen, vrouwen der
groote wereld, menschen van een soort waarmee hij nog weinig in
aanraking was geweest. Wat dreef hen? Enkel nieuwsgierigheid, verveling?
De mode van den tijd, die eischte dat "men" een of ander letterkundig
of wetenschappelijk licht aan zijn huis wist te verbinden, zooals de
Romeinen der décadence er geleerde slaven op nahielden? Of werkte op hen
zijn magische aantrekkingskracht, de warme rijkheid van zijn wezen, zijn
betooverende charme? Of wel, kwam het een bij het andere?

Onder de aristokratische kennissen, die Rousseau te Mont Louis maakte,
zijn er eenige van beteekenis voor zijn verder leven geworden. Ten
eerste Mme de Verdelin--alweer een jonge vrouw met een minnaar, die
Jean Jacques absoluut tot vriend wilde hebben. Zij had veel voor hem
over, droeg met onuitsprekelijk geduld zijn grilligheden en slecht-
gehumeurdheden, verdedigde hem in 't openbaar in de jaren dat haast
elkeen tegen hem was. Dan de prins van Conti, een onafhankelijk en
intelligent man, aanhanger van de nieuwe philosophie, die niet aan het
hof kwam, en diens maîtresse, de gravin van Boufflers; beide bleven hem
altijd trouw. Verder Lamoignon de Malesherbes, direkteur der koninklijke
boekdrukkerij en hoofd der censuur, een rechtschapen, hulpvaardig en
beminnelijk mensch, die zijn moeilijke post tot algemeene voldoening der
letterkundigen vervulde, maar meegaande en al te zeer geneigd was om
alles glad te strijken.

In dienzelfden tijd, kort na de verschijning der "Nouvelle Héloïse,"
begon voor Rousseau een min of meer romantische vriendschap met een
vrouw die hij niet kende, een zijner vurigste bewonderaarsters. Zij
schreef hem, om hem haar sympathie en vereering te betuigen, onder den
naam van Claire d'Orbe, voorgevend in het leven den rol te spelen van
een zijner heldinnen. Het duurde lang eer zij ondanks zijn aandringen,
het geheim van haar naam ontsluierde: Mme de la Tour Franqueville heette
zij. Jaren lang schreef zij onvermoeid aan Rousseau, die vaak,
geprikkeld door haar voortdurend aandringen op geregelde correspondentie
van zijn kant, ongeduldig en humeurig of in 't geheel niet antwoordde.
Op den duur maakte haar trouw toch indruk op hem en stemde hem zachter;
uit enkele zijner briefjes aan de "lieve Marianne" spreekt echte
hartelijkheid. Zij zagen elkaar tusschen 1765-72 hoogstens twee of drie
maal. Ofschoon Mme de la Tour in den tijd dat Rousseau 't hevigst werd
aangevallen (na zijn twist met Hume) hem onwankelbaar trouw bleef en
zelfs een brochure in 't licht gaf ter zijner verdediging, eindigde zijn
steeds verergerende waan toch met haar onder zijn vijanden of althans
onder de "verdachten" te rekenen. In '72 maakte hij een einde aan elken
omgang tusschen hen.

Grooter rol dan een dezer hebben in het leven van Rousseau de hertog en
hertogin van Luxembourg gespeeld, die hij in dienzelfden tijd leerde
kennen.

Van af dat de schrijver der "Discours" in hun buurt was komen wonen,
waren zij uiterst voorkomend tegen hem geweest. Wanneer zij 's zomers op
het kasteel van Montmorency verblijf hielden, hadden zij al een paar
keer een lakei gestuurd om hem uit te noodigen zoo dikwijls te komen
soupeeren, als hij lust gevoelde.

Hij had beleefd geantwoord, was nooit gegaan. Maar op een goeden dag in
den tweeden zomer van zijn verblijf in Mont Louis verscheen de
maarschalk-hertog van Luxembourg in eigen persoon met gevolg in zijn
bouwvallig huisje om hem te bezoeken en nu was er geen ontkomen meer
aan; de beleefdheid gebood, dat hij den hertog een kontra-bezoek bracht
en aan de hertogin zijn opwachting maakte. En al gauw was hij met
allebei heel intiem en las aan de hertogin, als zij 's morgens nog in
bed lag, de "Nouvelle Héloïse" voor die zij verrukkelijk vond.

De hertog en de hertogin van Luxembourg waren, toen Rousseau ze leerde
kennen, al bejaarde menschen, grootvader en grootmoeder. De hertog, een
vriend van Lodewijk de XVde, was een door en door goede kerel, zonder
eenige arglistigheid, met niet al te veel verstand, vriendelijk en
eenvoudig in zijn manieren, een mensch van 't soort, waar Rousseau van
hield: hij was direkt met hem op zijn gemak en zij bleven trouwe
vrienden tot aan den dood van den hertog in '64. Met de hertogin werd
hij nooit zoo eigen, ofschoon zij de vriendelijkheid zelve tegen hem
was. Hij voelde altijd tusschen hen, als iets wat hem afschrok, haar
reputatie en haar verleden. Zij was een van de beroemde schoonheden van
't hof geweest, en ook een van de meest verdorven vrouwen van haar tijd,
berucht om haar onuitstaanbaar humeur en haar scherpe, kwetsende
geestigheid. Nu, als oude vrouw, heerschte zij nog in den kring dien zij
om zich heen had verzameld, gelijk zij vroeger heerschte aan 't hof; zij
had de gave behouden den indruk te maken dien zij wilde en Rousseau
leerde haar kennen als een lieve oude dame, vol fijnheden in haar
konversatie, en bijna aandoenlijk in haar angst hem te grieven en in
haar vreugde over elk bewijs van hartelijkheid of erkentelijkheid van
zijn kant.

In één opzicht, en dat was voor hem van veel gewicht, vond hij zijn
nieuwe aristokratische vrienden heel anders, veel gemakkelijker om mee
om te gaan, dan de vroegere vrienden uit de plutokratische kringen: zij
lieten hem meer vrij, drongen hem geen gunsten op, trachtten hem niet
voortdurend in den maalstroom van hun eigen mondaine leven te trekken,
hun volmaakte levenskunst maakte dat hij met hen als gelijke kon
verkeeren, zich bij hen vrijer en rustiger gevoelen dan hij in de
kringen der finantiers ooit had gedaan. Ook toonde hun verfijnde
hoffelijkheid zich in kleine attenties, die zij aan Thérèse bewezen.
Toch hielden zij zich in den regel aan de afspraak tusschen hen, om hem
niet met geschenken lastig te vallen.

In het park van het kasteel, op de glooiing van den heuvel, tusschen de
groote vijver en het bassin der oranjerie, lag een allerliefst
pavilloen, door een dubbele zuilerij doorbroken; van ver scheen het een
eilandje in een der italiaansche meren, zooals het daar lag, midden in
het water en van bloeiende heesters omgeven; de lucht rondom was geurig
van oranjebloesems en schalde van vogelenzang. Daar in die verrukkelijke
omgeving wilden zijne nieuwe vrienden zoo graag dat hij verblijf zou
houden, of althans wonen gedurende den tijd dat zijn bouwvallig huisje
netjes in orde werd gemaakt. Hun hartelijk aandringen, en zijn eigen
verlangen naar dat paradijs van bloemen en vogels, kon hij niet
weerstaan: nog geen anderhalf jaar na die vreeselijke Decembermaand,
toen hij als een hond ziek en ellendig uit de Hermitage was gejaagd,
trok hij weer onder het dak van een groot heer. 't Zou de laatste maal
niet zijn, maar wel was 't, helaas voor hem, de laatste maal dat een
dergelijk experiment goed afliep.

Toen de verbouwing te Mont Louis klaar was, keerde hij weer naar zijn
huisje terug, maar de sleutels van het pavilloen hield hij, op verlangen
van zijn gastheer en gastvrouw, en dikwijls ging hij met Thérèse een
paar dagen in dien lusthof doorbrengen; hij was vrij te gaan en te komen
zooals hij verkoos. Ook bezocht hij den hertog en zijn vrouw op hun
herhaald aandringen af en toe in Parijs, al kwam hij daar ongaarne. Zoo
waren dit in 't algemeen goede, rustige jaren voor hem.

       *       *       *       *       *

De "Nouvelle Héloïse" werd lang voor de verschijning reeds veel
besproken en met groot ongeduld verwacht. Rousseau had voor enkele
zijner vriendinnen, o.a. voor Mme de Luxembourg en Mme d'Houdetot
afschriften gemaakt; hij vond dit een prettig werk; de Julie was zijn
liefste geesteskind, de heerlijke gelukswarmte, die hij gevoeld had toen
hij 't maakte, trilde onder 't overschrijven nog in hem na; hij vond er
een kinderlijk genoegen in mooi papier en kleurige inkt te gebruiken en
de vellen met hemelsblauwe lintjes aan elkaar te binden. Door die
afschriften hadden natuurlijk verschillende menschen 't boek leeren
kennen en er met anderen over gesproken: men zag er reikhalzend naar
uit. Eindelijk verscheen het werk, in 't voorjaar van '61: het succes
was verbijsterend, misschien ongeëvenaard in de geschiedenis der
letterkunde. Dames van de groote wereld lieten 't rijtuig, waarmee zij
naar het bal zouden gaan, uitspannen om heel de nacht door te kunnen
lezen; men huurde het boek de eerste dagen voor twaalf stuivers per uur:
de boekverkoopers konden bij lange na niet voldoen aan alle bestellingen.
Het was iets anders en iets meer dan een bloot literair succes:--de
letterkundigen trouwens waren verdeeld: hun kritische zin merkte
onmiddellijk vele zwakheden en langdradigheden in het werk op--het was
een koorts van enthousiasme en verrukking, die de menschen aangreep. Want
in dit boek was een knellende ban doorbroken, de ban van het akelige,
verstijfde, gladde, leege, louter-vormelijke, louter-cerebrale leven van
het ondergaand regiem. De diepten van het hart, de afgronden der
persoonlijkheid sprongen open. De "Nouvelle Héloïse" beduidde de bevrijding
der persoonlijkheid, in de eerste plaats van de persoonlijkheid der vrouw,
van ondragelijke gekunsteldheid. Niet maar een aangenaam of schitterend
auteur, neen, hun bevrijder, de bevrijder van het vrouwelijk-menschelijke
in hen was het, die de duizende vrouwen uit alle kringen, welke met de
"Nouvelle Héloïse" dweepten, in Rousseau liefhadden, vereerden, aanbaden.

Dit reusachtig succes van zijn werk bij de vrouwen was voor hem zelven
geen geluk; hun geëxalteerde bewondering sloeg, zooals dikwijls bij het
zwakke geslacht, over tot de toomlooze dweperij die den man welke zij
bewierookt half zinneloos maakt van ijdelheid, als hij geen steen is of
geen heilige.

Intusschen was ook de "Emile" voltooid geworden, dat andere kind van
veel kommervolle nachten, droeve gepeinzen en diepe overdenkingen. Hij
had 't even lief als de "Nouvelle Héloïse," maar met een andere liefde,
niet zoo teeder, maar trotscher. Hij wist dat 't zijn rijpste en beste
werk was, hij wist hierin met vaster hand dan in een zijner vorige
geschriften voor de menschheid nieuwe wegen te openen naar het heil.
En dan, dit werk, zoo liefdevol ontworpen, zoo zorgvuldig uitgevoerd,
in al zijn deelen gedragen door een rijk-wellenden stroom van gevoelens
en gedachten, droeg voor hem nog een ander, haast heilig karakter:
het was de boete, voor hem de eenig mogelijke, van de onvergefelijke
lichtzinnigheid zijner jeugd, van de onbegrijpelijke stompheid des
harten, waarmee hij zijn eigen vleesch en bloed verstooten had. Wroeging
had dat hart sedert lang saamgenepen, wroeging om het onherstelbare;
diep in hem smartte het bewustzijn, dat hij, die voor zijn tijdgenooten
het voorbeeld van den deugdzamen burger en den braven mensch wilde zijn,
zijn eerste menschelijke en burgerplicht op gruwelijke wijze had
verzaakt. Dat dit bewustzijn altijd verdrongen moest worden, verergerde
zijn gespletenheid, het gaf hem een groot gevoel van onrust, het
verdroot en kwelde hem.... Hij had vijanden ... die booze, booze plek
in zijn leven maakte hem o zoo kwetsbaar. En velen wisten van zijn
geheim....

Gelijk vroeger aan Mme d'Epinay, en aan Grimm en Diderot, had hij nu aan
Mme de Luxembourg alles gebiecht over zijne verhouding tot Thérèse en
hoe hij zijn kinderen te vondeling had gelegd. Zijn verhaal had haar
medelijden opgewekt, zoo zelfs dat zij nasporingen liet doen in de hoop
althans één der wichtjes, in wiens kleertjes een chiffre genaaid was
geworden, terug te vinden. Toen alle moeite vergeefs bleek, voelde hij
een vreemde mengeling van teleurstelling en verlichting ... de laatste
toch het meest. Hoe zou hij gestaan hebben tegenover dit kind; hem
vreemd en toch zijn eigen? Hij wist: in zooverre het onherstelbare
hersteld kon worden, had hij hersteld; in zooverre zijn schuld viel uit
te wisschen, had hij haar uitgewischt door den "Emile."

Nu was ook dit werk voltooid: hij ademde vrijer, de groote rust in de
eenzaamheid, het vredig zorgvergeten leven, scheen dichtbij. Mme de
Luxembourg, die beweerde dat hij zich door zijn uitgevers liet
plunderen, had hem gevraagd haar de zorg voor den "Emile" toe te
vertrouwen. Het "Contrat Social," zoo noemde hij de hoofdstukken die hij
gelicht had uit zijn groot werk over de politieke instellingen, zou bij
zijn gewonen uitgever Rey in Amsterdam verschijnen. De "Lettre à
d'Alembert" en de "Nouvelle Héloïse" hadden hem een bescheiden sommetje
opgebracht; als nu ook zijn twee laatste werken verschenen waren hoopte
hij te beschikken over een kapitaaltje van 8.000 a 10.000 francs:
daarvoor wou hij voor Thérèse en zich een lijfrente koopen. Rey, die
schatten verdiende aan de "Nouvelle Héloïse," verzocht hem om
toestemming een jaarlijksche rente van frs. 300 op Thérèse vast te
zetten; hij nam met warmte aan: dit zou voortaan haar kleedgeld zijn.
Hij bleef den uitgever voor deze betrekkelijke kleinigheid altijd
dankbaar, zooals hij ook Mme de Epinay altijd dankbaar was gebleven voor
een flanellen rokje van haar zelve, dat zij hem eens gezonden had om een
warm vest van te laten maken. Alleen zoodra het ondragelijke gevoel van
verplichting en afhankelijkheid in het spel kwam, voelde hij dankbaarheid
knellend en rukte zich los.

Hij had, alvorens aan Mme de Luxembourg zijn toestemming te geven tot
het bezorgen der uitgave van den "Emile," van haar de belofte geëischt
en gekregen, dat het werk evenals zijn vorige geschriften in Amsterdam
gedrukt zou worden. Dit was de eenige manier zeker te zijn geen
onaangenaamheden te krijgen met de censuur; en ook wilde hij absoluut
vermijden in conflikt te komen met de wetten van het land waarin hij
woonde. Dit bracht zijn echt klein-burgerlijk respect voor de wet mee,
ook al was zij, gelijk in dit geval, de willekeur zelve. Hij verlangde
er volstrekt niet naar, uit het land gezet of op eenigerlei wijze voor
zijn ideeën vervolgd te worden, hij dorstte niet naar den
martelaarskroon. Wel liet hij al zijn geschriften onder zijn eigen naam
verschijnen, wat haast niemand van de encyclopedisten deed: het leek hem
onmannelijk anders te handelen. Zijn heele gedragslijn in die dingen was
typisch, kenschetsend voor zijn aard en sociaal-psychologisch wezen:
behoedzaam, bijna bangelijk--voorzichtig tegenover het gezag, en toch
fier en waardig, juist als een kleinburger doet. En daarbij was die
gedragslijn heel verstandig, want zoo kon hij geheel vrij schrijven,
had niet te maken met de censuur en haalde zich niet de minste
onaangenaamheden op den hals.

Maar Mme de Luxembourg en de Malesherbes dachten het beter te weten dan
hij. Zonder twijfel met de bedoeling om zijn zaken nu eens extra goed
waar te nemen, stuurden zij zijn levensboot rechtaan op de klip,
waartegen zij te pletter moest slaan.

Het kontrakt, dat hij had geteekend, was op het bureau van de
Malesherbes opgemaakt, zooals Rousseau aan 't handschrift gezien had;
dus, dacht hij, kon hij volkomen gerust wezen. Het boek zou in Holland
gedrukt worden, en quasi bij een hollandschen uitgever verschijnen, maar
inderdaad was het manuscript gekocht door een Parijsche firma. Wel
merkte hij al gauw met zetten dat er vreemde dingen gaande waren: de
copie scheen gelijktijdig in Holland en Frankrijk gezet te worden; hij
begreep er niets van: er stonden dingen in, die hij dacht dat de censuur
niet konden passeeren. Telkens en telkens weer drong hij er op aan dat
het boek in geen geval ongecensureerd, klandestien, mocht verschijnen;
hij wilde zich strikt houden binnen de perken der wet. Men stelde hem
gerust: alles zou gebeuren naar zijn wenschen. Toen, plotseling, kreeg
hij geen proeven meer; hij schreef aan den hollandschen uitgever: geen
antwoord; aan den parijschen: geen antwoord. Hij was weer ellendig ziek
dien winter, en daardoor bijzonder zwartgallig en chagrijnig; hij haalde
zich de dolste dingen in het hoofd: dat de Jezuïeten de hand hadden
gelegd op zijn werk, dat zij wilden wachten met 't uit te geven tot hij
dood was (hij dacht telkens spoedig te zullen sterven) en zij 't dan ten
hunnen voordeele zouden vervalschen enz. Hij schreef aan al zijn
vrienden over dit jezuietisch komplot en bezwoer twee zijner vurigste
discipelen in Genève zijn werk en zijn eer te redden uit de klauwen
zijner belagers, wanneer hij gestorven zou zijn. Hij tobde zoo en raakte
zoo in de war, dat de Malesherbes zelf naar Montmorency kwam om hem
gerust te stellen. En werkelijk: na een poos kreeg hij weer geregeld
proef, hij kwam tot zich zelven en had berouw over de wijze waarop hij
zijne vrienden met zijn dwaze angst had lastig gevallen; aan de
Malesherbes schreef hij bij wijze van verklaring een paar lange brieven
met een uitvoerige schets van zijn eigen karakter, verwonderlijk fijn
van zelf-analyse, hij noemde die "de sleutel tot zijn gedrag."

Eerst veel later vernam hij wat er gebeurd was. Mme de Luxembourg en de
Malesherbes hadden gehoopt, dat de fransche uitgave door de censuur
toegelaten zou worden; toen zij merkten, dat zij zich vergist hadden en
de uitgever in geen geval vergunning zou krijgen, besloten zij het werk
ongecensureerd, dus _tegen_ het wettelijk verbod te doen verschijnen;
een schromelijke onvoorzichtigheid, al wordt zij eenigszins begrijpelijk
door het feit dat de "Nouvelle Héloïse," waarin evenals in den "Emile"
de "natuurlijke godsdienst" verheerlijkt werd, in Frankrijk niet
verboden was geworden. In elk geval deden zij juist datgene, wat
Rousseau hun nadrukkelijk verzocht had niet te doen.

Nog voor de "Emile" verscheen, begonnen er vreemde geruchten op te
duiken. Rousseau kreeg brieven, geteekende en ongeteekende, om hem te
waarschuwen; een raadsheer aan een der provinciale hoven bood hem een
toevlucht aan. Hij zelf bleef volkomen gerust en goedsmoeds: hij voelde
zoo sterk, in "Emile" vóór den godsdienst, tegen de materialistische
philosophie geschreven te hebben, en daarenboven verscheen zijn werk
immers met medeweten en onder goedkeuring van 't hoofd der censuur, als
het ware onder de sanktie der wet, dus kon hem niets gebeuren. Zijn
toekomstplannen begonnen vaster vorm aan te nemen; hij dacht erover in
Touraine te gaan wonen; de hertog en de hertogin boden hem met hun
gewone vriendelijkheid een landgoed dat zij daar bezaten tot
verblijfplaats aan, en stelden hem hun rijtuig ter beschikking om 't te
gaan zien; toevallig was hij op den vastgestelden dag onwel en werd 't
plan uitgesteld.

De "Emile" verscheen temidden van een gespannen stilte; zijn literaire
vrienden en kennissen deden zoo vreemd, alles was heel anders dan bij de
verschijning der "Nouvelle Héloïse;" d'Alembert schreef hem om hem geluk
tewenschen, maar onderteekende zijn schrijven niet; Duclos, een der
weinige letterkundigen, waar hij goed mee was gebleven, schreef hem
heelemaal niet, maar wachtte tot hij hem sprak om hem zijn bewondering
te betuigen. De hertogin bewaarde haar gewone zelfbeheersching, maar Mme
de Boufflers deed erg geagiteerd, zij vroeg hem of hij er tegen zou
hebben, zich door middel van een "lettre de cachet," een paar weken in
de Bastille te doen opsluiten, om zoodoende uit de handen van het
parlement van Parijs te blijven. Zij en de prins van Conti deden alles
wat zij konden om den slag af te wenden dien zij zagen aankomen, maar
vergeefs. Van alle zijden drong men nu bij Rousseau aan, dat hij zou
vluchten, maar hij weigerde: hij geloofde nog altijd niet dat een gevaar
hem dreigde.

In den nacht van den 9den Juni 1762 kwam de kamerdienaar van de hertogin
hem waarschuwen: het hof had zijn arrestatie gelast voor den volgenden
morgen zeven uur. Hij ijlde naar het kasteel. Mme de Luxembourg lag te
bed. Voor de eerste maal zag hij door het masker der grande dame heen
een zenuwachtige oude vrouw: dit ontroerde hem; hij kende zijn eigen
linksheid en verlegenheid, hij vreesde, zoo hij ondervraagd werd, de
dingen niet te kunnen ontkennen, die haar zouden kompromiteeren. Hij zag
in: het was beter dat hij vluchtte. De hertog en Mme de Boufflers, die
juist geheel ontsteld uit Parijs aankwam, wilden er eerst niet van
hooren dat hij onmiddellijk zou gaan: de hertog stelde voor dat hij zich
voorloopig in 't kasteel schuil zou houden, Mme de Boufflers dat hij
naar haar minnaar, den prins van Conti, zou gaan; diens woning in de
Temple had het asylrecht. Maar Rousseau voelde hun aanbiedingen als een
edelmoedig gebaar, dat hem niet verschalkte; hij merkte hun vrees,
gekompromiteerd te worden zoo hij bleef. Hij besloot dien eigen morgen
te vertrekken en voorloopig een wijkplaats te zoeken bij zijn ouden
vriend Roguin, te Yverdun in het kanton Berne in Zwitserland.

De ochtend ging heen met 't inderhaast uitzoeken van zijn papieren,
tegen vier uur was hij gereed; Mme de Luxembourg en de andere dames van
het kasteel omhelsden hem, Thérèse snikte en gilde haar onbeheerschte
smart uit. Zwijgend bracht de hertog hem door het park naar het
achterhek waar een rijtuig stond te wachten, zwijgend omhelsden de twee
mannen elkaar, zwijgend reikte Rousseau aan den ouden edelman de sleutel
van 't hek die in zijn bezit was; nooit vergat hij de haastige beweging,
waarmee de hertog naar die sleutel greep.

Het afscheid van den goeden ouden man, dien hij wist niet terug te
zullen zien, was een van de bitterste oogenblikken van zijn leven.

       *       *       *       *       *

Daar rijdt hij nu langs velden en wegen, in de postsjees die een
geschenk van den hertog is, zijn laatste. Vlak bij Montmorency komt hij
een rijtuig tegen met de deurwaarders die hem moeten arresteeren; zij
groeten hem glimlachend. In Parijs ontmoet hij verschillende kennissen,
die hem eveneens groeten; niemand schijnt verbaasd dat hij, die 's
morgens al gevangen moest zijn, zich openlijk durft vertoonen; men laat
hem kalm trekken: zoo zijn de zeden van den tijd. Met postpaarden jaagt
hij Frankrijk door, naar de oostelijke grenzen, af en toe komt een
plotselinge golf van angst over hem: hij vreest gepakt, gefolterd,
verbrand te zullen worden als Calas. Toch denkt hij er niet over onder
een aangenomen naam te reizen, en 't grootste deel van den weg is in
zijn hoofd de vreemde droomerige leegte die op een ergen slag volgt; hij
soest, hij mijmert over een stukje bijbelsche geschiedenis dat hij den
avond voor zijn vlucht heeft gelezen, hij begint het om te dichten tot
een idylle in den trant van Gessner.

Het Parlement was waarschijnlijk de vervolging slechts begonnen omdat,
nu het op het punt stond de Jezuïeten uit te wijzen, de reaktionaire
partij niet moest kunnen zeggen dat men straffeloos tegen den godsdienst
schrijven mocht, maar het had er niets tegen dat hij ontkwam. Volgens de
wet moest men hem vervolgen, want de idee der eenheid van godsdienst was
vast vervlochten met het geheele systeem van het absolutisme, en elkeen,
die op godsdienstig gebied afwijkende meeningen verkondigde, hetzij als
jansénist, protestant, atheïst of vrijdenker, was een rebel. Er is geen
rede, in die vervolging een bijzondere schanddaad der reaktie te zien.

Maar wat te zeggen van zijn hooge beschermers, van den hertog, de
hertogin, Mme de Boufflers, de Malesherbes zelf, die, kennend zijn
overgroote nerveusheid, de angsttoestanden en waanvoorstellingen waaraan
hij toen reeds leed, hun "lieve vriend" lieten trekken, al de ellende en
zenuwsloopende onzekerheid van het leven in de verbanning op hem
laadden, voor een daad waaraan hij onschuldig was, waaraan zij schuldig
waren? Zijn beschermers waagden, zoo 't tot een proces kwam, meer dan
hij: zij waagden hopeloos gekompromiteerd te worden, hun hooge
betrekkingen, hun positie aan 't hof te verliezen. Wat valt er van hun
houding te zeggen?

Dit eene--en naar mijn weten heeft geen der nieuwere biografen van
Rousseau het duidelijk en klaar gezegd--dat zij is geweest van een
verregaande lafheid, die men, gelijk de meeste menschelijke daden, uit
de omstandigheden _verklaren_ en in zekere mate _verontschuldigen_ kan,
maar die de waarheid verbiedt te _verbloemen_.

Zijn omgang met de grooten had hem niet tot zegen gereikt! Wereldsche
menschen hadden hem gevleid, aangehaald en verwend op alle manieren; hem
ijdel, lastig en veeleischend helpen maken; toen zijn veeleischendheid
hen ging vervelen, hadden zij hem hard en wreed behandeld, hem
weggestooten, zooals men het géén vriend mag doen. Hij was toch maar een
stuk speelgoed geweest voor hun ledige uren. Toen waren andere menschen
gekomen, en op hun beurt zijn hart binnengedrongen; zoo fijn en zoo
bekoorlijk waren hun zeden, zoo overmachtig van allesverwinnende
hoffelijkheid, dat hij niet kon weerstaan; hij had nòg eens vertrouwd,
zich nòg eens gegeven, al te zeer misschien; hij erkende het zelf, hij
kon geen maat houden in de vriendschap. Weer was hij aangehaald en
gevleid en geadoreerd geworden. En toen de slag kwam, geheel buiten zijn
schuld, hun werk, het gevolg hunner goed gemeende, maar roekelooze
bemoeiingen, verschrikten zij en deinsden terug en lieten hem los,
inplaats van hem bij te staan zooals hun plicht was, lieten hem
wegdrijven in de woelige zee: het leven in de verbanning, zij die hem
zoo goed kenden, die wisten hoe zeer hij was ontwricht, hoe
rust-behoeftig. Zich zelven voor hem te wagen, dat kwam niet bij hen op.

Arme Rousseau! Zijn kunstenaarsbegeerte had gelijk gehad met vóór alles
onafhankelijk te willen leven; en zijn kleinburgerlijk instinkt gelijk,
van zich tegen iedere verbinding te kanten met wie sociaal zijn
meerderen waren.

Maar het leven was machtiger geweest dan zijn instinkten en begeerten.
Het is zoo onvergelijkelijk veel machtiger dan onze wil.


III. DE WERKEN DER GROOTE JAREN.

De vijf jaren die Rousseau in de Hermitage en in Montmorency doorbracht,
jaren van sterke innerlijke bewogenheid, van verterenden hartstocht,
grievende teleurstelling en beginnende gemoedsontwrichting, zijn tevens
voor hem de jaren van grootste levens-volheid en innerlijke harmonie
geweest. Daarvóór kende hij zichzelven niet, niet zijn eigen diepten;
vermocht hij niet, de beide zijden van zijn wezen, de Minnaar en de
Apostel, te doen uitstroomen vereenigd tot één stroom van schoonheid en
kracht. Daarnà verwrong zijn wezen zich onder den invloed van verguizing
en vergoding; vervolgingen verstoorden zijn evenwicht; de spiegel van
zijn bewustzijn kaatste het beeld eener àl wanstaltiger wereld, te
midden waarvan mateloos-uitgerekt, monsterachtig van afmetingen, de
voorstelling troonde van het eigen ik.

In die vijf jaar tusschen 1757-1762 ontstonden de vier werken--de
wortels van twee hunner reikten diep in den tijd terug--die te zamen het
beeld vormen van zijn wereldbeschouwing en zijn wezen op het hoogtepunt
zijner kracht. Het zijn: de "Lettre a d'Alembert," de "Nouvelle
Héloïse," het "Contrat Social" en de "Emile." Zijn vroegere geschriften,
met name de beide "Discours," zijn nog slechts aanloopen tot deze
werken. Daarin tast hij nog, zoekt hij zijn weg, overdrijft zijn eigen
gedachten; mist hij de harmonie en de zekerheid van den meester nog.
Wat de werken nà Montmorency geschreven aangaat, men kan die in twee
rubrieken verdeelen. Tot de eerste behooren de "Lettre à Monseigneur de
Beaumont," de "Lettres de la Montagne" en de "Gouvernement de Pologne."
Het zijn in hoofdzaak polemische variaties op de werken der groote
jaren. Zij bevatten uitweidingen, herhalingen, omwerkingen,
versterkingen van bepaalde punten der daarin uitgesproken wereld- en
levensbeschouwing, maar weinig nieuwe gedachten. De geschriften der
tweede rubriek, de "Confessions" en de "Rêveries" zijn, zuiver als
woordkunst beschouwd, dat wil zeggen, wanneer men de nauwkeurigheid,
de levendigheid en de bekoring waarmee een schrijver zijn indrukken,
waarnemingen, gemoedsbewegingen en gewaarwordingen afbeeldt en de mate
waarin het hem gelukt, zijn eigen gevoelens bij anderen wakker te
roepen, tot eenig criterium neemt, zonder twijfel de meesterwerken van
Rousseau. Maar een meer wijsgeerig-aesthetische beoordeeling stelt de
"Confessions" en de "Rêveries" boven de "Nouvelle Héloïse" en den
"Emile," omdat de beide laatsten niet slechts de innerlijke en
uiterlijke ervaring van den schrijver in beeld brengen, maar hij hierin
de gestalten zijner verbeelding tot dragers maakt van een kosmisch en
sociaal ideaal. En dit is het hoogste, waartoe de poëzie reiken kan.

In de vier werken der groote jaren heeft hij de hoofdpunten eener
levens- en wereldbeschouwing: de verhouding van den mensch tot de
natuur, (god, het universum), en de verhoudingen der menschen onderling
(staat, eigendom, liefde en huwelijk, opvoeding, moraal, klasse-
verhoudingen) uitgebeeld. In de "Nouvelle Héloïse" en de "Lettre à
d'Alembert" vindt men voornamelijk zijn idealen van liefde, huwelijk,
gezins-leven, en klasse-verhoudingen verbeeld, in den "Emile" die van
godsdienst en opvoeding, in de "Contrat Social" zijn staatkundig ideaal.
Maar in elk er werken komen feitelijk de verschillende problemen van het
menschelijk leven ter sprake. Zij zijn de kinderen van één geest, zij
worden gedragen door denzelfden rijken stroom van voelen willen en
denken; wij kunnen ze beschouwen als brokstukken van één groot levenswerk.

Maar al worden zij gedragen door eenzelfden adem, die adem vermocht
niet, om ze allen op te tillen tot dezelfde hoogte: tot het gebied van
den Schoonen Droom. Rousseau heeft niet volbracht, wat de zéér groote
onder de dichtersdenkers volbrengen: zijn wereldbeschouwing vast te
leggen in een klare, afgeronde verbeelding. Daartoe schoot zijn kracht
te kort. Zijn fantazie, hoe warm en weelderig ook, was voor die taak
niet ruim genoeg, te klein van vlucht, te zwak van stroom. Die stroom
bruischte 't sterkst, bewogen door den wind van erotische aandoening. De
geslachtsliefde werkte het machtigst op zijn verbeelding; ook de liefde
tot de natuur of het al, het gevoel van eenheid met 't universum, werd
somtijds in hem tot de vervoering waaruit de inspiratie opstijgt. De
sociale liefde, de drang tot de Menschheid, was ook wel sterk in hem,
maar toch minder sterk dan die andere gevoelens. Vandaar dat zijn
conceptie van de ideale liefdesverhoudingen der geslachten ("Nouvelle
Héloïse") tot kunstwerk, tot verbeelding is geworden; terwijl zijn
conceptie van den idealen staat ("Contrat Social") verstandelijk betoog
is gebleven. En vandaar ook dat in den "Emile," die een algemeene
theorie der opvoeding is in een beeld saamgevat, het betoogende wordt
tot schoone verbeelding in de gedeelten die de verhouding van den mensch
tot het universum (God) en het eerste zoete neigen van jongeling en
jong-meisje tot elkaar behandelen.[34]

De intensiteit van zijn gevoel en het vermogen dit af te beelden zoo,
dat anderen zooals hij worden bewogen, maakt Rousseau tot een groot
dichter, maar hij is als dichter inkompleet omdat de beeldende kracht
bij hem niet gelijkmatig was ontwikkeld. Verwant aan de allergrootsten
is hij, behalve door de spanning van het gevoel en den gloed der
fantazie, ook door het vermogen tot algemeen en abstrakt denken. Wél
kostte, naar eigen getuigenis, het denken hem geweldige inspanning,
de weelderige ranken der droomerij drongen altijd weer tusschen het
lijnenstel der logische gedachten: op den stroom der droomende
verbeelding gleed zijn wezen zacht en gemakkelijk,--dààr lag zijn
vaderland, dààr voelde hij zich thuis; het denken was verworven gebied,
met vlijt en moeienis ontgonnen. Maar misschien juist door deze moeizame
worsteling, had zich zijn denken ontwikkeld tot zelfstandigheid en zich
eigen paden gebaand. Hij bezat de gave der dialektiek, hij verstond het,
om uit de moeder-gedachte een heel kroost op te roepen van zonen en
dochteren, van wezen gelijk aan haar en toch van haar verschillend,
zoodat de lezer die de waarheid der stamgedachte had erkend, verbaasd en
aarzelend stond voor de konsekwenties waartoe die erkenning hem voerde,
maar daaraan niet meer te ontkomen vermocht. Zijn denken was van de
zeldzame soort die zoowel kritisch ontledend als synthetisch-konstruktief
is. Het werd bevrucht door zijn gevoel, doorgloeid van den gloed zijner
haat en zijner liefde; in het doordrongen-zijn der redeneering met
hartstochtelijke bewogenheid lag zijn vermogen anderen mee te sleepen.

Het wezen van Rousseau als dichter-denker, groot als beide, maar de gave
missend, om zijn wereld- en levensconceptie neer te leggen in één groote
verbeelding, komt aan het licht in den aard zijner werken, die moeilijk
onder een bepaale kunstvorm te rangschikken zijn. Zij vormen een
vermenging van lyriek, roman, en betoog of wijsgeerige verhandeling. Hoe
vrijer en onbestemder de vorm, des te meer kon hij alle krachten van
zijn wezen: gevoel, verbeelding, gedachte, doen samenwerken; beeld en
betoog, lyrische verheffing en logische redeneering afwisselen. De vorm
van den roman-in-brieven, die hij in de "Nouvelle Héloïse" toepaste,
was niet zijn eigen vinding: hij ontleende haar aan den engelschen
romanschrijver Richardson, voor wien in de kringen der encyclopedisten
een uitbundige bewondering werd gekoesterd. Geen wonder: Richardson
was de verwezenlijker van hun literair ideaal: getrouwe en volledige
afbeelding van het burgerlijk leven. Rousseau nam deze vorm van
Richardson over, omdat de roman in brieven zich uitmuntend leende tot
het behandelen van ernstige vraagstukken in een omlijsting van fiktie.
Wat de engelsche schrijvers wilden bereiken, nl. moreele aandoeningen
opwekken bij hun lezers, dat wilde ook hij: en deze gelijkheid van doel
voerde ook tot gelijkheid in den vorm. De roman tot aan dien tijd door
de fransche modeschrijvers gehanteerd als een instrument om te vermaken
en te verstrooien,--hetzij door verhalen van lage en platte avonturen
gelijk Lesage deed, of van prikkelend-romantische à la Prevost, of
prikkelend-zinnelijke à la Crebillon, werd in de handen der groote
burgerlijke schrijvers Richardson en Rousseau, een middel tot
bewustmaking en verheffing der opkomende burgerij. Beide stelden in hun
romantische werken in een omlijsting van fiktie aan de burgerij den
inhoud van haar eigen leven en bewustzijn, haar maatschappelijke
inzichten en zedelijke idealen voor oogen en maakten haar op deze wijze
de tegenstelling tusschen haar eigen denken en voelen en dat der
feudaal-absolutistische klassen scherper-bewust.[35]

In den "Emile" schiep Rousseau zijn eigen vorm: een telkens in-elkaar-
overgaan van verbeelding en wijsgeerige beschouwing; het is in alle
opzichten het meest origineele zijner werken.

In de "Lettre à d'Alembert," dat de schakel vormt tusschen de "Nouvelle
Héloïse" en den "Emile," wordt het betoog, de kritisch-satirische
beschouwing over het fransche tooneel nu en dan onderbroken door de
idyllisch-getinte beschrijving van het openbare en het huiselijke leven
der boeren en kleinburgers in de zwitsersche demokratie. Er gaat een
adem van lyrische verrukking door deze gedeelten; de geïdealiseerde
herinnering stijgt soms tot een schoone, gevoels-doorklonkene
verbeelding van de openbare verhoudingen eener ideale menschheid.

Niets van beeld of lyriek in het "Contrat Social." In de hier behandelde
groep werken van Rousseau staat het afzonderlijk door zijn strengen
vorm, zijn logischen bouw, zijn lakonischen stijl. Opzettelijk heeft
Rousseau elke versterking van het betoog door gevoel of verbeelding
vermeden, met ijzeren hand dringt hij de smeltende teerheid terug,
bedwingt den hartstocht. Geen pathos, geen verrukking; geen
hartstochtelijke apostrophen. Men voelt den gloed wel, maar de vlam
brandt achter een muur. Hij wil niet meesleepen, hij wil overtuigen.
Vaak verloopt het mathematisch betoog voor ons, die het met andere
ooren en oogen en harten lezen dan de 18e-eeuwsche burgers, in grauwe
eentoonigheid, de lang-uitgesponnen voorbeelden ontleend aan de oudheid
laten ons koud. Maar somtijds treft ons een der korte, hamerende zinnen;
een uitspraak, een formule, door haar kernachtige beknoptheid, beklijvend
in het brein. Wij voelen de bedwongen siddering van verontwaardiging
over het onrecht dat aan de massa's geschiedt, van weerzin tegen de
dienstbaarheid. De vlam der vrijheidsliefde stijgt op, vurige tongen
sissen, zij lekken aan de grauwe steenen der woorden, zij slingeren zich
tusschen hen. Heil u, dapper hart, tyrannen-hater en democraat, steun
eener toekomst die zwelt en stijgt, bewustmaker en opvoeder der groote
revolutionairen van 1793, wegbereider der revolutie!

Men heeft gezegd dat Rousseau den stijl van zijn onderwerp had, dat
beteekent voor een kunstenaar, dien van zijn gevoel, en zoo is het. De
beide zijden van zijn wezen: gespierde kracht, ruige stoerheid, en teere
smeltende weekheid, klinken door zijn werk. De rijkheid van zijn
innerlijk leven en het bewustzijn dat hij bezat van de nuanceeringen
zijner aandoening, stroomt uit in de rijkheid van zijn taal. Zijn
voorgangers, de fransche klassieken, hadden beschikt over het weidsche
gebaar en den magistralen woordenval, maar hun taal dat is hun gevoel
doet ons aan als abstrakt en onpersoonlijk, voornaam maar koud, zuiver
maar arm. Zij bleven aan de oppervlakte van het zieleleven. De
geschriften der tijdgenooten van Rousseau muntten uit door lichtheid,
gratie, doorschijnendheid, maar zij allen hebben, met uitzondering van
Buffon, iets droogs, vervlakts, magers. En ook zij bleven aan de
oppervlakte. Rousseau doorploegde de velden der taal veel dieper dan een
hunner, omdat hij de velden van het hart dieper doorploegde. Hij gaf een
vollen rijken klank aan woorden die mat en laf, dof en schraal hadden
geklonken; hij gaf hun een nieuw hart, doordrong hen met nieuwe energie
en levenswarmte; hij wekte half-vergeten woorden uit den slaap der
eeuwen, woorden waarover men zich had geschaamd en die men had
verwaarloosd, zooals men zich voor de dingen had geschaamd en ze had
verwaarloosd die zij verklankten: de verteedering, de vervoering, alle
zoete en sterke bewegingen van het gemoed.

Met Rousseau begint een nieuwe stem in de literatuur, gelijk met
Beethoven in de muziek: de stem der rijke, diepe, peillooze,
in-zich-zelven-verscheurde en naar innerlijke harmonie dorstende
moderne persoonlijkheid, het produkt eener maatschappij die het individu
isoleert, het zich doet verheffen in eenzamen trots tegenover de
samenleving, of ineenkrimpen in eenzame smart, machteloos den ban der
vereenzaming te doorbreken die het groote levensleed is van den
burgerlijken kunstenaar en tevens de groote streeling van zijn
hoogmoedig hart.

Die stem der Eenzame Persoonlijkheid, zoo trotsch-verlaten, zoo
liefde-begeerig, zoo diep-gespleten, zoo smarten-rijk, klinkt bij
Rousseau het krachtigst en meest intensief in de werken van zijn
ouderdom, de "Confessions" en de "Rêveries." Naast de eenvoudige rijke
levendigheid der "Confessions" en de onbeschrijfelijke harmonie, de
betooverende gratie, de door zachte melancholie omsluierde fijne
doorzichtigheid der "Rêveries" staan de werken der groote jaren als
minder volkomene, maar grootschere, artistieke scheppingen.

Zoo zij ongelijker en onzuiverder zijn, zoo hun gevoel somtijds weeë
sentimentaliteit en hun pathos theatrale gezwollenheid is--er staat
tegenover dat zij uitingen zijn van een ander en wijder leven, dan dat
der persoonlijkheid alleen. Door hen vaart een machtige adem die in deze
parels van woordkunst: de "Confessions" en de "Rêveries," ontbreekt.

Vanwaar, naast de wijde vlucht en de groote spankracht, de tekortkomingen
en de onzuiverheden in de werken der groote jaren? Vanwaar hun gebreken,
vreemd aan de werken van Rousseau, welke uitsluitend zijn persoonlijk
leven afbeelden? Vanwaar de overdrijving in de uitdrukking van het gevoel,
de gezwollenheid, bij een dichter die het gevoel zoo zuiver wist te uiten?
En vanwaar ook de hooge toon van deze werken, de heerlijke gloed die ze
doordringt, de edele verheffing? Vanwaar?

Het antwoord moet luiden: het een als het andere kwam uit de maatschappij.
Rousseau had als alle dichters den stijl van zijn onderwerp, dat is van
zijn gevoel, zijn persoonlijkheid. Maar, als alle revolutionnaire dichters,
had hij ook den stijl der opkomende maatschappelijke krachten, die der
klassen wier belangen en behoeften zijn gevoel doordrongen. Het levensgevoel
der opkomende burgerlijke klassen weerkaatste zich in zijn gevoel.

De historische taak van deze klassen was: tezamen met de andere
volksklassen (arbeiders en boeren) alle politieke, maatschappelijke en
juridische belemmeringen op te ruimen, die de vrije ontplooiing der
kapitalistische produktiewijze en de vestiging der burgerlijke orde in
den weg stonden.

Onheroïsch zou die orde zijn, maar om haar ter wereld te brengen was de
ontwikkeling van heroïsche krachten noodig, waren noodig zelfopoffering
en doods-verachting, terrorisme, bloedige burgeroorlog en strijd
tusschen de volkeren. De inhoud der grootsche worsteling die zich in de
dagen van Rousseau voorbereidde was burgerlijk-beperkt. Zij moest dit
wezen, want haar inzet was de vestiging van een wereld-orde, die enkel
een einde zou maken aan de politieke onvrijheid der massa's om de banden
hunner ekonomische dienstbaarheid knellender aan te halen dan ooit te
voren. Om hun hartstochten op te beuren tot de hoogte der historische
tragedie, waarin zij den heldenrol vervulden en ze op dat peil te
houden; om zichzelven te misleiden over den beperkt-burgerlijken inhoud
der reuzenworsteling, dien zij voerden, om dien inhoud te zien omhuld
door het waas van het algemeen-menschelijke, en de hun in waarheid
gestelde taak te zien, schitterend in fantastische overdrijving,--daartoe
moesten de revolutionnaire strijders in zich een wereld van stemmingen,
voorstellingen, ideale gevoels- en gedachte-vormen oproepen. De stof tot
deze ideale wereld vonden zij voornamelijk in de historische legenden der
klassieke oudheid. Daaruit steeg tot hen de stoïcijnsche gezindheid, het
patriotisch en republikeinsch pathos, de doodsverachting en het heroïsme,
die zij bewonderden en in zich opnamen, de gevoelswijzen waarmee zij zich
vereenigden om in hun eigen voorstelling te schijnen wat de werkelijkheid
hun ontzegde te zijn.[36]

Dat de gevoelens en voorstellingen waarin zij leefden uitgingen boven
den inhoud van hun leven, van hun werkelijken strijd, dat de schijn, de
vorm, heroïscher was dan het wezen van dien strijd, openbaart zich in
de uitingen der revolutionnaire periode. In haar gezwollen taal, haar
somtijds als valsch aandoend pathos, haar smakelooze liefde voor het
theatrale; en ook in haar overdreven, huilerige gevoeligheid, die niet
anders is dan de keerzij der geforceerd-heroïsche spanning van het
gevoel.

Dit noodlot der revolutionnairen van 1789-'92, was ook het noodlot van
Rousseau en andere burgerlijke dichters, wier inspiratie, als b.v. bij
Byron en Schiller,[37] gelijk de zijne ontsprong uit hun liefde voor de
burgerlijke vrijheids-idealen, en wier werken den strijd der bourgeoisie
tegen de absolutistisch-feudale orde vierden en verheerlijkten. Ook zij
vervallen soms in hol pathos, opgeschroefde gezwollenheid, soms in weeë
laffe sentimentaliteit. Hun gevoel was oprecht, evenals dat der
revolutionnairen, hun geestdrift was echt, zij geloofden van ganscher
harte aan de idealen die zij verheerlijkten, maar die idealen waren
innerlijk onwaar en voos. Want de overwinning der burgerlijke klassen
bracht niet vrijheid en gelijkheid, niet vrede en recht, zooals zij
geloofden, maar meer ellende dan de aarde ooit gekend had; riep niet in
den mensch de aandriften van broederlijkheid wakker, maar van hebzucht
en heerschzucht en nijd.

Maar, zal men mij misschien tegenwerpen, Rousseau stierf ruim tien jaar
voor het uitbreken der revolutie; hij schreef de werken waarin zijn
sociale idealen belichaamd zijn vijf en twintig jaar voor de inneming
der Bastille, hij was niet revolutionnair in den zin van aan te sporen
tot strijd en strijd te verheerlijken; hij geloofde zelfs ter nauwernood
aan de mogelijkheid van een grooten omkeer. Dit alles is waar, maar toch
voelde Rousseau hoe er in de maatschappij een groote verandering in
aantocht was[38] en wat meer is, hij voelde, bijna alleen onder zijn
tijdgenooten, hoe niet de schitterende, atheïstische, genotzuchtige,
door de korruptie van het ancien régime aangestoken grootbourgeoisie
den stoot tot die verandering kon geven, maar dat enkel de eenvoudige,
onbedorven, zwoegende massa, de gave, levenskrachtige kern der natie,
kleinburgers, arbeiders en boeren, het werk van de vernieuwing der
levens-verhoudingen kon volbrengen. Hij voelde dat zij, òm het te
volbrengen, achting voor zichzelven, liefde tot de deugd, zedelijken
moed, ideale gezindheid, gloed van vrijheidsliefde en patriotisme,
bereidwilligheid om te sterven voor hun idealen, noodig hadden. En deze
gevoelens, voorstellingen en gezindheden poogde hij in hen te wekken en
te versterken.

Wat is hieraan verwonderlijks? De kunstenaar is een uiterst gevoelig
instrument waarop natuur en maatschappij spelen: hij voelt de nieuwe
maatschappelijke krachten opkomen, hij slurpt hun innerlijk wezen, hun
wijze van voelen, hun gedachtevormen, hun moreele voorstellingen in met
alle poriën van zijn lichaam. En Rousseau was een uiterst gevoelig
kunstenaar, een van de gevoeligste misschien, die ooit heeft geleefd.
Zoodoende zoog hij de schoone krachten, het revolutionnair idealisme en
de huiselijke innigheid der burgerlijke klassen binnen, maar ook de
valsche elementen, het onwaarachtig bestanddeel in hun gevoel. Ook deze
gingen over in zijn klankgehalte en in zijn stijl. Deze zijn schuld aan
het theatrale, gezwollene, geforceerde dat zijn werken ontsiert daar
waar hij de moreele en sociale idealen der burgerlijke klassen in beeld
brengt, nooit, wanneer hij het zijn persoonlijke ervaring doet.

Het is dus een dwaling om aan te nemen, gelijk o.a. A. Meynier doet in
zijn onlangs verschenen werk "Jean Jacques Rousseau révolutionaire," dat
Rousseau "de macht heeft bezeten om den geest van het fransche volk te
veranderen" en dat hij "zijn denk- en gevoelsvormen en zijn stijl heeft
opgedrongen aan de revolutie." Zulk een toovenaar was hij niet!
Omgekeerd: doordat Rousseau met fijne kunstenaars-intuïtie voorvoelde
welke ideale gedachte-vormen en voorstellingen de opkomende burgerij zou
behoeven om de harten der strijders op te heffen tot de hoogte van hun
taak, omdat hij de uitdrukking vond voor de kracht en de zwakheid van
hun gevoel, de schoonheid en de troebelheid ervan, daarom werden zijn
werken tot het evangelie van den revolutie-tijd.

En natuurlijk is het onzinnig om, zooals Meynier doet, aan Rousseau de
schuld te geven van de smakelooze gezwollenheid en de hoogdravende taal
waaraan de mannen der revolutie zich schuldig maakten. Zij hadden die
geestelijke draperie, die opdrijving der expressie, niet boven het
gevoel, maar boven de werkelijkheid achter het gevoel, noodig, en had
Rousseau hun die niet verschaft, dan zouden zij haar ontnomen hebben aan
een andere voorstellingswereld, aan het oude Testament b.v., waaruit
Cromwell en de zijnen anderhalve eeuw te voren hùn ideologie hadden
geput.

       *       *       *       *       *

Wij willen nu nagaan welk antwoord, hetzij in beeld of betoog, Rousseau
in de werken der groote jaren geeft op de algemeene vraagstukken van het
menschelijk leven: de verhouding van den mensch tot god (de natuur, het
universum), en de verhoudingen der menschen onderling.

Rousseau geloofde sedert de dagen der Charmettes aan een persoonlijk
God, een persoonlijke kracht die het heelal in stand houdt en in de
menschenziel het bewustzijn van goed en kwaad heeft geplant. Hij verloor
dit geloof nooit, ook niet in de jaren dat hij zeer veel verkeerde met
de materialisten, al schijnt het eerst op het einde van zijn verblijf in
Parijs tot een levende kracht in hem geworden te zijn. Hij heeft later
verklaard dat de denkwijze zijner materialistische vrienden hem altijd
tegen de borst had gestuit, hoe hoog hij hun personen ook stelde.

Het achtiend'eeuwsche materialisme was de strijd-philosophie der groote
bourgeoisie, het wapen dat zij gebruikte om zich van het geestelijk
gezag der kerk te bevrijden. Naar deze bevrijding streefde Rousseau ook,
maar met andere middelen, volgens het protestansche beginsel namelijk,
dat elk mensch een priester heeft in zijn binnenste en rechtstreeks
staat tegenover God. Hun materialisme en zijn theïsme kwamen hierin
overeen, beide uitingen te zijn van het groeiend burgerlijk bewustzijn,
maar zij spiegelden elk een andere zijde daarvan. In het materialisme
der encyclopedisten en hun aanhang weerspiegelde zich het wezen van een
deel der bourgeoisie, wier bewustzijn vervuld was van het gevoel der
toenemende macht van den mensch over de natuur en de toenemende
beheersching der natuurkrachten door de wetenschap en de techniek. Er
sprak uit de trots en het zelfbewustzijn van menschen, die op het punt
stonden met behulp van wetenschap en techniek hun sociale heerschappij
te vestigen. Maar dit deel der bourgeoisie, zagen wij, was door het
zedelijk bederf van het vervallend regiem aan hun materialistische
philosophie zat een materialistische zedeleer vast, die de sociale
neigingen in den mensch ontkende en zelftucht beschouwde als het wezen
van den mensch.

In het theïsme van Rousseau, zijn geloof aan een abstract, schimmig god,
boven de wereld oprijzend in eenzame grootheid, spiegelde zich niet de
verhouding van den burgerlijken mensch tot de natuur, maar tot zijn
eigen maatschappij, zijn gevoel tegenover haar. In deze maatschappij,
die der waren-produktie, hadden de produkten van den menschelijken
arbeid meer en meer macht gekregen over de menschen, de verhoudingen
tusschen de menschen hadden den schijn aangenomen van verhoudingen
tusschen de dingen te zijn, abstrakte verhoudingen.[39] De
warenproduktie had de banden verscheurd, die het deel aan het geheel,
den mensch aan de gemeenschap verbonden. Zij had de menschen als
zelfstandige producenten en als eenzame individuen tegenover elkander
gesteld. Het toenemend abstrakt karakter van de verhoudingen der
menschen tot elkaar en de toenemende eenzaamheid van den mensch
spiegelde zich in de Godsidee van het protestantisme en van de 17de
eeuwsche philosophie. Het protestantisme was, vergeleken bij de
concreet-zinnelijke godsdienstige voorstellingen van het volksdommelijk
middeneeuwsch katholicisme, de godsdienst van den eenzamen abstrakten
God. Het theïsme, dat in de engelsche achtiend'eeuwsche philosophie een
groote rol speelde, en door Rousseau gepoëtiseerd en gepopulariseerd
werd, was niet anders als de uiterste konsekwentie, vereenvoudiging en
samenvatting van het protestantisme, de theologische uitdrukking van den
voortgang der warenproduktie sedert de dagen der Hervorming.

Maar sedert die dagen had niet slechts de warenproduktie in het algemeen
groote vorderingen gemaakt, ook de kapitalistische produktiewijze was
zeer toegenomen. Wetenschap en techniek waren vooruitgegaan, de mensch
was sterker geworden tegenover de natuur, hij had meer macht gekregen
over de natuurkrachten, maar deze vooruitgang had zich voltrokken
grootendeels ten koste van de arbeidende klassen. De levensonzekerheid
was erger, de ellende grooter geworden, overal in Europa waren de boeren
òf op groote schaal van huis en hof verjaagd geworden, òf in zwaardere
afhankelijkheid gebracht door den vereenigden druk van feudalisme en
absolutisme. De toenemende ongebondenheid op ekonomisch gebied, de
grenzelooze hebzucht der meesters die op zedelijk gebied met de
kapitalistische warenproduktie samengaat, verzwaarde het lot der armen.

In de moderne kapitalistische maatschappij kan deze of gene laag van de
burgerlijke klassen zich wel onder den invloed van bepaalde belangen
(verzet tegen het geestelijk gezag enz.) tijdelijk tegen allen
godsdienst verklaren, maar de groote massa moet altijd weer tot een
of anderen vorm van godsdienst terugkeeren, omdat hij een onmisbaar
bestanddeel der burgerlijke orde is. Op geestelijk gebied is de
abstracte gods-idee de spiegel van werkelijke maatschappelijke
verhoudingen, op moreel gebied is de godsdienst noodig als "de breidel
der rijken en de troost der armen" gelijk Rousseau het zeer juist
uitdrukte. Hij voelde dat het geloof aan god, vrijheid en
onsterfelijkheid, in de burgerlijke maatschappij een onontbeerlijk
fundament was voor de verplichting tot zedelijk, dat wil zeggen sociaal,
handelen. Zooals het achtiend' eeuwsch materialisme tot de ethische
theorie van "zelfzucht het oorspronkelijke in den mensch" leidde, zoo
beriep het theïsme zich op God, om steun te geven aan de sociale
gevoelens der menschen en hun zelfzucht te breidelen. De mogelijkheid
van een zuiver-menschelijke, natuurlijke basis voor het zedelijk
handelen zag het theïsme niet in; de supra-natuurlijke scheen hun de
eenig-mogelijke; vandaar dat Rousseau de atheïsten uit zijn idealen
staat wilde verbannen, niet wegens hun overtuiging, maar omdat menschen
met zulk een overtuiging noodzakelijk on-sociaal moesten handelen: zij
hadden geen toom voor hun zelfzuchtige neigingen, geen hoop op belooning
voor het onderdrukken daarvan.

Het mechanisch materialisme en het theïsme vertegenwoordigen dus twee
polen, twee uiterste richtingen van het burgerlijk denken, beide
wortelend in de maatschappij der kapitalistische warenproduktie. Het is
daarom een dwaling, Rousseau wegens zijn theïsme voor te stellen als
"reaktionnair" in vergelijk tot de materialistische philosophen. Het
punt waar het om ging in den strijd der opkomende tegen de vervallende
klassen was niet de philosophisch-religieuze overtuiging, maar de
strijdvaardigheid tegenover het kerkelijk gezag. En op dit punt was
Rousseau, door zijn individualistische uitspraak "elk mensch staat
rechtstreeks tegenover god," niets minder revolutionair dan de
materialisten door de hunne "er bestaat geen god."

Twee aan elkaar overgestelde stroomingen of neigingen in het wezen van
Rousseau vereenigden zich in zijn godsdienstig gevoel en gaven hieraan
een bijzonder karakter. De eerste was zijn geëxalteerd individualisme,
in den loop der jaren vergroeid tot een monsterachtig zelf-gevoel, die
hem zijn ik-heid deed beschouwen als absoluut-eenig. Het specifiek
moderne gevoel van het individu, eenzaam en een wereld op zichzelven,
verwrong zich bij hem tot ziekelijke overdrijving, waanzin. Zijn
Godsidee was de projektie van dit grenzelooze ik in de oneindigheid,
de verheffing van den mensch, de synthese van al zijn krachten, alle
samenwerkende emotie's van zijn eigen wezen, de sublimatie en uiterste
expansie der persoonlijkheid.[40] Zoo komt het dat hij wel vaak op den
grens schijnt van het pantheïsme, maar er toch nooit toe overgaat god
te identificeeren met de natuur. Hij hield vast aan een persoonlijke
kracht, een beweger der materie, een wetgever die zijn wil in het
menschenhart geschreven had.

Maar het geëxalteerd individualisme van Rousseau, zijn mateloos
zelfgevoel, kon zich enkel doorzetten in de ideale wereld der droomen.
In de werkelijkheid voelde hij zich naar alle kanten begrensd, arm,
bedrukt, machteloos, juist zooals de volksklassen dat waren wier
stemmingen en aspiraties hij, hoezeer ook gekleurd door zijn persoonlijk
wezen, vertolkte. De groote heeren, de rijke financiers: die hadden geen
God noodig, die konden hem missen, want zij waren machtig en
maatschappelijk op 't punt te triomfeeren, zij schreven hun wil aan
koningen voor, voor hen bestonden geen grenzen meer van goed en kwaad;
zij konden uitgroeien, heerschen, genieten. Maar niet Rousseau en niet
de kleinburgers noch de boeren van het land en de arbeiders der steden.
Hoe beklemd leefden zij tusschen machten, de hunne ver, ver overtreffend!
Waren zij geen speelbal van het lot? Niet machteloos tegen onrecht, niet
onderdrukt? En nog was hun tijd niet gekomen, om op te staan en het juk
af te schudden. Juist zoo voelde Rousseau zich ook: beklemd door over-
machtig onrecht. Hoe dikwijls had hij zich zoo gevoeld sedert de eerste
smartelijke ervaring van Bossey! Altijd had hij het goede gezocht, en
hoeveel leed was zijn deel geweest, hoeveel miskenning en verdriet! Het
heil, de expansie die hem in de werkelijke wereld ontzegd was, verplaatste
hij in de boven-zinnelijke; de gerechtigheid die voor hem uitbleef op
aarde, zou hem in een ander leven alles vergoeden. "Mijn vriend," schreef
hij aan een kennis uit Genève, "ik geloof aan God, en God zou niet
rechtvaardig zijn zoo mijn ziel niet onsterfelijk ware." "Zoo ik geen
ander bewijs had van de onsterfelijkheid der ziel als de triomf van den
booze en de onderdrukking van den rechtvaardige in deze wereld," spreekt
de "Vicaire Savoyard," "zou dit op zichzelven mij beletten te twijfelen.
Ik zou tegen mij zelf zeggen: alles is niet gedaan voor ons met dit leven,
alles wordt hersteld na den dood."

Dit gevoel: behoefte aan steun op moreel gebied en aan troost over het
slechte leven, is de grondslag van zijn gods-geloof, dat hij in de
laatste boeken van de "Nouvelle Héloïse" en in de belijdenis van den
"Vicaire Savoyard" heeft uitgesproken. Het innerlijk gevoel en het
geweten zijn de beide pijlers van dit geloof.

De mensch is tweeslachtig, in hem leeft een dubbel beginsel: door het
eene is hij onderworpen aan de kracht der zinnen, door het andere is hij
vrij. In de diepten der ziel is een aangeboren beginsel van
gerechtigheid en deugd, waarnaar wij de daden beoordeelen als goed of
slecht: dit beginsel is het geweten. God heeft dit beginsel in den
mensch neergelegd: het is voor zijn ziel, wat het instinkt is voor het
lichaam; het is "het goddelijk instinkt, de onstoffelijke en hemelsche
stem, de zekere gids van een wezen, beperkt, maar vrij en met rede
begaafd, onfeilbaar rechter van goed en kwaad, dat den mensch aan god
gelijk maakt"....

"Geen enkel stoffelijk schepsel is begaafd met eigen aktiviteit, behalve
ik. Men kan mij dit bestrijden, maar ik voel dat het zoo is en dit
gevoel is sterker dan de rede die het bestrijdt. Ik heb een lichaam
waarop de andere lichamen inwerken en dat op hen inwerkt, maar mijn wil
is onafhankelijk van mijn zintuigen; ik geef toe of ik weersta, ik word
overwonnen of ik ben overwinnaar, en ik voel zeer goed in mijzelven
wanneer ik doe wat ik heb willen doen, en wanneer ik toegeef aan mijn
hartstochten."

Dood-eenvoudig, bijna armelijk is, ontdaan van het poëtisch bijwerk en
de gevoels-exaltatie, de theologie van Rousseau. Innerlijk gevoel en
geweten zijn de beide vleugels waarop de ziel stijgt tot god, vrijheid
en onsterfelijkheid. Al het andere: dogma's, openbaring, Christus als
middelaar, erfzonde en verzoening, is verdwenen, niets behouden als dit
aller-algemeenste: de boven-natuurlijke sanktie der moreele, dat is der
maatschappelijke verplichtingen.

Wat is dit geloof in zijn wezen anders, als de, van alle philosophische
spitsvondigheden en diepzinnigheden ontdane, leer van Kant? Gelijk Kant
heft Rousseau 't weten op, om plaats te maken voor 't gelooven; gelijk
Kant laat hij de rede buiten spel, om het geloof te grondvesten in
innerlijk gevoel en geweten. Gelijk Kant geeft hij aan de stem in ons,
die gebiedt plicht te volgen ook tegen neiging in, een bovenzinnelijken
oorsprong. Gelijk Kant is Rousseau overtuigd, dat de mensch niet vermag
de dingen te kennen. "Wij zijn," zegt de "Vicaire Savoyard," "van alle
kanten door ondoordringbare geheimnissen omgeven; wij gelooven ze te
onthullen door middel van het verstand, maar doen het slechts door
middel der verbeelding.... Klein onderdeel van een geheel waarvan de
grenzen ons ontgaan, en dat zijn maker aan onze dwaze krakeelen overlaat,
zijn wij ijdel genoeg om te willen beslissen wat dit geheel op zich zelven
is, en wat wij met betrekking er toe zijn."

Stemt dit niet volkomen overeen met de uitspraak van Kant, dat alle
tijdelijke en ruimtelijke dingen slechts verschijningen zijn, en wij het
werkelijk bestaan, het _Ding an sich_ niet vermogen te kennen?

Maar, zoo het geloof aan een abstract en schimmig God bij Rousseau en
bij Kant uit dezelfde sociale wortel ontsprong, het groeide in beide uit
tot een geheel ander ding door de groote verschillen in hun
persoonlijken aanleg.

Hun beider theïsme is de laatste uitlooper van een ontwikkeling, die bij
de Hervorming begon, als de geestelijke weerschijn van de omwenteling
der ekonomische en sociale verhoudingen sedert het einde der Middeleeuwen,
en de laatste phase van den godsdienst voorafgaand aan zijn vernietiging,
vertegenwoordigt. Maar Kant, de man van het abstrakte denken, de
mathematisch-aangelegde, strenge, stipte, fantasielooze natuur, vult het
dorre schema god-vrijheid-onsterfelijkheid met het denkbeeld van de plicht,
dat is het weerstaan der zinnelijke neiging en het weerstand bieden aan de
verlokkingen der zelfzucht. Zoo krijgt zijn leer voor de opkomende burgerij
een groote sociaal-ethische beteekenis. Plicht, dat is het afstanddoen van
eigen voordeel en winst, het weerstaan der verzoeking tot bedrog en listen
wanneer 't geweten spreekt, het achterstellen van het persoonlijk belang
bij het algemeene, het klasse-belang. De philosophie van Kant wordt tot de
levensleer niet in de eerste plaats der lijdende, noch der strijdende, maar
der _arbeidende_ kleine burgerij.

Rousseau daarentegen legt overeenkomstig zijn zinnelijk-weeke, poëtische
natuur, den nadruk niet zoozeer op de strenge eischen van het geweten,
maar op de heerlijkheid Gods, het gesublimeerde ik, en op den zekeren
troost zijner gerechtigheid voor de verdrukten en bedroefden. Hij slaagde
er in, het geloof aan den abstrakten monstergeest, aan de "laffe schim"[41]
der onbestemde godheid, adem van leven en warmte in te blazen, aan het
kale lijnenschema van een godsdienst zonder dogma's, zonder geopenbaarde
waarheden, zonder ritus, zonder eenige vaste vormen, een zachte warmte en
een poëtischen glans te verleenen. Zijn leer kreeg vooral _politieke_ en
_literaire_ beteekenis: door het sentimenteele geloof van Robespierre en
de Jacobijnen aan een "Etre suprême," een opperste-abstraktie, samenvattend
al die andere abstrakties van Vrede, Vrijheid, Recht, enz. enz., achter
welke zich, voor hen zelven onbewust, zeer reeële en materiëele
klassebelangen verborgen; en door het vage, onbestemde, poëtisch-opgesmukte
deïsme en spiritualisme van Chateaubriand, Victor Hugo, Lamartine, Alfred
de Musset, George Sand, enz.--Hun aller spiritualisme stamt rechtstreeks
af van de geloofsbelijdenis van den "Vicaire Savoyard."

Toen de konservatieve professor St. Marc de Girardin, nu ruim zestig jaar
geleden in een serie lezingen over Rousseau ook de "Geloofsbelijdenis van
den Vicaire Savoyard" behandelde, vierde hij de bekeering van Rousseau tot
godsgeloof en ootmoedige gezindheid als het begin der christelijke reaktie
tegen het systematisch ongeloof en eindigde zijn beschouwing met de
volgende woorden: "Mijne heeren, men moet kiezen tusschen den priester en
den politieagent, en wij prijzen het in Rousseau, dat hij den eerste heeft
gekozen."

De professor vergiste zich: de zaak staat eenigszins anders dan hij
meende. Wat Rousseau deed, wat allen doen, die het geloof aan god en aan
de onsterfelijkheid aanvaarden, omdat zij het achten onmisbaar te zijn
tot het voortbestaan der burgerlijke samenleving, is eenvoudig de
autoriteit van den aardschen politie-agent door die van een hemelschen
versterken.

       *       *       *       *       *

In verschillende zijner kleine geschriften (o.a. het tweede "Discours,"
de voorrede van "Narcisse," het artikel voor de Encyclopedie over
politieke economie en het opstel over "het regeerstelsel van Polen")
heeft Rousseau het vraagstuk van den invloed der politieke instellingen
op den menschelijken staat behandeld.

Behalve de gewone felle kritiek op het bestaande, vindt men in deze
geschriften ook vele interessante voorstellen van politieke
hervormingen, alle in de lijn van het klein-burgerlijk utopisme.
Samenhangend en systematisch heeft Rousseau het algemeene vraagstuk
van de grondslagen van den staat behandeld in het "Contrat Social."
Schijnbaar wijkt dit af van zijn overige werken niet alleen door den
strengen betoogtrant, het vermijden van elke lyrische ontboezeming
en alle beeldspraak, de afwezigheid van zijn gewonen oratorischen
schrijftrant, maar ook door het standpunt ten opzichte van het
maatschappelijk leven. Vooral tusschen het tweede "Discours" en het
"Contrat Social" heeft men een groote tegenstelling meenen op te merken.
In dit "Discours" immers verheft Rousseau den natuurstaat tot den
eenigen van echt geluk, verdoemt hij de beschaving en het
maatschappelijk leven, die den mensch hebben verdorven en doen
ontaarden, beschouwt hij deze als den oorsprong van alle rampen, alle
ondeugden, alle menschelijke ellende. In de "Contrat Social" prijst hij
daarentegen met warmte de voordeelen, die de mensch door de samenleving
en den burgerlijken staat verworven heeft. "Al doet de mensch (in dezen
staat)," luidt het daarin, "afstand van verschillende voordeelen, die
hij in den natuurstaat deelachtig was, hij wint er zoo groote, zijn
vermogens worden zoo geoefend en nemen zoozeer toe, zijn begrippen
verruimen zich zoo zeer ... dat zoo de misbruiken van zijn nieuwe
levens-inrichting hem niet vaak verlaagden tot onder den staat waaruit
hij gestegen is, hij onverpoosd het gelukkig oogenblik moest zegenen,
dat hem van een stompzinnig geborneerd dier, tot een intelligent wezen
maakte." Echter, deze tegenspraak is slechts schijnbaar; zij vervalt
wanneer wij ons voor den geest stellen, wat Rousseau met het tweede
"Discours," en wat met het "Contrat Social" beoogde. In het een zoowel
als het andere ging hij den absolutistisch-feudalen staat zijner dagen
te lijf. In het bewuste "Discours" stelde hij tot dit doel tegenover
de sociale ellende en de moreele ontaarding van zijn tijd den z.n.
"natuurstaat" en verheerlijkte die; in het "Contrat" onderzocht hij de
oorsprongen van den staat in 't algemeen om daaruit de onwettigheid te
demonstreeren van het absolutisme.

Van tweeërlei uitgangspunt trokken in de 18de eeuw de revolutionaire
denkers, de ideologen der burgerlijke klassen, tegen den absoluten staat
te velde. Het historisch onderzoek, waarvan Montesquieu de voornaamste
vertegenwoordiger was, ging de ontwikkeling der regeerstelsels na en
vergeleek de bestaande regeeringsvormen, om uit deze vergelijking de
voortreffelijkheid van het "gemengde" (d.w.z. engelsche, half-burgerlijke,
boven het absolutistisch regeerstelsel te concludeeren. Het juridisch
onderzoek, door Rousseau gevoerd, nam tot uitgangspunt het bestaan van
een onveranderlijk, onvervreemdbaar menschenrecht, het recht te beschikken
over de eigen persoonlijkheid, en leidde uit het bestaan daarvan de
onrechtmatigheid der heerschende politieke instellingen af. Het eerste
uitgangspunt leidde tot onderzoek der konkreete werkelijkheid en voerde
in de praktijk tot gematigde voorstellen; het stelde zich tevreden met
aan te sturen op een kompromis tusschen de absolutistisch-feudale en de
burgerlijke klassen, gelijk in Engeland tot stand gekomen was. Montesquieu
schreef als realist en hervormer. Het abstrakt-juridische uitgangspunt van
Rousseau voerde tot den revolutionairen eisch der volkssouvereiniteit.
In zuiver-ideologische en idealistische denkvormen lag toen de grootste
aanvalskracht der burgerlijke klassen tegen de feudaal-absolutistische,
terwijl in onze dagen de grootste aanvalskracht van het proletariaat
tegen de bourgeoisie in historische en materialistische denkvormen ligt.
Toen was het geloof in de eeuwige rechten van den mensch revolutionair,
gelijk heden het geloof aan den invloed der produktieverhoudingen op den
inhoud van het bewustzijn dat ís.

Daar waar Rousseau in het "Contrat" de onbegrensde ruimten der abstraktie
verlaat en hij het gebied betreedt der konkreete werkelijkheid, rekening
houdt met de betrekkelijkheid der dingen, daar zwijgt de koene
revolutionaire denker en hoort men de stem van den weifelenden,
voorzichtigen kleinburger.

De mensch--aldus de gedachtegang van het "Contrat Social,"--is vrij
geboren, vrijheid is een algemeen onvervreemdbaar menschenrecht. "Het
recht van den sterkste" is niets als een leugenachtige uitdrukking. De
noodzakelijkheid kan gebieden om aan de overmacht te gehoorzamen, maar
met recht heeft dit niets te maken. De grondslag van het maatschappelijk
kontrakt kan dus nooit verovering zijn, noch uitbreiding der vaderlijke
macht, noch de inwilliging van allen, om aan één te gehoorzamen. Geen
enkeling en geen volk kan zijn vrijheid vervreemden, hoeveel te minder
de vrijheid zijner nakomelingschap; de politieke en de sociale slavernij
zijn tegen de rede en tegen het menschelijk recht. De Staat moet tot
oorspronkelijken grondslag hebben gehad een overeenkomst tusschen zijne
leden, waardoor elk hunner iets prijs gaf van zijn onafhankelijkheid, in
ruil voor de bescherming hunner personen en bezittingen door de macht
van het geheel. Door zulk een overeenkomst vereenigen alle hunne
krachten onder de opperste leiding van den algemeenen wil. Een moreele
en kollektieve persoonlijkheid wordt geboren, de drager van het sociaal
gezag, die Rousseau de souverein noemt; de leden daarvan hebben als
_burgers_ deel aan het gezag, als _onderdanen_ zijn zij aan de wet
onderworpen.

Maar kan men de leden der staatkundige gemeenschap nog vrij noemen nadat
zij zich zelven aldus door het maatschappelijk kontrakt hebben gebonden?
Ja, antwoordt Rousseau. Wel kan elk persoonlijk een bijzondere wil
hebben, tegenovergesteld aan den algemeenen wil dien hij als burger
heeft, wel kan zijn persoonlijk belang strijdig zijn met het algemeene;
maar door het maatschappelijk kontrakt is hij beschermd tegen elke
persoonlijke afhankelijkheid, en vrij om alles te doen wat overeenkomt
met de rede en de rechtvaardigheid. Hierin bestaat zijn vrijheid. Wil
hij niet gehoorzamen aan den algemeenen wil, die tot uiting komt in de
wetten, dan moet men hem dwingen te gehoorzamen, dat is hem dwingen om
vrij te zijn. Aan den in de wet vastgelegden volkswil moet men zich
onderwerpen als aan de natuur-noodzakelijkheid zelve. De wet kan niet
tegen het algemeen belang ingaan, immers dan zou het volk tegen zijn
eigen welzijn in handelen en dit is onmogelijk. Het volk is onfeilbaar,
de volkswil kan niet dwalen; hij is altijd gericht op het algemeen
welzijn. Wel kan men het volk bedriegen; daardoor schijnt het somtijds
het slechte te willen, maar deze afwijking herstelt zich zelven weer.

De soeverein heeft een orgaan noodig om den algemeenen wil uit te voeren
en de wet in bijzondere gevallen toe te passen. Dit orgaan is de
regeering, door Rousseau vorst of magistraat genoemd. De regeerders zijn
dus niet de meesters, maar de dienaren, de zaakgelastigden van het volk.
Het volk stelt ze aan, het verleent hun bepaalde rechten, het is altijd
vrij deze rechten te wijzigen of terug te nemen, immers de vervreemding
van den volkswil is onvereenigbaar met het wezen van het maatschappelijk
lichaam, en rechtstreeks ingaande tegen het doel van het sociale kontrakt.

De vorm der regeering kan zijn monarchisch, aristokratisch of
demokratisch. Hoe meer geconcentreerd zij is, dat wil zeggen in de
handen van hoe kleiner aantal personen zij berust, des te sterker zal
zij zijn. De monarchie is de sterkste regeering, omdat in de monarchie
alle raderen in één hand samenkomen. Echter, haar doel is niet het heil
des volks maar 't heil des konings, die onophoudelijk streeft naar
vergrooting zijner macht. Men moet niet oordeelen naar de regeering van
een goed en wijs koning, maar zien wat van de taak, om het algemeen
welzijn te dienen, te recht komt onder een boosaardig of stompzinnig
vorst.

Abstrakt genomen is de demokratie, de regeering door de meerderheid, de
beste. Maar zij eischt om uitvoerbaar te wezen het samentreffen van een
aantal omstandigheden als daar zijn: een klein grondgebied, eenvoudige
zeden, gelijkheid der vermogens, enz. "Bestond er een volk van goden,
het zou zichzelve demokratisch regeeren, maar voor een volk van menschen
is een zoo volmaakte regeeringsvorm niet geschikt." In de praktijk is
dus de aristokratie, de oudste regeeringsvorm, tevens de meest
verkieslijke, althans wanneer zij niet op erfelijke aristokratie berust.
Deze laatste is de allerslechtste van alle regeeringsvormen, gelijk de
aristokratische door keuze de allerbeste is. Zij biedt de meeste
waarborgen van kunde, rechtschapenheid, ervaring, onbaatzuchtigheid enz.
van de regeerders. Want zoo de volkswil niet bedrogen wordt, zal hij in
den regel de waardigste burgers tot de uitoefening der bestuurs-funkties
verkiezen.

Geen vorm van regeering is, op zich zelve beschouwd, de meest
verkieslijke. Welke de voorkeur verdient hangt af van den aard van den
staat, van zijn grootte, zijn rijkdom, zijn bevolking, de ontwikkeling
der produktiekrachten enz. In 't algemeen is de eenhoofdige regeering
't meest geschikt voor de groote rijken, de aristokratische voor de
middelmatig-grooten en de demokratie voor de kleinen. Een zeker teeken
van een goede regeering is de geregelde aanwas der bevolking, van een
slechte haar vermindering.[42]

Elke regeering heeft de neiging haar macht uit te breiden ten koste van
den souverein, dat is van den volkswil.

Het volk moet daartegen waken en zijn recht handhaven om de regeering
die niet langer beantwoordt aan haar doel: het volksheil te dienen, tot
onderwerping te brengen of af te zetten. In het volk leeft het wetgevend
vennogen, dat het hart is der maatschappij; het moet op geregelde
tijdstippen bijeenkomen in algemeene vergadering om de funkties uit
te oefenen, die voortspruiten uit het wezen van het maatschappelijk
kontrakt. Deze vergaderingen moeten altijd geopend worden door een
stemming over de twee volgende vragen: ten eerste, of het den souverein
behaagt den tegenwoordigen regeeringsvorm te handhaven; ten tweede of
het hem behaagt deze ook verder te laten uitoefenen door degenen die er
thans mee zijn belast.

Legt het volk zijn funkties in handen van vertegenwoordigers, zoo is het
verloren, het is met zijn vrijheid gedaan: de volkssouvereiniteit kan
noch verdeeld, noch op anderen overgebracht worden. Rousseau beroept
zich op de instellingen van het oude Rome om te bewijzen, hoe ook een
talrijk volk zijn rechten niet aan afgevaardigden behoeft uit handen te
geven, maar in algemeene vergadering beraadslagen en beslissen kan.

Men ziet hoe het "Contrat Social," in den vorm eener abstrakt-juridische
redeneering, in waarheid een voorbehoudlooze oorlogsverklaring der
demokratie aan het absolutisme is. De definitie die het gaf van den
soeverein en van de wet, de onderscheiding die het maakte tusschen
souverein en regeering, de beschouwing van de regeerders als
zaakgelastigden van het volk,--dit alles waren in de dagen van Rousseau
revolutionaire beginselen, stoutmoedige nieuwigheden die nog slechts
voorkwamen aan de uiterste grenzen van het burgerlijk klassebewustzijn.
Vandaar dat het "Contrat" slechts langzaam doordrong en zijn inhoud pas
door de nieuwe generatie verwerkt, begrepen en toegejuicht werd. Voor
deze generatie werd het tot de revolutionaire bron, waaruit de strijders
van 1789-1793 het grootste deel hunner gevoelens, voorstellingen en
denkbeelden schepten.

De rol die het "Contrat Social" heeft vervuld als het evangelie der
burgerlijke revolutie, is algemeen bekend. Minder bekend is het
overheerschend _klein_burgerlijk karakter van de staatkundige beginselen
die Rousseau in het "Contrat Social" verkondigt. De ideale staat die hem
bij zijn beschouwingen voor den geest stond was geen willekeurige
abstraktie, maar de zwitsersche demokratie van kleine burgers en kleine
boeren, gezien door het waas der verheerlijkende herinnering en der
teedere pieteit van den ver van het land zijner geboorte toevenden
patriot. De regeeringsvorm en de instellingen die hij de beste acht om
den mensch tot geluk en deugd te voeren, zijn de regeeringsvorm en de
instellingen dezer kleine gemeenschappen, die bestonden uit een
tweederangs-stadje met daaraan grenzend landelijk gebied. In hen was
de arbeidsverdeeling nog weinig ontwikkeld. Ook de meeste stedelingen
bezaten nog land en namen althans op sommige tijden van het jaar aan den
landbouw deel, die met het ambacht het voornaamste bestaansmiddel was;
industrie en handel waren zwak en achterlijk, de klassetegenstellingen
gering.

Het kleinburgerlijk standpunt van Rousseau verklaart ook de strekking
tot staatsdespotisme, (in tegenstelling tot de liberale leer) van het
"Contrat Social." Wel heeft hij zich nergens uitdrukkelijk uitgelaten
over de grenzen der soevereine macht, niet uitdrukkelijk vastgesteld
welke persoonlijke rechten en vrijheden, ten opzichte b.v. van het
eigendomsrecht, van de vaderlijke macht, enz. de individuen zich bij de
afsluiting van het maatschappelijk kontrakt z.i. in elk geval moesten
voorbehouden. Maar een aantal plaatsen uit verschillende zijner
geschriften bewijzen dat hij zich den idealen staat voorstelde als zeer
sterk ingrijpend in het leven zijner leden. In zijn artikel over de
politieke economie b.v. zegt hij dat de opvoeding door den staat
geregeld behoort te worden; in de "Contrat Social" noemt hij het de
plicht van den staat door wetten de weelde en de neiging tot toenemende
ongelijkheid van bezit te beteugelen; in de "Lettre à d'Alembert"
verklaart hij zich tegen alle indirekte belastingen, en verdedigt hij
de belasting op het inkomen en op voorwerpen van weelde. Zonder twijfel
ging de richting van zijn wil en zijn denken wel degelijk naar een
groote beperking van de persoonlijke vrijheid door den staat,[43] gelijk
de Jacobijnen, die de echte kinderen van zijn geest waren, die in
praktijk hebben gebracht; hij is anti-liberaal, de leus van het
"laissez-faire en laissez-allez" de opvatting dat de staat zich tevreden
behoort te stellen met den rol van nachtwaker, en zich zoo min mogelijk
met het doen en laten der burgers heeft te bemoeien, is volstrekt niet
de zijne. Deze opvatting ontstond pas na de overwinning der bourgeoisie,
uit haar sprak de beduchtheid der industrieele kapitalisten voor iedere
bescherming der agrarische belangen en vooral der levenskracht van het
proletariaat; den onwil tot zelfs de geringste breideling der uitbuiting.
Rousseau, hoe individualistisch hij ook voelde en dacht, had geen bezwaren
tegen verregaande staatsbemoeiing. Tegen de uitbuiting der massaas door de
industrieele bourgeoisie was hij even fel gekant, als tegen hun plundering
door de feudale grondbezitters en den koninklijken fiscus. En de
kleinburgerlijke ambachtsman die hij zich voelde vond het ingrijpen der
overheid in zijn produktie- en levensverhoudingen, zijn arbeidswijze,
zijn woning en kleeding vanzelfsprekend en bemerkte daarin niets van
hinderlijken dwang.

Zeer sterk komt ook zijn kleinburgerlijk standpunt uit in zijn voorkeur
voor kleine staten. De uitgebreidheid van het landgebied, de talrijkheid
der bevolking van een staat, haar opeenhooping in de hoofdstad, dit
alles beschouwt hij als de voornaamste redenen van het verval der
oorspronkelijke vrijheid. Kleine staten, met een bevolking van ongeveer
10.000 zielen, die rijk noch arm zijn, die niemand noodig heeft en die
hunnerzijds niemand noodig hebben, zijn z.i. de eenige die goede wetten
kunnen krijgen. Ook de afhankelijkheid der staten van elkaar door den
handel lijkt hem een gevaar toe voor hunne vrijheid; slechts staten die
op zich zelf staan, voldoende produceeren tot hun eigen verbruik, zijn
verzekerd van het behoud hunner nationale vrijheid, zooals slechts
onafhankelijk van elkaar produceerende individuen dat zijn van hunne
persoonlijke.

Het streng vasthouden aan de uitoefening der wetgevende macht door het
volk zelf, zonder tusschenkomst van vertegenwoordigers, als aan den
hoeksteen der vrijheid, is evenzeer een bewijs hoe Rousseau de idee
van den "abstrakten staat" niet uit zijn hoofd haalde maar uit de
werkelijkheid der republiek Genève, in dat hoofd tot een idealen staat
herschapen. Immers in Genève bestond nog, hoe ook tot machteloosheid
ontaard, de instelling van de algemeene vergadering der burgers:
de kleinheid der stad en het gering aantal dergenen die het volle
burgerrecht bezaten maakte het vertegenwoordigend stelsel onnoodig.

Rousseau zag zeer goed in, dat de ekonomische voorwaarden tot
verwezenlijking van zijn staatkundige idealen betrekkelijke gelijkheid
van bezit en geringe ontwikkeling der klasse-tegenstellingen waren.
Nergens komen de konsequenties van zijn kleinburgerlijk bewustzijn beter
uit, dan in zijn standpunt ten opzichte van den eigendom. Men heeft zich
somtijds op één enkele uitlating in het heftigste en meest onbeheerschte
zijner werken beroepen, om hem socialistische neigingen toe te
schrijven, die hem volkomen vreemd waren.[44] Zeker kan men uit deze
uitlating een vijandige gezindheid tegen het privaat-eigendom afleiden,
echter alleen wanneer men haar op zichzelven beschouwt, los van het
verband waarin zij staat en van de algemeene en konsekwente denk- en
wils-richting van den schrijver. Wel haatte Rousseau van ganscher harte
de opstapeling van den rijkdom in enkele handen, maar het socialistisch
inzicht dat de rijkdom door de gemeenschap geschapen, ook aan de
gemeenschap terug behoort te keeren, lag geheel en al buiten zijn
geestelijken horizon. Hij beschouwde integendeel het privaat-eigendom
als het fundament van alle maatschappelijke orde. In zijn artikel over
de politieke economie omschrijft hij het eigendomsrecht als "het
heiligste van alle burgerlijke rechten, in zeker opzicht nog
belangrijker dan de vrijheid." In het "Discours" over den oorsprong der
ongelijkheid, het geschrift waarin de z.n. "socialistische" uitval tegen
het privaateigendom van grond en bodem voorkomt, toont hij op een andere
plaats aan, hoe uit dit eigendom de eerste regels der gerechtigheid zijn
voortgesproten. Deze uitval is niets anders als een zucht over het
verloren Paradijs van het oorspronkelijk communisme, dat naar Rousseau
meende aan het tot stand komen van alle maatschappelijke instellingen
was voorafgegaan.

Maar zoo hij het eigendom verheerlijkt, het is alleen en uitsluitend het
kleinburgerlijke en klein-boersche, door eigen arbeid verworvene; elk op
uitbuiting berustend eigendom verwierp hij als in de hoogste mate
onzedelijk en ingaande tegen de gerechtigheid. "De arbeid," luidt het in
het "Contrat Social," "de ontginning van den bodem is het eenig teeken
van eigendom, dat verdient gerespekteerd te worden." Dit kleinburgerlijk,
op arbeid berustend eigendom beschouwde Rousseau als de grondslag der
vrijheid en gelijkheid; daarom achtte hij het de taak der wetgeving, de
gelijkheid die altijd dreigt te verdwijnen altijd weer te herstellen, en
de verschillen in bezit tusschen de burgers zoodanig te beperken, dat
geen hunner rijk genoeg was om een ander te koopen, en geen hunner uit
armoede gedwongen om zichzelf te verkoopen.  De eenige vorm van eigendom,
die naast het kleinburgerlijke genade vindt in zijn oogen, is het
patriarchale, voornamelijk voor eigen gebruik produceerende grootgrondbezit.

       *       *       *       *       *

De 18de eeuw had de groote, primaire gemoedsbewegingen, hartstochten en
affekties, die de geur en de zoetheid des levens zijn, verbannen naar de
rommelzolder van het hart, als oudmodische dingen, de verfijnde smaak
van een verlicht geslacht onwaardig. Zij had de liefde verlaagd tot
zinnelijk-cerebraal genot, tot een spel, dikwijls vermakelijk en soms
wreedaardig, altijd zonder verwachting en verrukking, zonder teerheid,
zonder illusie, zonder exaltatie, zonder droom. "Voor de mannen
_bezitten_, voor de vrouwen _ontrooven_ ziedaar heel het spel, heel de
eerzucht dezer nieuwe grillige liefde, onstandvastig, veranderlijk,
wispelturig, nooit verzadigd; door de comédie de moeurs verpersoonlijkt
in die rumoerige, onbeschaamde en zegevierende Cupido, sprekend aldus
tot den Amor der oude tijden: "uw minnaars waren niets als goedzakken,
zij konden slechts smachten, weeklagen, hun leed verhalen aan de
omringende echo's. Ik voor mij heb de echo's afgeschaft. Komaan, zeg ik,
ik bemin u, zie wat ge voor mij kunt doen, want tijd is geld, men moet
zich haasten. Mijn onderdanen zeggen niet: "ik sterf;" er is niets
levender dan zij. Smachten, schuwheid, zoete smarten, van dat alles
is geen sprake meer; het hoort tot de flauwe, weeë kost der voorbije
tijden. Ik wieg mijn onderdanen niet in slaap, integendeel: ik maak ze
goed wakker, zij zijn zoo kittig, dat ze geen gelegenheid hebben om
teeder te zijn; hun blikken zijn begeerten; in stee van te zuchten,
vallen zij aan; zij zeggen niet "doe mij de gunst," zij nemen ze: en zoo
hoort het."[45]

Liefde--groote, echte, vurige, hartstochtelijke liefde tusschen den
minnaar en de minnares geldt bij de tijdgenooten voor even belachelijk
als liefde tusschen man en vrouw. Trouw is een malle ouwerwetsche
gewoonte. De fladderende vlinder wordt het symbool der hoogste
levenskunst. De enkele liaisons die blijvend zijn, doopt de wereld met
den spotnaam: "eerbiedwaardige verhoudingen." Suggereert de uitdrukking
niet treffend iets braafs en mufs, iets van een oude tante uit de
provincie? Men ziet de dunne lippen van den cavalier zich krullen tot
een spotachtig lachje, als hij zijn schoone het paar aanwijst dat zich
aan zoo smakelooze ouderwetschheid schuldig maakt.

Respekt voor de vrouw? Wie voelt er nog iets van? Galanterie,
hoffelijkheid, ja; maar respekt! Het is tot een axioma geworden: "zoo ge
driemaal aan een vrouw vertelt dat zij mooi is, zal zij u de eerste maal
bedanken, de tweede maal gelooven en de derde maal beloonen." De liefde
is àl scherts en luchtigheid; elke verhouding waarvan men aan 't begin
't einde niet ziet aankomen, weegt deze luchthartige menschen te zwaar.
In godsnaam geen ernst, geen jalouzie, geen verdrietelijkheden, geen
verantwoordelijkheid gemengd in den beker van genot.

De vrouw voegt zich naar de nieuwe zeden; zij onderdrukt haar diepste
instinkten, zij schaamt zich over haar schaamte. Zij leert te spotten
met ingetogenheid en kuischheid, met deugd en trouw; zij onderdrukt haar
begeeren naar een andere liefde, eene van teederheid en adoratie, want
dat is belachelijk en belachelijk-zijn vreest zij meer dan wat ook. Maar
nooit gelukt het haar om een binnenst smachten geheel te overwinnen.
"Gij zijt," zegt Mme Du Deffand tegen de hertogin van Choiseul, "ontbloot
van gevoel en ge lijdt toch, omdat ge het niet kunt missen."

Maar de vrouw moet zich aanpassen; want de mannen die nog "in gevoel
doen," en er nog "provinciale veroordeelen" op na houden zijn zeldzaam.
Zij leert, als surrogaat van de verloren kuischheid, een "zekere
elegantie in de schaamteloosheid, een gemakkelijke gratie in haar
val."[46] En de mode-philosophie geeft aan de zeden van den dag een
theoretische grondslag; het materialisme verheerlijkt het
enkel-zinnelijk genot als de eenige vorm van liefde die overeenkomt met
de menschelijke natuur; Buffon verkondigt als wetenschappelijk axioma:
"het eenige goede in de liefde is het lichamelijke."

Te midden van die geile vervlakte wereld, zoo gracielijk van vormen, zoo
leeg en koud en vaak wreed van hart, viel de "Nouvelle Héloïse." Het
boek scheen de levensvrucht van een andere planeet, een stem uit andere
sfeeren. Hij, Rousseau, was niet bang belachelijk te worden gevonden.
Hij had niet gepoogd zich aan te passen aan den smaak van den tijd,
lichte, scabreuse, perverse of romaneske avonturen te verhalen in
zwierigen stijl. En ook niet had hij gepoogd een boek te schrijven uit
één stuk, harmonisch van compositie, gemakkelijk overzienbaar in de
schoone verhouding der deelen tot 't geheel. Wat had hij al niet
omvergehaald in die opbruischende behoefte van zijn wezen om alle
levensverhoudingen aan te raken, alle levensproblemen te onderzoeken!
De philosophie, de literaire- en de theater-kritiek, de moraal, de
staatkunde en de staathuishoudkunde, de landbouw en het huishouden, de
paedagogie en de godsdienst, alles kreeg een beurt. Maar tusschen al dit
gebetoog en geredeneer door verhief zich, nu teeder-fluisterend, dan
hartstochtelijk-roepend, de groote trillende stem der liefde. In 't
hart van dit verwonderlijk-rijke, verwikkelde, langwijlige, overladene
en toch onweerstaanbaar-aantrekkelijke boek stond, wat de wereld niet
meer kende en niet meer geloofde te bestaan: het minnend paar, de
Minnaar en de Geliefde. Zij hielden elkaar omvat in teeder verlangen,
verzonken in elkaar, elkanders wereld, verleden en toekomst, uit
elkander drinkend alle kracht en zwakheid, alle geluk en smart. In hen
verhief zich de liefde als een noodlottige elementaire macht, scheppend
haar eigen wetten, scheurend met haar sterke handen het web van
wereldsche konventie en zede stuk. De sociale omheiningen die de
menschen scheiden bestaan niet voor haar, zij ontknoopt de banden
van aangeboren schuchterheid bij den jongeling, van natuurlijke
ingetogenheid bij het meisje, zij brengt tot zwijgen de stemmen van
kinds-liefde en kinderlijk ontzag. Er bestaat niets meer voor de
geliefden dan de liefde: zij hebben den tooverdrank gedronken, zij
kunnen niet weerstaan.

Ja, in hen is wel innerlijke strijd, weifeling vóór het zoete genot van
elkander, wroeging daarna. Julie berouwt het bedriegen van haar zachte
moeder en haar strengen vader; St. Preux voelt zich schuldig om de
onrust en de angsten die hij over de geliefde heeft gebracht. Maar al
berouwen zij, zij kunnen niet betreuren. Diep onder hun spijt, dat zij
ter sluiks hebben gehandeld, hebben bedrogen, leeft een sterke juichende
blijheid, dat zij den heiligen natuurdrang hebben gevolgd. Want de
liefde is heilig; zij wekt in lijf en ziel heilige krachten, zij voedt
de gloeden van die zuivere, opwaarts-strevende vlam: liefde tot de
deugd. Was het zwak dat zij de liefde niet weerstonden? Ja voor de
menschen; neen voor de natuur. Deze zwakheid verlaagt hen niet, maakt
hen niet onwaardig het diepste en warmste medegevoel. Zij gaven elkander
wat elk mensch toebehoort: zich zelven; zij beschikten over hun eigen
persoonlijkheid.

Wat heeft deze liefde gemeen met dat wat de tijd zoo noemt, de luchtige
vluchtige zinnelijke neiging? Niets als de naam. In hen wordt de passie
gelouterd en veredeld door de teerheid der harten, de sympathie der
gedachten, de exaltatie der verbeelding, de sterke drang naar idealen
van goedheid en reinheid waarop zij zich omhoog voelen zweven.

"Ik weet niet of ik mij vergis," schrijft Julie aan haar minnaar, "maar
het komt mij voor, dat de echte liefde de meest kuische van alle banden
is. Haar heilige gloed puurt onze natuurlijke neigingen, door ze op één
voorwerp te concentreeren, zij wendt de verzoeking van ons af, door te
maken dat behalve dit eenige voorwerp, het eene geslacht niets meer voor
het andere is.... Voor de vrouw die liefheeft bestaat de man niet
langer: haar minnaar is meer dan een man, alle anderen zijn minder; zij
en hij zijn eenig. Zij begeeren niet, zij beminnen. Het hart volgt de
zinnen niet, het leidt ze; het bedekt hunne afdwalingen met een
verrukkelijk waas.... De echte liefde is altijd vol schaamte, zij
verovert niet stoutmoedig gunsten, zij neemt ter sluiks. Geheimenis,
zwijgen, schuchtere schaamte, verbergen haar zoete bewegingen. Haar vlam
maakt alle liefkoozingen rein; kuischheid en eerbaarheid vergezellen
haar tot in het zinnelijk genieten, zij alleen weet aan de begeerten
alles toe te staan zonder de ingetogenheid te kwetsen."

Men vergelijke deze sublimatie van het zinnelijk element in de liefde
met de schaamtelooze wellust van Marivaux!

Een benepen kritiek heeft zich aan de vrijmoedigheid geërgerd, waarmee
Julie en haar minnaar elkaar hun sexueele gevoelens bekennen. Deze
kritiek meesmuilt over het oordeel der 18e eeuw, die Julie en St. Preux
beschouwde als ideale minnaars, vervuld van een fijne en zuivere
teederheid; zij vindt hun openhartige zinnelijkheid grof en stuitend
gelijk zij 't grof vindt van Rousseau, om ons te zeggen dat het
temperament van Sophie haar 't wachten op een man moeilijk maakt en
schaamteloos van haar, dat zij haar verloofde onbewust en onwillekeurig,
door een mengeling van teruggetrokkenheid en aanhaligheid prikkelt.

In dit uiteenwijkend oordeel openbaart zich het verschil in standpunt
van de 18e eeuwsche en de modern-burgerlijke samenleving ten opzichte
der sexueele moraal.[47] De eerste gaf de natuurlijke ingetogenheid
prijs, die de sexueele begeerten in het meisje en de vrouw omhult; de
tweede acht het door fatsoen geboden, deze begeerten angstvallig te
verstoppen of te ontkennen. In Rousseau was niets van cynisme of
liederlijkheid: zijn sterk klein-burgerlijk wezen stond te vrij en te
los van de vervallende klassen, om door haar zedelijke ontaarding
aangetast te worden. Maar ook was in hem niets van de huichelarij en
valsche schaamte van den puriteinschen kleinburger. Hij voelde het fijne
waas der natuurlijke schuchterheid dat de jonkvrouw omhing als haar
grootste bekoring, maar hij voelde ook dat in de jonkvrouw zinnelijke
neigingen sluimerden die gewekt werden door de oogen en de stem en het
teeder gebaar van den geliefde. Voor hem bestonden kuischheid en
eerbaarheid niet in het loochenen of verdringen van neigingen die
natuurlijk, dus goed waren, maar in het samengaan van zinnelijken gloed
met diepe teederheid, warme sympathie, verheerlijkende verbeelding.

De liefde is heilig; zij veredelt het hart waarin zij woont, zij maakt
het gemoed rein dat zij aanraakt; zij is verbonden met de deugd, met
elke edele kracht van ons wezen, alle gevoelige harten volgen haar
geboden, door haar kracht ontkiemt, groeit en draagt vruchten het beste
in onze persoonlijkheid.

Maar zoo de liefde heilig is, niet zij alléén is heilig. Zoo de
natuurwet heilig is, ook de maatschappelijke wet is het.

De liefde heeft het recht, het standsverschil en elke konventie te
verbrijzelen, maar zij heeft te buigen voor de heilige instelling,
waarop het gebouw der burgerlijke orde berust: voor het huwelijk. Het
recht der liefde is niet absoluut, het wordt begrensd door een ander
recht, daarvoor moet het wijken: de maatschappij overwint de natuur,
zedelijke plicht de zoete neiging. Deze grondgedachte is het, die
Rousseau in de laatste boeken der "Nouvelle Héloïse" in beeld heeft
gebracht. En hierdoor werd dit boek, meer dan eenig ander zijner werken,
de verzoening van de beide zijden van zijn eigen wezen: het toomeloos
volgen zijner impulsies en aandriften, èn den wil die te overwinnen, te
leven volgens hooge zedelijke beginselen.

Op het oogenblik van Julie's huwelijk met Wollmar--den veel ouderen,
koelen, hartstochtloozen man, bij alles wat hij doet door de rede
gedreven, dien zij niet liefheeft, maar huwt omdat zij zich gebonden
acht door de beschikking van haar vader--gebeurt er een wonder: in haar
voltrekt zich een plotselinge innerlijke verandering. Haar ontwricht
gemoed herstelt zich; zij voelt een dam oprijzen tusschen haar en haar
hartstocht, dien zij nimmer overschrijden zal. Zij kan van nu af aan
haar minnaar denken met een rustig hart; zij heeft hem even lief als
vroeger, maar een nieuw beginsel omsluit dit zwakke hart als een pantser
en beveiligt het er voor meegesleept te worden: het besef van de
heiligheid van het huwelijk. Dankbaar voelt zij zich opgeheven tot een
nieuwen staat van zekerheid en onaanrandbaarheid; zij bidt God in een
uitstorting van alle krachten van haar wezen, haar bij te staan in haar
nieuwe taak. "Ik wil," spreekt zij tot hem, "den echtgenoot liefhebben,
dien ge mij hebt gegeven. Ik wil trouw zijn, omdat trouw de eerste
plicht is, die het huisgezin en de maatschappij bindt. Ik wil alles wat
volgt uit de orde der natuur die gij hebt ingesteld, en uit het wezen
der rede die uw gave in mij is."

Julie voelt geen liefde voor haar echtgenoot, evenmin als hij
zinnelijken hartstocht gevoelt voor haar. Aan hun huwelijk heeft de
betoovering der zinnen geen deel, noch de gloed der verheerlijkende
verbeelding. En juist daardoor wordt het gelukkig. "Het is een dwaling
te meenen," schrijft Julie aan haar minnaar, "dat de liefde noodig is
tot een gelukkig huwelijk. Daartoe zijn voldoende deugd, eerbaarheid,
bepaalde samenstemmingen minder van leeftijd en stand als van karakter
en temperament; het resultaat van dit alles kan een zeer teedere
affektie zijn, niet minder zoet als de liefde zelve, maar blijvender en
rustiger.... Men huwt niet, om altijd en uitsluitend met elkaar bezig te
zijn, maar om te zamen de plichten van het burgerlijk leven te vervullen,
zijn huis met beleid te besturen, zijn kinderen in deugd en eere op te
voeden." Dit alles doet Julie. De plichten van den huwelijken staat tegen
haar man, haar kinderen, haar dienstboden, de arbeiders op het landgoed
nauwgezet te vervullen, wordt haar levensgeluk.

In die ruime patriarchale huishouding ten platte lande, die de
voornaamste levensbenoodigdheden voor alle leden van het groote gezin
(want de dienstboden behooren inderdaad nog tot het gezin) zelve
voortbrengt, is de werkkring der vrouw veel-omvattend en dankbaar. Zij
heeft niet slechts een ideeële roeping als echtgenoote en moeder; zij
staat feitelijk aan 't hoofd van een uitgebreid komplex van bedrijven en
van een talrijk personeel.

Julie volbrengt deze dubbele taak op bewonderenswaardige wijze. Zij is
het middelpunt van den huiselijken kring, de alles-in-stand-houdende,
allen-samenbindende, elke levens-hardheid verzachtende, het tempo des
levens regelende kracht, de vrede, tevredenheid en vergenoegdzaamheid om
zich heen verspreidende goede genius van het huis. Haar trouw wankelt
geen oogenblik, ook niet als haar man, die zich wil overtuigen of hij
't wagen kan zijn lievelingsplan uit te voeren: St. Preux als goeverneur
hunner kinderen aan hun huis te verbinden, haar bijna wreed op de proef
stelt. In het besef van de heiligheid van huwelijk en moederschap vindt
Julie kracht de oude bekoring te weerstaan, al is deze altijd onverzwakt
gebleven. Als de dood haar verlost van den tweestrijd tusschen plicht en
liefde, is zij gelukkig te sterven. Want deze strijd, zoo luidt haar
laatste biecht, zou haar op den duur toch te zwaar gevallen zijn.

Zoo verzoent Rousseau in de "Nouvelle Héloïse" het recht der
persoonlijkheid op liefde met de heiligheid van het burgerlijk huwelijk;
hij stelt Julie voor als een heldin van kuischheid, ofschoon zij als
jonkvrouw een minnaar heeft gehad, en als een heldin van liefde,
ofschoon zij als vrouw het lokken van den hartstocht heeft weerstaan.
Voor de fransche wereld der 18de eeuw beteekende die voorstelling een
zedelijke revolutie, een "Umwertung aller Werte." De jonge meisjes
bleven in den schaduw der kloostermuren verscholen, tot de ouders een
passenden man voor hen hadden gevonden; met het huwelijk begon het
tijdperk der vrijheid. Het gold niet langer als een heilig sakrement of
een eerbiedwaardige maatschappelijke instelling, het werd beschouwd als
een contract tusschen twee partijen gesloten met het doel om wettige
erfgenamen te verwekken, waarop titel en fortuin konden overgaan. Het
denkbeeld, dat het huwelijk verplichtingen van trouw, van wederzijdsche
steun en aanhankelijkheid zou opleggen, was men uiterst belachelijk gaan
vinden en daarbij erg lastig; hoeveel makkelijker was niet de nieuwe
opvatting van elkaar alle vrijheid te laten!

"Men spreekt over de moraal van den goeden ouden tijd," aldus een
schrijver uit die dagen. "Vroeger kwam 't huis op stelten te staan als
de vrouw echtbreuk pleegde; men sloot zijn vrouw op, men sloeg haar. Zoo
de echtgenoot de vrijheid, die hij zich voorbehouden had, gebruikte, was
zijn ongelukkige en getrouwe wederhelft gedwongen de beleediging haar
aangedaan te verduwen, en van uit de huiselijke verborgenheid te
weeklagen als in een donkere gevangenis. Handelde zij evenals haar
wispelturige echtgenoot, dan dreigden haar de ergste gevaren.... In
waarheid, ik vat niet hoe men in die barbaarsche tijden den moed had te
huwen. De huwelijksbanden waren ketenen. Heden heerschen verdraagzaamheid,
vrijheid en vrede in de huisgezinnen. Hebben de echtgenooten elkaar lief,
des te beter: zij leven samen en zijn gelukkig. Verbleekt hun liefde, dan
zeggen zij het elkaar als eerlijke lieden en geven elkaar hun belofte van
trouw terug. Zij zijn niet langer minnaars, zij zijn vrienden. Dit noem ik
zachte en sociale zeden."[48]

Van een werkelijk samenleven van man en vrouw was onder de hoogere
klassen geen sprake. De man had òf een betrekking aan het hof, dan
verwijlde hij in Versailles en werd belast met zendingen in de provincie;
òf hij was officier, dan lag hij hier of daar in garnizoen of moest te
velde trekken in den oorlog. De vrouw had haar sleep van aanbidders, haar
minnaar, haar vriendinnen, haar salon en haar vermaken; voor haar hield
't leven op bij de wallen van Parijs en de omheining der landgoederen en
lustverblijven in den omtrek. Hun mannen te volgen op het half ontvolkte
platteland, in de doodsche atmosfeer der provincie, scheen aan die
wereldsche verwende vrouwen toe levend te sterven, sterven van verveling:
daar hield de echtelijke trouw op. Gebruikelijk werd de opneming eener
clausule in de huwelijks-contracten, waarbij de vrouw zich het recht
voorbehield, haar man niet te volgen als hij op zijn landgoed in de
provincie verblijf hield. Door zijn ideaal-huisgezin te verplaatsen op
het platte land, ver van het groote stads-leven, door Wollmar en Julie
voor te stellen als de weldoeners, voorgangers en raadgevers eener
boerenbevolking, "wier lot zij streefden te verzachten zonder het hun
mogelijk te maken hun staat voor een anderen te verwisselen," ging
Rousseau recht tegen de zeden van de heerschende klassen zijner dagen in.

Niet uit de lucht, niet uit willekeurige droomen schiep Rousseau zijn
huwelijks-ideaal: ook dit ideaal was niet anders dan verheerlijkte
werkelijkheid, de werkelijkheid van het huwelijk in den burgerstand. De
jonge burgerdochters werden niet in het klooster opgevoed, zij genoten
eene, naar den maatstaf dier dagen, tamelijke vrijheid; zij mochten zich
zonder geleide op straat vertoonen, zij ontmoetten op de wandeling,
in de kerk en op partijtjes jonge mannen van hun stand en genoten in
eerbaarheid en onschuld hun jeugd. Zij werden niet verkocht of verhanseld
door eerzuchtige of halfgeruïneerde ouders, en zoo zij niet in alle
vrijheid kozen, zij werden bij die keuze toch gehoord. Maar anders dan
voor de adellijke dametjes, was voor haar 't huwelijk 't graf der vrijheid.
Voorbij waren vermaken en vroolijkheid! het levenstijdperk van zorg en
moeienis, van eentonigen arbeid, verantwoordelijkheid en gebondenheid ging
beginnen, om niet te eindigen dan met den dood.

Deze schrale en grauwe werkelijkheid van het kleinburgerlijke leven
overgoot Rousseau met den toover der poëzie. Hij maakte het ingetogen,
huiselijke bestaan van de vrouw in de burgerlijke sfeer aantrekkelijk,
en gaf aan de deugd een schooner, zoeter glans dan de ondeugd bezat.
Maar om de taak der vrouw in de sfeer van het huiselijk leven voor te
stellen als vol rijke bekoring, om te maken dat het nieuwe ideaal: de
vrouw een zachte lamp in den kring der huisgenooten,--propagandistische
kracht bezat, aantrekkelijk was, moet hij dien huiselijken kring zoo
ruim mogelijk maken, zijn heldin optillen boven de enge sfeer van
kleinburgerlijke verhoudingen, om haar als meesteresse te doen tronen in
de ruime verhoudingen van het patriarchaal grootbedrijf. In géén andere
verhouding vond de vrouw zooveel speelruimte voor haar physieke en
geestelijke krachten, kon zij de goede engel worden van zoovelen,
zoovelen tot zegen zijn.

Ons, kinderen der 20ste eeuw, voldoet de oplossing niet langer waardoor
Rousseau meende de rechten der liefde met de heiligheid van het huwelijk
te verzoenen. Wij achten haar halfslachtig. Wij zijn te lang in de
school geweest van het individualisme, wij zijn te doordrongen van de
rechten der persoonlijkheid en van de rechten van elk opkomend geslacht
om zijn eigen zeden te maken, zijn eigen leven te leven om ons met dit
compromis tevreden te stellen. Waarom, vragen wij, gaf Julie aan den man
dien zij liefhad niet haar hand en haar trouw voor het leven, nadat zij
hem de bloem van haar maagdelijkheid gegeven had? Moest zij zich gebonden
rekenen jegens een ander, omdat haar vader haar aan dien ander had beloofd?
Mag een vader op die wijze over de persoonlijkheid van zijn kind beschikken?
En als dat zoo is, waar blijft dan het recht der persoonlijkheid? Kan
dat goed zijn, trouw jegens wie in trouw mint te breken, om vaderlijke
veroordeelen te ontzien? Eischt dit de deugd? Heeft het jonge geslacht niet
het recht en de plicht, om de moreele banden waarin het vorige het leven
voor goed wil breidelen, door te snijden, zoodra het die als vooroordeelen
voelt? Kan de groei des levens gaan op andere wijze?

Zoo spreken wij, die nu leven. En wij wijzen het dualisme af van liefde
en huwelijk, waarin Rousseau berust, dat hij niet wist te overwinnen.
Wij gelooven in een ander ideaal van de verhouding der geslachten. Niet
eerst het uitvieren van de liefde die hartstocht is, en dan het huwelijk
gegrond op koele overweging, verstandelijk doorzicht, plichtsbesef en
bezonnenheid. Neen, maar liefde èn plicht in een eenheid vereenigd, de
gloed en de teerheid, de verrukking en dronkenheid der liefde allengs
verkeerend voor denzelfde en voor dezelfde, in kalmere meer bezonkene
genegenheid, in diepe vertrouwdheid en rustiger waardeering. Dit, en dit
alleen erkennen wij als het ideaal.

Zoo spreken en zoo willen wij, ontgroeid aan de "oplossing" der
"Nouvelle Héloïse." En dat wij zoo spreken en willen, danken wij, naast
vele andere invloeden en krachten die een deel zijn geworden van ons
zelven, ook aan de kracht en den invloed van Rousseau.

In de "Nouvelle Héloïse" zien wij de vrouw optreden als de genoote van
den man, zijn trouwe helpster, als de opofferende moeder en verstandige
opvoedster, de zachte genius van het gezinsleven. In den "Emile" lezen
wij hoe zij zelve moet worden opgevoed om dit alles te worden.

Rousseau was anti-feminist. De voorstelling dat de grondslag van de
bevrijding der persoonlijkheid van de vrouw haar economisch-sociale
bevrijding moet zijn, lag buiten zijn geestelijken horizon. Hij kon zich
die bevrijding niet anders denken dan door de liefde. Hij zag geen
arbeidsveld voor de vrouw buiten het gezin. Zulk een arbeidsveld
ontstond eerst op groote schaal door de revolutioneering der techniek en
het verdrongen worden der vrouw als producente ten bate van het gezin
door de groot-industrie. De vorm van samenleving die Rousseau als het
ideaal beschouwde: half kleinburgerlijk en kleinboersch, half
patriarchaal nog, bood aan de vrouw geen arbeidsveld in de gemeenschap:
in de stille beslotenheid van het gezinsleven, daar lag haar taak, daar
lag haar akker om te beploegen en te bezaaien, om een heerlijken oogst
van liefde, harmonie en tevredenheid te kweeken.

In den tijd van Rousseau hadden de vrouwen der heerschende klassen zich
aan de vervulling hunner huiselijke plichten geheel onttrokken om, in
zoover zij niet opgingen in dartelheid en vermaken, deel te nemen aan
het geestelijk leven van hun tijd.

Zij liepen college, schilderden, schreven romans, mémoires en tragedies,
deden aan wetenschap en aan politiek. Vele hunner waren begaafd, alle
waren pretentieus, ijdel en eerzuchtig; zij zochten verstrooiing,
vervulling van hun leeg gemoed, of ijdelen roem. De vrouwen van dit
soort stonden Rousseau voor den geest, toen hij de uitspraak deed dat
"de geleerde vrouw haars mans roede is." De geestige blauwkous en
mooi-pratende salondame was hem hartgrondig antipatiek en in zijn oogen
een soort van monster.

De opvoeding der vrouw, meende Rousseau, moest er op gericht zijn, om
de natuurlijke schuchterheid en schroomvalligheid te bewaren, die deze
geëmancipeerde vrouwen hadden afgeworpen. Als meisje behoefde zij niet
veel te leeren: aan den minnaar en echtgenoot viel de taak toe, haar
slapende vermogens te wekken en haar de wereld van den geest--in zoover
dit oorbaar was voor een vrouw--binnen te leiden. Maar één ding moest
haar ingeprent worden van jeugd af aan: gehoorzaamheid, te buigen, te
verdragen, zich niet te verzetten, niet te willen weerstaan. "De vrouw
is geboren om toe te geven aan den man en zijn onrechtvaardigheden te
dulden." En daar zij nimmer geheel aan zich zelve zou toebehooren, nooit
onafhankelijk zou zijn, moest de opvoeding haar vormen om dwang te
verdragen zonder inwendig tegenstreven, zonder wrok.

Maar de gehoorzaamheid der vrouw stelde Rousseau zich niet voor als
slaafsche onderworpenheid. Wel moet de man heersenen over de vrouw,
maar de vrouw kan den man leiden, wanneer zij plooibaar en taktvol
is en gebruik maakt van de wapenen der zwakken. "Haar bevelen zijn
liefkoozingen, haar bedreigingen tranen." In de nauw-omsloten sfeer
van het gezinsleven zal aan de vrouw in ruil voor de vrijheid en de
heerschappij, waarvan zij afstand deed, een rijk opengaan van
waardigheid, glimlachend overwicht en rustig-zekeren invloed, des te
onfeilbaarder, hoe minder zij strijdt om de heerschappij.

Het voortdurend samen zijn van mannen en vrouwen, zooals dat in de
salons regel was, veroordeelde Rousseau uit zedelijk oogpunt. De
natuurlijke ingetogenheid der vrouw, die hare eerbaarheid hoedde, moest
daardoor verloren gaan. Om deze grootste schat en beste kracht van haar
geslacht te behouden, behoorde de vrouw een teruggetrokken leven te
leiden, vervuld met stille, vredige zorgen. Rousseau prees de zede der
oude wereld van de vrouwen te isoleeren in een afzonderlijk deel der
woning, ze ver te houden van het verkeer met vreemde mannen en van het
openbare leven. Hij noemt de zede die de geslachten in het dagelijksch
leven vermengt en onophoudelijk samenbrengt, een vinding der barbaren,
en stelt het engelsche volk ten voorbeeld van de wijze hoe de geslachten
door zich terug te trekken in zichzelven, hun eigendommelijk wezen
verdiepen en versterken. En daarin ligt de goede zede, niet in het
elkander lichtzinnig naäpen, zooals de ijdele kwasten en de malle
salondametjes der heerschende klassen toen deden in Frankrijk, waar het
mode was voor de mannen om handwerkjes te maken en voor de vrouwen om in
geometrie en ontleedkunde te liefhebberen.

Zoo dacht Rousseau over de verhouding der geslachten en de bestemming
van de vrouw. En in zijn denken was zeker een deel waarheid, uitgaande
ver over de grenzen van tijdelijke verhoudingen. Want wel kunnen wij
niet voorspellen of het ideaal dat de vrouw in den man zoekt, te weten
moed, en het ideaal dat de man in de vrouw zoekt, te weten moederlijke
mildheid, zal duren op aarde zoo lang de menschheid bestaat. Maar dit
weten wij, dat wij ons geen samenleving vermogen voor te stellen, waarin
de vrouw in den man niet moed en de man in de vrouw niet mildheid zoeken
en liefhebben zal.

Echter, een deel van de waarheid die voor Rousseau gold als eeuwig en
onveranderlijk, was beperkt tot zijn eigen tijd, een kind van zijn
kleinburgerlijk bewustzijn, dat den onzen niet overleven zal. Hij zag
mildheid en zwakheid in de vrouw als onverbrekelijk verbonden, beide
eigenschappen als trekken van haar diepste wezen, en hierin dwaalde hij.
Hij begreep niet, dat de zwakheid, die tranen en smeekbeden gebruikt om
haar doel te bereiken, de menschelijke waardigheid der vrouw aantast en
in haar aankweekt de ondeugden der slaven: list en onwaarachtigheid. En
hij wist niet, hij kon niet weten, dat de moederlijke zachtheid behouden
zal blijven, maar de zwakheid met haar verlagende werkingen op het
karakter verdwijnen, wanneer de ekonomische afhankelijkheid _der vrouw
van den man_ vervalt doordat een nieuw arbeidsveld voor haar opengaat in
den dienst der gemeenschap.

       *       *       *       *       *

Verhandelingen over de opvoeding waren er sedert Rabelais in Frankrijk
vele geschreven, vooral in de 18e eeuw. Nadenkende geesten en goede
patriotten zagen vol onrust dat "er geen mannen meer waren" en broeiden
over het beste stelsel om ze te kweeken. Rousseau leerde van vele zijner
voorgangers, van Rabelais natuurlijk, van Fénélon, van Rollin en Fleuri;
maar meer dan van al deze toch van den engelschman Locke. Het
menschenslag van flinke, stevige, pittige, oprechte engelsche squires,
dat Locke door zijn opvoedingsstelsel wilde voortbrengen, was tamelijk
verwant aan het menschen-ideaal van Rousseau. Alleen was zijn ideaal
meer poëtisch en meer philosophisch en algemeener, minder
nationaal-beperkt.

Rousseau zoowel als Locke gingen met hun voorstellen tegen het gewone
opvoeding-stelsel der jongens en meisjes uit de adellijke klassen in.
Deze had tot doel, mannen en vrouwen van de wereld te kweeken, geschikt
om te schitteren in de salons, de eigenlijke brandpunten van het leven
der maatschappelijke parasieten van den tijd; verfijnde en smaakvolle
doenieten, hoffelijke heertjes die door hun gladde tong en hoofsche
manieren aan de dames wisten te behagen, geestige dametjes, die de kunst
verstonden van deze saletjonkers aan te trekken en met ze te spelen.
Heertjes en dametjes moest de opvoeding voortbrengen, geen mannen en
vrouwen, geen menschen.

Om pasklaar gemaakt te worden voor hun maatschappelijke bestemming,
moesten de kinderen natuurlijk al vroeg gedrild en gefatsoeneerd worden.
Spontaniteit, dartelheid, natuurlijke levendigheid, uitbundig-pleizier-
hebben was uit den booze, springen en hollen verboden; hoe sneller en
volkomener de arme wezentjes tot apen der volwassenen werden gemaakt,
des te beter was de opvoeding gelukt. Het familie-leven bestond in de
hoogere kringen feitelijk niet meer, de kinderen kenden hun ouders
nauwelijks; zij werden van af hun geboorte aan de zorgen van vreemden
toevertrouwd: eerst aan een min, later aan gouverneurs en gouvernantes.
Soms mochten ze, keurig gekleed, gekapt, gepoederd, geparfumeerd, de
jongetjes met een miniatuurdegen op zij, de meisjes met de onmisbare
waaier in de hand, een oogenblikje hun opwachting maken bij het
morgentoilet van mama, om zoo spoedig mogelijk weer te verdwijnen,
want erg op hun gemak waren ze met die mooie dame toch niet.

Zoo was de werkelijkheid, waarin Rousseau het beeld der "natuurlijke
opvoeding" oprijzen deed. Het was niet alles nieuw en verrassend wat hij
zeide, maar hoe nieuw en verrassend klonk het, zooals hij het zei, met
zijn diepe, vèrdragende stem vol hartstochtelijke bewogenheid, die in
dit boek een accent had van zoo klare bezonkenheid als nooit voorheen.
Het kind, zei die stem, is geen miniatuur-volwassene; het is een eigen
wezen, wiens eigendommelijke aard een nauwkeurige en liefdevolle studie
vereischt, wil men het geven wat hem toekomt. Geef het kind wat des
kindes is; geef het--en dat is het eerste wat hem toekomt--geef het een
moeder die het zoogt en liefheeft en vertroetelt, geef het een vader die
het recht-buigt en leidt. Vader- en moederliefde, vader- en moederzorg;
die heeft het kind allereerst noodig: geef het die. Beknel zijn
bewegelijk lichaam niet in enge en ongemakkelijke kleeding, pers zijn
spontane levendigheid niet in het keurs uwer gekunstelde beleefdheids-
vormen, richt het niet af om woorden en zinnen te herhalen waarvan 't
niets begrijpt. Al wat de natuur voortbrengt is goed, alles wordt door
de menschen bedorven en verknoeid; laat de natuur het jonge wezen
vormen, weer alleen schadelijke invloeden af. Verweekelijk het kind
niet, behoed het niet angstvallig voor weer en wind, maar hard het door
lucht en water, verhoog zijn weerstandsvermogen, leer het warmte en kou,
honger en dorst zonder ongemak verdragen. Laat het van zijn zevende tot
zijn twaalfde jaar stoeien en springen en spelen naar hartelust als een
jong beestje; laat het alle geluk genieten waarvoor het vatbaar is; denk
niet altijd aan zijn toekomst: wie weet of het den volwassen leeftijd
wel bereikt? Kwel het niet met de studie van 't latijn, giet het geen
abstrakte formules in, prop zijn hersens niet vol met doode geleerdheid
van cijfers en feiten: laat lichamelijke ervaring zijn leermeesteresse
zijn. Maak zijn lijf lenig en krachtig, oefen zijn zintuigen
spelenderwijze, zonder dwang, zoo maakt ge zijn geest geschikt om later
veel te kunnen begrijpen. "Om goed te leeren denken, moeten wij onze
ledematen, onze zintuigen, onze organen oefenen, want zij zijn de
werktuigen van het verstand, en om van die werktuigen het best partij
te trekken moet het lichaam dat ze levert krachtig zijn en gezond."

Zooals alle revolutionaire denkers, allen die het vat des levens willen
vullen met nieuwen inhoud doen en doen moeten, dreef Rousseau zijn
denkbeelden op de spits en ontwikkelde ze tot hun verste konsekwenties.
Zóó alleen kon hij de tegenstelling van zijn opvoedings-stelsel tot de
oude opvattingen en gebruiken scherp en duidelijk zichtbaar maken. Dit
noemde de kritiek zijn "overdrijving." Zij begreep niet dat overdrijving
bij het verkondigen van een nieuw beginsel noodzakelijk is om de
menschengeesten, vastgeroest in oude gedachte-vormen, met een ruk naar
het nieuwe te richten. Tegenover de gebruikelijke verweekelijking van
het kind moest hij, om indruk te maken, zijn bijna spartaansch
hardingssysteem stellen; tegenover de gebruikelijke mechanische oefening
van het geheugen, zijn stelsel van uitsluitend oefening der ledematen en
zintuigen. Door deze en andere "overdrijvingen," dat is door de koenheid
van zijn greep, door zijn aarzellooze stoutmoedigheid, is Rousseau tot
een baanbreker op het gebied der opvoeding geworden.

Men kan, zegt Rousseau aan het begin van den "Emile," den mensch
opvoeden voor zichzelf of voor anderen, tot mensch of tot burger. Onder
mensch verstaat hij hier het zelfstandig individu; onder burgers de
genoot, het lid eener gemeenschap. Burgers worden alleen gekweekt door
een _openbare_ opvoeding, gelijk regel was in de republieken der
oudheid;[49] deze is echter niet mogelijk onder het absolutisme, enkel
in vrije staten. De openbare opvoeding brengt in onze dagen geen burgers
voort, maar slechts bourgeois.

Deze uitlating bewijst hoe Rousseau het individualistisch karakter en
het individualistisch doel van zijn eigen opvoedingsstelsel volstrekt
niet beschouwde als op-zich-zelven het meest begeerlijke, maar eenvoudig
als in de gegeven maatschappelijke omstandigheden het beste. In hem
waren sociale aandriften en gemeenschapszin zeer sterk, de sterkste
trekken misschien van zijn oorspronkelijken aanleg; zijn
individualistische neigingen daarentegen hadden zich ontwikkeld onder
den invloed van maatschappelijke omstandigheden. Het hoogste ideaal der
opvoeding zag hij in de voorbereiding van het kind tot de rechten en
plichten van het burgerschap in den demokratischen staat, het kweeken
van genooten, die zich geen afzonderlijke eenheden gevoelen, maar deelen
van een politiek-sociaal geheel, en altijd gereed staan voor dat geheel
zich zelven te offeren. Vergeleken bij dit ideaal, scheen de
individualistische opvoeding aan Rousseau een armelijk surrogaat. Maar
waar zulk een demokratische gemeenschap niet bestond, gelijk b.v.
Frankrijk, had, meende hij, de opvoeding geen andere keuze dan òf
"bourgeois" voort te brengen (hij bedoelde daarmee maatschappelijke
parasieten, menschen terend op den arbeid van anderen) òf buiten-
maatschappelijke individuen, dat is menschen los van de zeden, de
levenswijze en de vooroordeelen der heerschende klassen. Zooals hij in
het "Contrat Social" den abstrakten staat tot uitgangspunt nam, zoo deed
hij het in "Emile" den abstrakten mensch, om in die abstraktie zijn
revolutionaire idealen tegenover den klasse-mensch en de klasse-
opvoeding der werkelijkheid te belichamen. Emile moest worden opgevoed
tot een persoonlijkheid, die los stond van zijn tijd en zijn omgeving,
die zich overal thuis voelde en alle wisselingen der fortuin verdragen
kon met een ongeschokt gemoed. In aktief opzicht moet hij overal
waarheen het lot hem voerde, zelf zijn levens-onderhoud kunnen
verdienen; daarin juist bestond zijn onafhankelijkheid van de menschen.
In passief opzicht moest hij weten te berusten in elk leed, dat de
overmacht der menschen of de hand der natuur hem aandeed: daarin bestond
zijn onafhankelijkheid van de omstandigheden.

Het kennen van een ambacht beschouwde Rousseau als een onfeilbaar middel
voor den mensch om zijn bestaan op onafhankelijken grondslag te stellen.
Wie een vak kent moge niet behooren tot de schelmen die groote zaken
doen en zich verrijken; in zijn nederigen staat bezit hij de zekerheid,
zijn brood te verdienen en eerlijk man te blijven. "Men gaat slechts de
eerste de beste werkplaats binnen waar het vak wordt uitgeoefend dat men
geleerd heeft: "meester, ik verlang werk." Gezel, zie: hier is werk,
neem uw plaats in. Eer het tijd is voor het middagmaal, hebt ge uw
middagmaal verdiend; zoo ge vlijtig en sober zijt, zult ge eer acht
dagen verloopen zijn genoeg overgespaard hebben om nog acht dagen te
leven; en ge zult een zelfstandig, gezond, waarachtig werkzaam en
rechtvaardig leven hebben geleid."

Het is duidelijk: Rousseau leeft wel in den waan van zijn kweekeling
gereed te maken voor "alle wereldsche landen waarheen het lot hem
voert," maar inderdaad maakt hij hem gereed voor een maatschappij van
kleinbedrijf en kleinburgerlijke verhoudingen van meesters en gezellen.
En nog wel voor eene, waarin de sociale positie van den gezel zóó sterk
is, dat hij den meester dwingen kan hem voor één arbeidsdag een loon uit
te betalen, hoog genoeg om twee dagen van te bestaan, voor een wereld
zonder werkeloosheid, zonder ekonomische krisissen, zonder
grootindustrie,--een wereld die reeds onderging, toen hij schreef.

Als een argument tot het invoeren van den handen-arbeid in de opvoeding,
wees Rousseau op de groote maatschappelijke veranderingen die, iedereen
gevoelde het, in aantocht waren. Wie wist of niet het opgroeiend
geslacht den omkeer der heerschende verhoudingen zou beleven, die aan de
grondbezitters hun voorrechten, aan de rijken hun inkomen zou ontnemen.
Wat moest er dan worden van hem die niet verstond te werken? Wie als
knaap een vak had geleerd, zou gevrijwaard zijn voor gebrek en ellende.

Rousseau zag de maatschappelijke katastrophe vooruit, die vele van de
zonen der verwende aristokraten zou doemen in den vreemde een karig stuk
brood te verdienen met vertalen, lesgeven of handenwerk. Maar wat hij
niet vooruitzag was hoe zijn abstrakte ideaal-mensch, overal bruikbaar
en van alle markten thuis, eenmaal belichaamd zou worden in het zeer
weinig ideale, maar verwonderlijk energieke, praktische en vindingrijke
nationale type der modern-kapitalistische maatschappij bij
uitnemendheid, den burger der Vereenigde Staten van Noord-Amerika. Er
was, voor hem zelve onbewust, ook een sterk groot-burgerlijk element in
zijn abstraktie van dien rappen, algemeen bruikbaren mensch.

Dit dus wat aangaat het aktieve doel der opvoeding. Wat het passieve
betreft: berusting in de natuurlijke en de maatschappelijke
noodzakelijkheid, wij proeven uit haar zijn bewondering der stoicijnsche
wijsbegeerte, wij herkennen den veel-geslingerde, die aan zich zelve
heeft ervaren, hoe geduldig dragen vaak de beste medicijn is tegen
lichamelijke en geestelijke smart, hoe de kunst van niet te handelen,
wanneer wij niet weten wat te doen, de hoogste wijsheid kan wezen." De
levenskunst die de levenswijze zijnen discipel wil leeren is matiging,
het beheerschen zijner driften en aandoeningen. "Wat ons door de natuur
verboden wordt is om onze begeerten verder uit te strekken dan onze
krachten. Wat ons door de rede verboden wordt, is te willen wat wij niet
kunnen verkrijgen, wat ons door het geweten verboden wordt, is
verzoeking niet te kunnen weerstaan." Wie zijn hartstochten beheerscht,
zijn begeerten matigt, de noodzakelijkheid te gehoorzamen aan de wet en
te buigen voor de natuurmachten gevoelt als vrijheid, wie zich thuis
voelt onder de menschen, omdat zij zijn broeders zijn, en in de
eenzaamheid thuis, omdat hij er zichzelven vindt, die alleen leeft
waarlijk onafhankelijk. Dit philosophisch element der opvoeding slaat
zóó in bij Emile; man geworden, gevoelt hij zich zóó los van alle
wereldsche banden, zóó onverschillig voor stand, fortuin, eer en
aanzien, zoo op en top een burger niet van zijn vaderland maar van de
wereld, dat de meester hem tegen overdrijving waarschuwen moet. De
mensch, leert hij hem, heeft verplichting aan zijn geboorteland; daarom
moet hij het liefhebben boven andere landen en er leven. Mocht hij er
geroepen worden tot het vervullen van openbare ambten, dan is hij
verplicht te gehoorzamen, ook al valt 't hem zwaar zijn vrij en
verborgen leven prijs te geven.--Zoo duikt op het einde van den "Emile,"
in den "abstrakten mensch," de burger, het lid eener politieke
gemeenschap toch weer op.

Het doel der opvoeding is dus: een mensch voort te brengen die boven het
leven staat en toch er in. Er boven, doordat hij vrij is van de prikkels
die zijn medemenschen brengen tot handelen: ijdelheid, eerzucht,
winstbejag; er in, doordat plichtsgevoel en meegevoel hem bestemmen,
tusschen zijn naasten te leven en ze te dienen.

Hoe wordt nu dit doel bereikt?

Rousseau stelt zich voor door een leiding, die telkens aansluit bij de
veranderende behoeften en de voortschrijdende vermogens van het kind.
Hij verdeelt den ontwikkelingsgang van de geboorte tot aan den volwassen
leeftijd in vier phasen of tijdvakken, die elk een verschillende
behandeling door den opvoeder vereischen. Tot aan het zevende levensjaar
behoort het kind geheel aan de moeder; vanaf dien tijd tot aan het
dertiende zijn aanschouwing en zintuiglijke ervaring zijn eenige
leermeesters; hoogstens leert het lezen, schrijven en rekenen. Dit is
het tijdperk der lichamelijke vorming. Opzettelijk door den opvoeder
teweeggebrachte omstandigheden, comedietjes waarin het kind een rol
vervult zonder het te weten (waar blijft hier de natuur en de afkeer van
elk positief ingrijpen?) brengen het de abstrakte begrippen, b.v. het
eigendomsbegrip, beter bij, dan de uitvoerigste redeneering zou vermogen
te doen. Geen belooningen, geen prikkels van eerzucht en ijdelheid, geen
straffen, behalve die ontspringen uit de konsekwenties van de eigen
daden van het kind, en die het als zoodanig voelt.

Met het dertiende jaar begint een nieuwe phase in de opvoeding: de
utilitarische. Het verstand van het kind is nu voldoende gevormd, dan
dat het zich bij zijn handelingen kan laten leiden door redelijk
eigenbelang. Bij alles wat het doet en leert, wordt hem ingeprent dat
het dient tot zijn eigen bestwil, want dit kan het begrijpen; zoo leert
Emile het deel der deugd uitoefenen dat betrekking heeft op zijn eigen
ik: vlijt, matigheid, geduld, flinkheid, zelfbeheersching. Dit is het
tijdvak bestemd voor de studie van het praktische leven en der
natuurkunde. Rousseau verwerpt de z.n. "humanistische" studie, de kennis
der oude talen en letterkunde: zij dient slechts tot middel zegt hij, om
mooi-praters te kweeken. Natuurkunde, warenkunde, staathuishoudkunde:
dit is het, wat de jongen leeren moet om een "bruikbaar mensch" te worden.
Men ziet, de algemeene richting der opvoeding is zoo burgerlijk-praktisch
mogelijk, al zijn hare methoden een weinig ongewoon. De "abstrakte ideaal-
mensch" ontpopt zich al meer als de goed-onderwezen kleinburger van de
modernburgerlijke maatschappij. In deze levensperiode moet het kind ook
een ambacht leeren en zich daarin door oefening volmaken.

Wanneer de discipel vijftien jaar oud is, wordt het tijd om een nieuw
beginsel in de opvoeding in te voeren: het medegevoel. Tot dusver heeft
het kind in zijn naïve zelfzucht alleen zichzelven lief gehad; de
opvoeding kan niet op zijn gevoel werken; het heeft nog geen
altruïstische neigingen. Eerst wanneer de sexueele gevoelens ontwaken
beginnen de edele krachten van medegevoel en verbeelding te gisten in
den jongen mensch, eerst dan leeft hij niet meer uitsluitend door de
zinnen en de rede. Dan is de tijd gekomen, om op de altruïstische en
sociale neigingen in te werken en de krachten der geslachtsliefde, die
op het punt zijn in den knaap te ontwaken, te leiden in de bedding van
liefde tot de menschheid. Dan is het ook de tijd om de schoone letteren
te bestudeeren en op den adem der schoone aandoeningen en verbeeldingen
van de dichters en wijsgeeren te stijgen tot den schepper van alle
schoonheid, goedheid en waarheid--tot God. Op zijn 18de jaar verneemt
Emile voor de eerste maal dat hij een ziel heeft en dat die ziel
onsterfelijk is. Zelf heeft hij--in zijn gevoel en zijn rede--de
zedelijke beginselen van zijn handelingen gevonden. Nu aanvaardt hij de
wet der noodzakelijkheid op moreel gebied na naar aanvaard te hebben in
de natuur; hij voelt haar als de wil en de wet van een algoed, almachtig
Schepper, dien hij zegent en aanbidt.

De opvatting dat kinderen geen gevoel en geen verbeelding hebben schijnt
zonderling voor wie als Rousseau uit eigen ervaring weet, dat zij beide
kunnen bezitten in zeer hooge mate. Maar hij hield zich zelf voor een
uitzondering, een unicum onder de stervelingen. Hij kwam tot deze
vreemde opvatting, in tegenstelling tot wat de waarneming der
werkelijkheid hem leeren kon, door de individualistische strekking van
zijn eigen denken, door individualistische vooropstellingen. In de
ontwikkeling der soort was, meende hij, het individueele aan het sociale
leven voorafgegaan: de primitieve mensch placht alleen, onafhankelijk
van anderen, te leven en te werken. Zoo ook waren, in de ontwikkeling
van het individu, de egoïste en egocentrische aandriften de primaire,
aan alle andere voorafgaande; de sociale neigingen ontwikkelden zich
eerst veel later onder den invloed der sexueele gevoelens.

Wij weten dat Rousseau in het een als in het ander dwaalde. Wij weten
dat de oermensch een sociaal-levend wezen is geweest, dat de mensch in
en door het samenleven met zijns gelijken, zijn menschelijkheid veroverd
heeft. Wij weten ook dat de sociale aandriften zich in het jonge kind
gelijktijdig ontwikkelen met de egocentrische, en dat ook een kiem der
sexueele aandriften reeds in zeer jonge kinderen bestaat. En omdat dit
zoo is, daarom kan de opvoeder, zonder de ijdelheid te prikkelen, nog
op andere krachten en vermogens bij het kind inwerken, dan op zijn
redelijke zelfzucht en zijn eigenliefde. In het kind brandt de vonk der
sociale neigingen, der gevoelens van liefde voor anderen, geestdrift
voor menschelijk heil, meegevoel, rechtvaardigheidszin, zelf-opoffering
voor de genooten. De opvoeder kan die vonk aanwakkeren tot krachtigen
gloed; hij kan door de sociale neigingen van het kind te versterken,
de richting van het kinderlijk willen, de inhoud van het kinderlijk
bewustzijn in hooge mate beïnvloeden.[50] Niet eerst na het vijftiende
jaar, neen, van den beginne der opvoeding af aan behoort de opvoeder op
de sociale neigingen van het kind in te werken. Wel is dit niet geheel
mogelijk, zonder dat de prikkels van eerzucht en wedijver in 't spel
komen, maar het is een edele eerzucht, die wil uitmunten in den dienst
der makkers, en een schoone wedijver, die liefde tot de gemeenschap tot
voorwerp heeft.

Rousseau heeft de sociale natuur van den mensch onderschat, gelijk voor
de hand lag te doen in een maatschappij van veldwinnend individualisme.
Zonder deze onderschatting ware hij niet tot het denkbeeld gekomen van
zijn ideaal-kweekeling buiten elken omgang met kinderen te houden, wat
bewijst hoe blind hij was voor de opvoedende kracht van dien omgang.
En evenmin had hij de opvoeding tot aan het zestiende jaar uitsluitend
willen grondvesten op de lichamelijke eigenschappen van het kind en
diens redelijk egoïsme.

De groote socialistische utopisten van een iets later tijdvak, n.l.
Fourier en Owen, waren onder de eersten, die de nieuwe waardevolle
denkbeelden van Rousseau over de opvoeding in zich opnamen en verder
ontwikkelden; Fourier louter theoretisch, Owen ook in de praktijk. Maar
hun socialistisch inzicht bewaarde er deze beide mannen voor, om het
groote beginsel van de bevrijding der kinderlijke persoonlijkheid te
vermengen met de individualistische anti-sociale strekkingen, waartoe
de kleinburgerlijke utopist Rousseau noodlottig verviel.

       *       *       *       *       *

Het was geheel konsekwent van Rousseau om, toen hij eenmaal aan het kind
gevoel, affektieve neigingen ontzegde, het ook te sluiten buiten de
zedelijke wereld. Want als de grondslag dier wereld, der moreele
verhouding van het ik tot het niet-ik beschouwde hij uitsluitend het
gevoel. "Een gevoelig hart is liefde tot de deugd aangeboren"--dit was
een axioma voor hem. Tegen de Socratische opvatting dat de deugd een
weten is, kwam alles in zijn binnenste op. Niemand heeft hardnekkiger
dan hij zelfkennis gezocht, zichzelven meer geobserveerd, bestudeerd,
ontleed, met onbarmhartiger en roekeloozer hand gewroet in zichzelven
--maar nooit is het een oogenblik bij hem opgekomen, dit zelf-onderzoek
als den weg tot de deugd te beschouwen. Het was voor hem den weg tot
zijn apologie en zijn apotheose; tot zelf-verontschuldiging, zelfbehagen,
zelf-vereering en zelf-vergoding. De deugd daarentegen was een vrucht
van onweerstaanbare en spontane neigingen, opwellingen van warmte en
teederheid, zacht verlangen om menschen goed te doen en geluk te geven,
zich één van hart te voelen met hen. Om het milde wellen van deze
gevoelens in zichzelven vond hij zichzelf "de beste der menschen." Als
hij ze zag werken in andere menschen bewoog zijn hart zachtjes tot hen
heen; als hij in de bloeiende sfeer der verbeelding verrukkelijk werd
meegevoerd door den luwen wind der droomerij, zag hij zulke menschen voor
zich opdoemen, groote, trillende kelken van gevoel. In hun blikken en
woorden, hun gebaren en zwijgende handdrukken, hun gloeiende kussen en
tersluiks afgewischte tranen, brak het nimmer-rustend, nimmer-verstillend
innerlijk bewegen hunner harten uit. Zwijmelend van geluk genoot hij het
verrukkelijk samenleven met deze kinderen zijner fantasie, en met tegenzin
keerde hij tot de kille, schrale, rauwe, harde werkelijkheid en hare
bewoners terug.

In de "Nouvelle Héloïse," het werk waarin hij zich het vrijst heeft laten
gaan,--veel vrijer dan in de "Confessions," waar de achtergedachten van
zelf-apologie en zelf-apotheose den stroom der herinnering in een bepaalde
bedding stuurden,--heeft hij alle uitingen en verhoudingen van het
affektieve leven met groote warmte en innigheid van ontroering afgebeeld.
Hier is zoete min, de bedwelmende bloesem des levens. Hier is de zachte
gelijkmatige affektie tusschen Julie en haar man, als een warm dek van
vertrouwen, achting en aanhankelijkheid over de schamelheid der dagen
geweven. Hier is de ouderliefde,--hoe ontroert ons nog de scène waarin
Julie's vader, een edelman van den ouden stempel, na zijn dochter in drift
barsch en ruw behandeld te hebben, haar met zwijgende liefkoozingen om
vergiffenis vraagt. Hier is de kinderliefde, de zachte overgave van Julie
aan haar oude ouders, haar drang zichzelven te verzaken, opdat de avond
van hun leven helder en vredig zij. Hier is de liefde die vriendschap heet:
tusschen vrouwen: hoe innig in-eengestrengeld zijn Claire en Julie, de
onafscheidelijken;--tusschen mannen: hoe zou St. Preux ooit de kracht
hebben gehad zich los te rukken van de geliefde, als de mannelijke
teederheid van Edouard Bomston hem niet had geschraagd en getroost;
--tusschen een man en een vrouw: Claire en St. Preux genieten die
vriendschap, voller van bekoring maar ook voller van gevaren dan eenige
andere, grensgevoel, uitstralend naar andere werelden; levensvrucht, zoet
van verteedering, wrang van onvervulde begeerten.... In de "Nouvelle
Héloïse" heeft Rousseau een monument opgericht voor de menschelijke
affekties in de stil-besloten sfeer van het burgerlijk huiselijk leven;
hij heeft schatten van reine lieflijke gevoelens omhoog gehaald en doen
flonkeren in het licht der schoonheid, tot dusver verborgen in die
omschaduwde sfeer.

De burgerlijke moraal is als een Janus-hoofd met twee aangezichten; het
eene zacht en innig, het andere barsch en streng. Het eerste aangezicht
is gekeerd tot het gebied der gezins- en private verhoudingen; het
tweede tot dat der produktie-verhoudingen en van het openbare leven. In
dit laatste gebied heerschen de tegenstellingen en botsen de belangen;
de mensch leeft er in concurrentie en onverbiddelijken wedstrijd met
zijn medemenschen, hier verstijft in hem het milde en sterft het
mededoogen, hier wordt hij ijskoud en staalhard voor alles wat niet zijn
eigen heil betreft. In dat gebied is de moraal voornamelijk zaken-moraal,
regelend de verhouding tusschen het ik en de maatschappij als een
verhouding tusschen dingen; eerlijkheid, vlijt, spaarzaamheid, stiptheid,
soberheid, zijn de voornaamste deugden;[51] de onmisbare eigenschappen en
hoedanigheden der warenproduceerende maatschappij. In die sfeer druischen
plicht en neiging vaak tegen elkaar, het hart kan den weg tot de deugd
niet zonder geleide vinden: het gevoel moet dikwijls onderdrukt worden,
de impulsie te volgen is vaak gevaarlijk, naar de stem der menschelijkheid
te luisteren dwaas. Daar heerscht gij, koele rede, en gij, streng geweten,
over de trillende diepten van het gevoel. Daar heerscht--Kant: hij was het,
die de grondslagen der burgerlijke moraal in de sfeer der produktie klaar
en principieel formuleerde.

In dat andere gebied, de sfeer niet van verwerven maar van verbruiken,
niet van arbeid maar van ontspanning, valt een milder licht van de
aangezichten, de stemmen klinken zachter, de oogen hebben een zachteren
glans. Daarheen zijn de affektieve neigingen der menschen gevlucht, daar
hebben zij zich teruggetrokken en geconcentreerd, toen zij werden verjaagd
uit het gebied van den arbeid en van de maatschappelijke verhoudingen.
Daar ontspant de mensch zich, zijn trekken ontspannen zich, hij ontdekt
zijn hart. Daar kan men luisteren naar het gevoel en de stem van het hart
volgen; daar bloeien bloemen van affektie, verteedering en innigheid, die
te koesteren deugd en wijsheid, die te vertreden roekelooze dwaasheid en
zonde is. In die sfeer heerschen liefde, weekheid des harten, spontane
gemoedsbewegingen, zachtmoedigheid; daar heerscht de moraal der "Nouvelle
Héloïse."

Wel schildert Rousseau in de "Nouvelle Héloïse" ook verhoudingen uit het
gebied der produktie in dienzelfden milden gloed van openbloeiende
menschelijkheid. Maar het arbeidsgebied waarheen hij ons voert is het
vrede-omwuifde van produktie voor eigen gebruik en patriarchale
verhoudingen. De wetten der warenproduktie heerschen er niet, de duivel
van den winsthonger raast er niet; de meesters zien hun dienaren niet
aan met denzelfden kouden blik waarmee zij de werktuigen en de
grondstoffen beschouwen die deze hanteeren en verwerken; maar met oogen
zacht van welwillendheid en menschelijk medegevoel. Zij gevoelen
tegenover de nederige, onwetende vrienden, die voor hen arbeiden iets
van vaderlijke en moederlijke verantwoordelijkheid. Hier, op het voor
eigen gebruik produceerend bedrijf ten platten lande, wordt de verhouding
tusschen heeren en knechten gelouterd tot eene van sociale opvoeding; geen
hardheden schrijnen, de adem der menschelijkheid vaart ongehinderd heen
en weer.

Deze patriarchale verhouding tusschen heeren en knechten beschouwde
Rousseau als even "natuurlijk" en evenmin aantastend de menschelijke
waardigheid en de menschen-rechten, als die tusschen meester en gezel.
Gelijkheids-drang verhief zich eerst in hem, wanneer de edelman den
burger verachtte als een wezen van minder soort. Tegen die verachting
deed klasse-bewustzijn hem overeind staan in beleedigden toorn, en
de gelijkheid aller menschen fier verkondigen. Dat gevoel heeft hij
afgebeeld in St. Preux, den armen intellektueel van plebeïsche afkomst
gelijk hij zelf was, schuchter en fijngevoelig als hij en als hij
verliefd op een vrouw van adellijke afkomst. Maar zijn ideeën over de
nietigheid der ongelijkheid van geboorte legde hij den engelschen
lord Eduard Bomston in den mond, als een hulde aan het land dat de
revolutionaire fransche denkers zich voorstelden, badend in de morgenzon
der burgerlijke vrijheid.

De critici en biografen zeggen dat hij warrelig was en wankel, onzeker
van gemoed; dat de walm van zijn hartstochtelijkheid hem belette om
klaar te zien in zijn eigen gedachten; dat hij het levensbegeeren dat
in hem kookte en raasde nooit gepuurd heeft tot klaar-omlijnden wil.
Dit alles kan waar zijn: het _is_ waar dat hij een vat was van
tegenstrijdigheden. Zij zeggen dat hij onwankelbaar geweest is maar in
dit ééne: in zelf-vertrouwen; dat het geloof in de onuitputtelijke
kracht, grootheid en goedheid van zijn ik de rotsgrond is geweest onder
zijn voeten. Ook dit kan waar zijn, ook hierin was hij een moderne, tot
het wezen der moderne persoonlijkheid behoort die verscheurdheid, dat
dobberen tusschen al te gering en overmatig zelfbewustzijn. Maar het is
niet waar dat alleen dit onwankelbaar in hem was. Dan zou hij niet
geworden zijn een bron waaruit geslachten dronken, naast mateloos
zelfbewustzijn en zelfverzonkenheid, ook moed, geestdrift, wilskracht,
daden-lust; lust aan de wereld te werken, niet aan zich zelf. In hem was
nog een ander onverzettelijk geloof: geloof aan een levens-ideaal. In
zijn geest stonden gegrift de groote lijnen van een levensgebouw, waarin
de gelukkige menschheid zou wonen, zoo zij deed naar zijn leeren en
luisterde naar zijn raad. Die ideale wereld droeg hij in zich, het
tegenstuk tot de werkelijke wereld, en elk zijner begeerten en zijner
meeningen, hoe woest de eenen vaak waren, hoe onsamenhangend de anderen,
was een trek ontleend aan dat machtige gebouw. Het rees in hem op uit
den drang zijner onstuimige gevoelens: zoo sterk en zoo hartstochtelijk,
omdat zij klasse-gevoelens waren, trillingen opkomend in millioenen
andere menschen. Het rees in hem op uit het wordend burgerlijk
bewustzijn, reikend in hem ver terug tot de dagen der fiere, zelfbewuste
poorters der midden-eeuwsche steden, die oude nesten waarin een nieuwe
vrijheid, een nieuwen levenswil, een nieuw aangezicht des levens
langzaam, langzaam werden uitgebroed. Het spande zich naar de verborgen
toekomst van titanische worstelingen--worstelingen, die de overwinning
zouden brengen en aan de kleinburgers de vrijheid en de gelijkheid
waarvan zij droomden; en toch weer niet, toch grievende teleurstelling,
omdat de kleine burgerij in de wereld die zij hielp maken, bekneld zou
raken tusschen het hoogere en lagere, tusschen grootkapitaal en
proletariaat.

Hij wist wel, Jean Jacques, dat de grootburger een vijand was zijner
kleinburgerlijke droomwereld, even goed als de landheer en de absolute
vorst. En daarom haatte hij dien bourgeois, dien grooten burger gelijk
hij de tyrannen haatte.

       *       *       *       *       *

Wij hebben de hoeksteenen beschouwd waaruit hij het ideale levens-gebouw
wilde oprichten: laat ons nu ten slotte van dit gebouw de groote lijnen
oproepen voor onzen geest.

De aardbol is overdekt met tal van kleine onafhankelijke gemeenschappen;
een losse band van federatie bindt ze aaneen. Elk hunner bestaat uit een
kleine stad of eenige steden en een landelijk gebied. Op het land woont
de overgroote meerderheid der menschen, van landbouw en handwerk geneert
zich de massa van het volk. Elk dier gemeenschappen is ekonomisch
zelfstandig, onafhankelijk van alle anderen; de overheid gaat de
ontwikkeling der produktie-krachten tegen door den handel en de omloop
van het geld zooveel mogelijk te beperken. Zij streeft naar de grootst-
mogelijke bestendiging der oude produktie-wijze en produktie-verhoudingen,
de "natural-wirtschaft" en het kleinbedrijf. Zij weet dat handel en geld
die bestendiging bedreigen. Niet de verandering, maar het onveranderlijke
is de begeerte dezer menschen, want in hun harten is vrede.

In die kleine gefedereerde staten bloeit de demokratie, de volksregeering.
De overheid wordt, in den regel uit de meer aanzienlijke geslachten, door
alle burgers gekozen. Zij legt voor het verzamelde volk van haar daden
rekenschap af. Er bestaat geen adel, geen staand leger, geen bureaukratie,
geen priesterkaste, geen afzonderlijke klasse van intellektueelen. De
burgers zijn niet allen gelijk in aanzien en vermogen, maar de verschillen
tusschen hen zijn gering: waar zij dreigen toe te nemen grijpt de overheid
in en herstelt de bedreigde gelijkheid. De intellektueele tegenstellingen
zijn niet grooter dan de sociale: evenmin als in kapitalisten en
proletariërs, zijn de burgers verdeeld in hand- en hersen-arbeiders. Allen
nemen deel aan de produktie, allen hebben deel aan de kultuurschatten der
menschheid en het bestieren van het gemeenebest.

De zeden zijn eenvoudig, maar niet spartaansch. Er is geen weelde of
overdaad, maar er is overvloed van al wat noodig is tot een behagelijk
leven. Kalme tevredenheid en broederlijke zin vervullen de harten dezer
menschen, zacht en gelijkmatig vlieden hun dagen voort in rustigen
arbeid en blijde ontspanning. Hun harten verheffen zich dankbaar tot den
schepper aller dingen, den oorsprong des levens; niet in tempels eeren
zij hem, geen menschelijke of goddelijke middelaars hebben zij tusschen
zich en het opperwezen noodig; hun godsdienst eischt geen leege
ceremoniën; in de eenzaamheid der natuur brengen zij God hulde, en
dienen hem door de zedewet te vervullen, die hij in hun harten heeft
gegrift.

Welig bloeit, in de omschaduwde sfeer van het huiselijk leven, de teere
plant van menschelijk geluk. Liefde drijft ranken en bloesems tusschen
jongemannen en meisjes, tusschen ouders en kinderen, tusschen broers en
zusters, tusschen magen en vrienden. Men eert den ouderdom om de gaven
die hij bezit van raad en wijsheid. Uit de zilverige stilte van het huis
glanst den man als hij heem-keert een klaren glimlach tegen: over den
rozigen zuigeling buigt zich het zachte gelaat der aanminnige vrouw.
Vrolijk en vrij dartelen de krachtige bloeiende kinderen, genietend in
wilde zorgenlooze uitgelatenheid hun jeugd.

Werkzaam leeft het volk, de massa der burgers, winnend door dagelijkschen
arbeid het dagelijksch brood, maar niet slovend als knechten. Het brood,
door arbeid gewonnen, wordt met vreugde gegeten. Als het jaar zich wendt
van winterslaap naar nieuwe beloften, als de Mei lacht over de beemden,
als de oogst in de schuren gestapeld wordt, of de wijndruif geperst tot
geurigen most, dan verheugt zich het landvolk en verzamelt zich tot
feesten. In de steden uit zich de levenskracht en levensvreugd der burgers
in velerlei wedstrijden van de in schieten, worstelen, roeien en zwemmen
bedrevenen. Op de bloem-versierde pleinen komen zij bijeen, als vrije
mannen staande onder den vrijen hemel, om zich bewust te worden de volheid
hunner vreugd. Niet verwijfdheid, niet winstbejag, noch dwang verlaagt en
vergiftigt hun genoegens, wanneer zij zich scharen tot gemeenschappelijk
feestelijk maal. De gedachten aan het gemeenebest dat de belichaming is
der algemeene eenheid, waarin ieders persoonlijkheid ondergaat om te
herrijzen, gelouterd van de engheid des levens, omgeschapen tot een deel
van een wijder zijn, doet de borsten zwellen en de harten hoog kloppen.

Zoo droomde Rousseau zich het schoonste leven.

Zijn droom was de revolutionaire en dichterlijke utopie van het
kleinburgerlijk individualisme. Wij proletarische revolutionairen die nu
leven, droomen een anderen, grootscheren: den droom van de eenheid aller
menschen, opgroeiend uit het wezen van den arbeid in de socialistische
samenleving, uit de beheersching der natuurkrachten en der maatschappij-
krachten door de mannen en vrouwen-makkers eener vrije menschheid. Wij
zien wijder horizonnen opblinken en strekken onze armen daarheen, in
verlangen. Maar al zijn onze harten en hoofden anders gericht, dan zijn
hart en zijn hoofd waren, toch voelen wij de bekoring na van die
stillekens-glanzende, zachtkens-deinende, sprookjes-achtig vredige sfeer
die hij den menschen toonde--wij voelen zijn verlangen natrillen in onze
harten; omdat die sprookjessfeer de idealiseering was van een werkelijkheid
waaraan ook wij ontstammen, die nog niet gansch is ondergegaan in ons
vleesch en onze gedachten: de kleinburgerlijke. En ook daarom bekoort ons
nog die droomwereld, al voelen wij haar enge beperking, omdat sedert vrede
en vrijheid met het oorspronkelijk communisme zijn ondergegaan op aarde,
het menschenhart elke samenleving en elk beeld eener samenleving dat een
glimp, een zweem, een schijn daarvan bevat, voelt lokken als het land
zijner verloren kindsheid.

Rousseau was de dichter-utopist van het klein-burgerlijk individualisme,
maar deze omschrijving put zijn wezen niet uit. Door kennis, lichamelijke
ervaring en fantazie ging zijn denken en voelen uit boven de omgrenzing
van eene bepaalde phase in de ontwikkeling der menschheid, al behoorde aan
die phase zijn hart, al voelde hij tot haar die heel eigen vertrouwdheid
die het kind tot de moeder voelt. Hij droeg in zich het beeld van den
stad-staat der oudheid die nog eenige overleveringen van het stamleven
bewaarde; hij droeg in zich de herinnering aan de zorgelooze bekoring en
de vroolijke gulheid der naturalwirtschaft, waarvan in de zwitsersche
bergen nog sporen over waren. Hij was ruimer van blik dan de
encyclopedisten, die geheel opgingen in bewondering voor het beginnend
kapitalisme, die elke vorm van samenleving behalve de burgerlijke
verachtten en verwierpen.

Hij was ook veel meer dan zij een mensch van het instinkt-matige leven.
Achter de voorgronden van zijn klein-burgerlijk bewustzijn--dat
voornamelijk zijn gedachten over den staat, over den eigendom, over het
huisgezin bepaalde,--rees in het onder-bewuste, uit de diepten van zijn
organisme, een woeste, chaotische wereld van wilde begeerten, duister,
vormloos, geweldig zich rekkend omhoog. Oer-aandriften leven in den
mensch die nimmer vergaan, begeerte om los te komen van alle spangen en
breidels van het maatschappelijk leven, om te zwerven en te zwelgen in
vrijheid, stemmen uit een lang ondergegaan verleden, dat hij hoort
roepen door zijn bloed. Dan droomt hij van den natuurstaat en van
terugkeeren tot de natuur. Deze stemmen hoorde ook hij, de groote
droomer: zwerf-instinct was in hem, verlangen naar het ongebonden leven
der wildheid, hunkering heen te breken door den dam, den zelf-gemaakte,
die den mensch altijd omgeeft, zich altijd stelt tusschen hem en de
groote moeder natuur: het maatschappelijk milieu. Hunkering zich één
te voelen met het universum, zijn aangezicht te drukken tegen het
aangezicht der aarde, haar wateren en winden te voelen loopen over zijn
lijf, een brok natuur te zijn tusschen andere natuurbrokken. En de stem
van deze aandriften, die de achtergronden en de diepe ravijnen en de
weggezonken oerlagen waren van zijn bewustzijn, mengde zich met de stem
zijner maatschappelijke aspiraties en gaf aan zijn dreunend woord een
vreemdwilde fascinatie van ontzaggelijk heimwee en buiten-maatschappelijke
ondoorgrondelijkheid.


[Illustratie: ROUSSEAU AAN HET BOTANISEEREN. (Krijtteekening van Rosalie
Jenvernay 1801).]


NOTEN:

[30] Haar meest bekende werk zijn de "Mémoires de Madame d'Epinay," die
langen tijd gegolden hebben als een der beste bronnen voor het leven van
Rousseau in de jaren omstreeks 1750. De onderzoekingen van Fr. Macdonald
(Frederika Macdonald, A new criticism) hebben aan 't licht gebracht, dat
deze z.g. mémoires een roman-pamphlet zijn, het eindresultaat van een
lange letterkundige machinatie tusschen Mme d'Epinay, Grimm en Diderot,
dus ten opzichte van de feiten, die zij beweren getrouw weer te geven
van nul en geener waarde (dit erkent ook E. Faguet, zie "Vie de
Rousseau," blz. 188-189).

[31] Een analoog geval en evenmin met zekerheid te beantwoorden, is de
liefde van Wagner voor Mathilde Wesendonck, in den tijd dat hij den
"Tristan" maakte.

[32] Mme d'Epinay beschuldigt Thérèse van 't schrijven van een anonymen
brief aan St. Lambert, wat om verschillende redenen zeer onwaarschijnlijk
is. 't Ligt voor de hand, dat, waar Mme d'Houdetot en Rousseau bijna
voortdurend samen waren, samen wandelden in den maneschijn, enz. en de
gasten op de Chevrettes, die tot denzelfden kring als St. Lambert
behoorden, van dat alles op de hoogte waren, geruchten en praatjes St.
Lambert _moesten_ bereiken.

[33] Dat Rousseau het geloofde, kan men hem in geen geval kwalijk nemen:
hij wist dat zij vroeger een kind van Francueil heimelijk ter wereld had
gebracht.

[34] Die beide gedeelten zijn: de geloofsbelijdenis van den Vicaire
Savoyard, waar het betoog omvat wordt in een prachtige verbeeldings-lijst;
en de idylle tusschen Emile en Sophie, die geheel beeldend is.

[35] De eindeloos-uitgesponnen, langdradige romans van Richardson gaan
zoo sterk mogelijk in tegen wat men gewoon is het wezen van den
"franschen geest" te noemen, de liefde tot het bondige, beknopte, klare.
Hoe verklaart men de bijna afgodische vereering van een man als Diderot,
zóózeer franschman van wezen, voor Richardson, en het enorme succes van
diens werken in Frankrijk omstreeks 1760, anders dan door de groote
overeenstemming van aspiraties, belangen en behoeften, der engelsche en
der fransche burgerij? De gemeenschappelijke klasse-belangen, de sociale
faktoren dus, bewezen sterker te zijn, dan het nationale karakter en de
traditie.

[36] Karl Marx, der 18te Brumaire des Louis Bonaparte.

[37] Alleen Shelley is onder de burgerlijke dichters die de
vrijheids-idealen verheerlijkten, geheel vrij van valsch gevoel.

[38] In den "Emile" schreef hij: "Wij naderen tot den staat van krisis
en de eeuw der omwentelingen."

[39] Zie K. Marx, "Das Kapital" Deel I, Hoofdstuk I, afd. IV Der
Fetisch-charakter der Ware und sein Geheimniss; en voor een populaire
uiteenzetting: H. Gorter "Het Historisch Materialisme."

[40] Ook in dit opzicht was de philosophie van Rousseau de eene pool,
die der materialisten de andere. Zij legden den nadruk op de
_passiviteit_ van den mensch, zijn afhankelijkheid van zijn natuurlijke
en sociale omgeving, en voerden hun leer tot de uiterste konsequentie in
het geloof aan het volstrekt mechanisch karakter van denken en handelen.
Hij legde den nadruk op de eigen aktiviteit van den mensch, zijn kracht
in te grijpen en den loop der wereld mede te bestemmen. Het is duidelijk
dat dit idealisme op praktisch gebied evenzeer een kracht was tot
revolutionair handelen als het mechanisch materialisme.

[41] Gorter.

[42] Men herinnere zich hoe in de dagen dat Rousseau schreef, de
plattelandsche bevolking van Frankrijk sterk achteruitging.

[43] Meynier bestrijdt dit in zijn hiervoor aangehaald werk, dat een
poging is Rousseau als een liberale bourgeois voor te stellen.

[44] Deze uitlating luidt: "Wat al misdaden, oorlogen, moorden, hoeveel
ellende en wreedheid had degeen aan het menschengeslacht gespaard, die
terwijl hij de palen uit den grond trok of de afgraving dichtwierp (de
grenzen van het eerste grondstuk dat privaateigendom was) aan zijn
mede-menschen toewierp: "Gelooft dien bedrieger niet Ge zijt verloren zoo
ge vergeet dat de vruchten van den bodem aan allen behooren en de bodem
zelf aan niemand behoort"

[45] "La Réunion des Amours," van Marivaux, aangehaald bij E. et J. de
Goncourt, "La femme au 18ième siècle."

[46] "La femme au 18ième Siècle," blz. 173.

[47] Natuurlijk wordt bedoeld: van de heerschende klassen in beide.

[48] "Contes Moraux de Marmontel;" aangehaald in "La femme au 18ième
Siècle," blz. 239.

[49] Een plan van openbare opvoeding om den gemeenschapszin der burgers
te vormen, stelde Rousseau voor in zijn verhandeling over het
regeerstelsel van Polen.

[50] Natuurlijk vermag hij niet, de zelfzuchtige neigingen die de
inrichting der maatschappij opwekt, te niet te doen.

[51] Dit geldt voornameijk voor de kleinburgerlijke, niet voor de
groot-kapitalistische maatschappij.





VIERDE HOOFDSTUK

DE LAATSTE WORSTELING.


Te Yverdun aangekomen, haastte hij zich den maarschalk zijn goede
aankomst te melden; ook aan Conti en Thérèse schreef hij. Hij liet haar
geheel vrij of zij hem in de verbanning wilde volgen. "Zie zelf wat ge
doen wilt, besloot hij zijn brief, en volg alleen uw eigen neiging; want
hoeveel 't mij ook zou kosten om mijn leven van 't uwe los te maken
nadat wij zoo lang samen zijn geweest, ik kan het doen, wel niet zonder
verdriet, maar toch zonder bezwaren. Ook staan aan uw verblijf in dit
land moeilijkheden in den weg. Maar zoo ge komen wilt, zal ik daarmee
niet rekenen. Overleg dus zelf, mijn beste kind, en zie of ge mijn
afzondering zult kunnen verdragen. Zoo ge komt, zal ik probeeren die zoo
zacht mogelijk voor u te maken; ik zal ook zooveel mogelijk zorgen, dat
ge uw godsdienstige plichten geregeld kunt waarnemen. Maar wilt ge
liever blijven waar ge zijt, doe het dan zonder gewetensbezwaar, en
ik zal altijd mijn best doen om u een goed en gemakkelijk leven te
bezorgen."

Het was lief en verstandig gezegd. Voor een der nieuwste biografen van
Rousseau, E. Faguet, volgt uit dezen brief dat hij graag van Thérèse af
wou. Ik lees er geheel iets anders in. Zij wou er niet van hooren om in
Montmorency achter te blijven.

Hij was nog maar enkele dagen te Yverdun, toen het bericht kwam dat de
regeering van Genève den "Emile" en het "Contrat Social" in 't openbaar
had doen verbranden en de arrestatie van den schrijver, zoo die zich
binnen 't grondgebied der stad waagde, gelast. Andere veroordeelingen
volgden. Zoowel de wereldsche als de geestelijke machten achtten zich
bedreigd door den twijfel aan de wonderen en aan de openbaring, in den
"Emile" uitgesproken. Het hielp niet dat Rousseau de Godheid had laten
tronen in haren hemel; hij had het gezag der kerk aangerand en zoowel de
kerk als de staat, die in het kerkelijk gezag zich zelven aangevallen
voelde, brachten hun machtsmiddelen tegen hem in 't veld. Het feit dat
hij, tegen de gewoonte van den tijd, zijn werken onder zijn eigen naam
liet verschijnen, maakte dat men hem gemakkelijk treffen kon. De
aartsbisschop van Parijs, Monseigneur de Beaumont, verdoemde in een
herderlijk schrijven den "Emile" als een goddeloos boek; de paus
vervloekte het in een bul, de universiteit der Sorbonne waarschuwde er
uitdrukkelijk tegen, de Staat der Vereenigde Nederlanden veroordeelde
den schrijver en zijn werk evenals zijn kalvinistische zuster-republiek
had gedaan. Het "Contrat Social" werd alléén in Genève verboden: de
akademische vorm maakte, dat men den revolutionairen inhoud niet zoo
spoedig doorzag.

Spoedig werd Rousseau gewaarschuwd, dat ook de Senaat van Bern hem zou
veroordeelen: hij besloot Yverdun te verlaten nog voor het besluit
genomen was. Een familielid van den vriend waar hij verblijf hield, Mme
Boy de la Tour, bood hem een woning aan in het dorp Motiers, niet ver
van Yverdun aan de andere zijde van den berg gelegen in het vorstendom
Neuchâtel, dat pruisisch grondgebied was. Het huis was gemeubeld en
geheel gereed: hij kon het onmiddellijk betrekken. Rousseau nam haar
aanbod aan; den 10den Juli, ruim een maand na zijn vlucht uit
Montmorency, kwam hij in Motiers aan. Weldra voegde Thérèse zich bij
hem; tranen van teedere vreugde vloeiden, toen zij elkander terugzagen.

Motiers, in onze dagen bekend door groote asphaltmijnen, ligt in den
Jura in een hoog en woest dal, dat door begroeide hellingen ingesloten
van noord naar zuid loopt. Het dal is tamelijk breed, ruim een half uur
gaans, maar de donkere dennebosschen die aan beide zijden tegen de
steilte der bergen opklimmen, geven het een somber aanzien. De ligging
van noord naar zuid maakt dat de zon zich in de wintermaanden maar heel
kort boven den rand der bergwanden vertoont. De kom van het dal is kaal,
ook langs de oevers van het bergstroompje de Reuss groeien geen boomen.
Het klimaat is streng, de winter duurt lang, de sneeuwval begint in
Oktober en tot Mei blijft de sneeuw in het dal en op de bergen rondom
liggen. De huizen ziet men aan, dat ze er op ingericht zijn de
gebeurlijkheden van een ruw bergklimaat te trotseeren: het zijn zware,
massieve steenklompen--woning, stallen en schuren onder één dak--met
weinige kleine vensters en deuren, norsch-afgesloten tegen een
onvriendelijke buitenwereld. Behalve in de hoofdstraat, staan zij aan
ongeplaveide wegen onregelmatig verspreid.

Ook thans nog nu het elektrisch licht, dat Motiers als bijna elk
zwitsersch dorp bezit, het sinister uitzicht dat de massaal-onbehouwen
huisgevaarten en de verlaten soppige wegen bij avond opleveren, wat
opvrolijkt, en het hijgend knarsend bergspoortje dat het dal inkruipt,
de voorstelling wekt van verbinding met de menschenwereld en verkeer,
voelt de vreemdeling die het dorp betreedt in den regenachtigen
avondschemer een huivering van beklemming, als hij denkt van voorgoed te
moeten leven in de trieste, niet grootsche maar kale eenzaamheid van dit
onvriendelijke dal, tusschen donkere hellingen ingesloten ver van den
lach der natuur en haar lieflijkheid, en heel den langen winter hunkerend
vergeefs naar een groet der zon.

Rousseau voelde het drukkende van de omgeving, physiek en moreel; vooral
leed hij, die zon en warmte liefhad, onder den eindeloozen winter. Maar
toch ging hij houden van het land en de natuur gaf hem vele genotvolle
oogenblikken. De streek was romantisch en elk romantisch landschap
boeide en bekoorde hem. Zijn woning stond op den hoek van de hoofdstraat
en een breede landweg: aan de overzijde was het uitzicht vrij; hij zag
naar een waterval die zich van de bergen stortte. Het huis had op de
bovenverdieping een soort houten galerij of overdekt balcon, waar hij in
de zon kon zitten, of heen en weer loopen bij slecht weer. Ook zat hij
dikwijls op de bank voor zijn deur, naar dorpstrant, kantjes te knoopen
zooals de vrouwen van 't dorp ze maakten: hij hield er van, wat met zijn
handen te doen onder 't praten. In den winter was hij meest door zijn
kwaal aan huis gebonden; dat was de laatste jaren in Montmorency ook
zoo geweest. 's Zomers stelde hij zich voor dit gedwongen thuiszitten
schadeloos: dan wandelde hij veel, blootshoofds, maakte groote zwerf- en
ontdekkingstochten in de bergen, soms alleen, soms met anderen. Op die
tochten genoot hij volop, was beminnelijk en vrolijk. Zijn metgezellen
waren een en al verbazing dat de menschenschuwe misanthroop waarvoor hij
doorging zoo gezellig en goedgeluimd kon zijn. Dicht achter Motiers
vorkte het dal; die verleng-dalen boden vele bekoorlijke uitzichten;
het land was vol romantische bijzonderheden. Door de dalen huppelden
zilveren beken, van de flanken der bergen sprongen brullende watervallen,
de kruinen der hooge dennen, die kleine, zwarte nietigheden schenen van
uit de diepte der vallei, wuifden lommer, en ver verscholen, opschuimend
uit een wildernis van bemoste rotsblokken, waar frissche koelte woonde in
de heetste zomerdagen, ontsprong 't snelle riviertje dat door 't hoofddal
stroomde: de forellenrijke Reuss.

Wandelen in een mooi land was altijd zijn liefste uitspanning geweest;
heerlijk genot, zoete verrukking zogen zijn zinnen uit vormen, kleuren,
geluid en geur. Nu hij ouder werd en aandachtiger, voldeed de aangename
gewaarwording alléén hem niet langer: hij begon al meer de afzonderlijke
natuur-dingen opzettelijk waar te nemen, nauwkeurig te beschouwen en te
vergelijken. In de verte zag hij slecht, maar dichtbij zeer scherp, en
dit maakte dat de planten en kruiden aan zijn voeten in hooge mate zijn
aandacht wekten. Hij voelde een inzinking in zijn gemoed, een soort
leegte, nu de krachtige drang, het groote enthousiasme dat hem twaalf
jaar lang had opgetild en gedragen, gebroken was. Voor een deel zal dat
gevoel wel een gevolg van geestelijke uitputting geweest zijn; hij had
ontzettend veel van zich gevergd in dat lange tijdvak van ononderbroken
gedachtespanning, en daarbij kwamen het verdriet en de teleurstelling
die hij ondervond. Al wat hij deed had hij gedaan, om de menschheid het
heil te brengen, haar den weg naar geluk en deugd te openen. En tot loon
was hij uitgeworpen als een volksverleider en een goddelooze; niet enkel
de absolute regeeringen en de roomsche kerk verdoemden hem, maar zijn
eigen vaderstad, die hij altijd in kinderlijke liefde had aangehangen
en verheerlijkt en andere staten tot voorbeeld gesteld. Dat smartte en
wondde hem dieper dan iets wat hij nog had doorgemaakt. Het was een
te zware slag voor hem: van af dien tijd begon het allerbeste en
allerschoonste in hem, de liefde tot de menschheid, te verwelken en
te verdorren. Vandaar die leegte in hem. "In mij zijn de grootste
zielsbewegingen dood" getuigde hij in een brief, "ik leef nog slechts
door gewaarwordingen." Toch waren in hem nog krachten om te minnen, er
was nog vuur van hartstocht over: hij gaf het aan enkele menschen, maar
hij had méér noodig, iets algemeeners om zijn drang in te storten, zijn
eenzaamheid mee te vullen.

Die vervulling vond hij in de botanie, het bestudeeren en verzamelen van
planten, dat hij vanaf zijn verblijf te Motiers met eenige onderbrekingen
tot aan zijn dood toe voortzette. Met het oude enthousiasme, zooals hij
als knaap zich in een nieuwe liefde of een nieuwe tak van wetenschap
stortte, wierp hij zich nu op de kennis der planten. Als, hij botaniseerde,
vergat hij zijn smart, zijn teleurstelling, zijn verlatenheid, de strikken
zijner vijanden; zijn wantrouwen sliep in, hij voelde het leven als een
zachte aanraking, hij genoot, hij was gelukkig. Wat hij aan rustige,
heldere stemmingen, aan levensvolheid en levensgeluk heeft gekend gedurende
zijn lange, eenzame, duistere levensavond--eenzaam en duister door de
schuld der menschen èn door zijn waan--is grootendeels door de botanie tot
hem gekomen. Zij verving voor hem wat hij verloren had, in zich zelven en
buiten zich zelven; zij leidde zijn droevige gedachten af van zijn eigen
lot, zij bracht zijn geschokt gemoed tot rust; haar voelde hij vaak als de
eenige band tusschen zichzelf en 't leven, omdat zij 't eenige was wat in
hem nog warme belangstelling wekte.

Zijn lange geduldige toewijding aan de groeiende bloeiende natuurkinderen
heeft goede vruchten gedragen voor de wetenschap. De botanie verkeerde in
zijn tijd in een toestand van verwarring door de groote onzekerheid der
nomenklatuur en was nog weinig in tel, althans in Frankrijk. Men
interesseerde zich nog haast uitsluitend voor de kruidenleer, de ware of
vermeende geneeskrachtige eigenschappen der plan? ten, en bitter weinig
voor hun gedaante en bouw en hun leven. Rousseau was een der eersten die
in planten belang stelden, niet om het produkt dat zij opleverden, maar
om hun eigen leven. Dat wilde hij kennen, daartoe doordringen. Toen hij
eenig idee begon te krijgen van de voortplantingsorganen der planten was
hij een en al verrukking en enthousiasme. Hij begreep dat een goede
overzichtelijke indeeling een even onontbeerlijk hulpmiddel tot de studie
was, als optische instrumenten: vandaar zijn bewondering voor Linnaeus,
die toen in Frankrijk door een bekrompen vak-chauvinisme algemeen werd
verguisd. Zijn demokratische neigingen deden hem probeeren om de
plantkunde, toen nog uitsluitend studieobjekt van de vakmenschen, te
populariseeren. Hij drong er bij de geleerden op aan, zonder resultaat
natuurlijk, dat zij in hun handleidingen de grieksche en latijnsche termen
door fransche zouden vervangen en algemeen verstaanbaar schrijven, gelijk
hij zelf deed in zijn "Brieven over de elementen der botanie." Hij spoorde
de leeken aan tot het aanleggen van herbariën, van gekleurde teekeningen
voorzien, zooals hij die zelf vervaardigde.

Rousseau, die bij zijn tijdgenooten den zin wekte voor het bewonderen
der natuur, het genot van 't buiten-wonen, de poëzie der bergen, was ook
een der eerste natuur-onderzoekers die de leeken den weg wees hoe door
waarneming en onderzoek het organisme der natuur te leeren begrijpen,
die natuurkennis beschouwde als de zaak van allen, niet van
specialiteiten alleen. Zoo is hij ook op dit gebied een baanbreker
geweest, een voorganger op de banen der moderne wereldbeschouwing.

       *       *       *       *       *

Van uit Motiers had Rousseau aan Frederik II geschreven, om hem verlof
te vragen in het vorstendom Neuchâtel te wonen; ook wendde hij zich tot
den gouverneur van Neuchâtel, een Schot, Lord Keith, in Zwitserland
doorgaans bij zijn titel Milord Maréchal genoemd, en riep diens
bescherming in. Frederik beval aan Lord Keith den vluchteling zooveel
mogelijk ter wille te zijn; hij liet hem ook een jaargeld aanbieden.
Rousseau weigerde, getrouw aan zijn beginsel van onafhankelijk te willen
zijn en niet door gunsten gebonden. Zoo weinig werd dit beginsel
begrepen, dat toen de Malesherbes, waarmee Rousseau in briefwisseling
was gebleven, hem verzocht om ten zijnen behoeve een herbarium aan te
leggen, de fransche edelman slechts met de grootste aarzeling de kwestie
eener geldelijke vergoeding ter sprake bracht, uit vrees den schrijver
te kwetsen. Rousseau antwoordde eenvoudig, dat hij tot zijn spijt niet
rijk genoeg was, om gratis werk voor de Malesherbes te verrichten--hij
vond 't aannemen van geld voor verrichten arbeid van zelf sprekend en
in 't minst niet verlagend, hetzij dat werk muziek copiëeren of
planten-verzamelen was.

Lord Keith had Rousseau in antwoord op diens brief uitgenoodigd hem in
zijn zomerverblijf te Colombier, aan het meer van Neuchâtel, te komen
bezoeken. Deze nam aan. De eenzelvige, knoestige, zwijgzame oude edelman
en zijn gast, allebei echte zonderlingen, voelden zich onmiddellijk tot
elkaar getrokken. "Onze naturen raadden en bevielen elkaar," schreef
Rousseau later. De twee mannen hadden veel gemeen: sterke begeerte naar
onafhankelijkheid, liefde voor de eenzaamheid, afkeer van vormelijkheid,
menschen-verachting; maar de Schot was even koel en gesloten van wezen
als Rousseau prikkelbaar en hartstochtelijk. De Zwitsers hielden niet
van Lord Keith; hun ietwat uitbundige aard--men placht de inwoners van
Neuchâtel de Gasconjers van Zwitserland te noemen--werd afgestooten door
de uiterlijke stugheid van zijn optreden, maar Rousseau zag daardoor
heen zijn zuiver rechtschapen wezen, zijn warm menschelijk gemoed. Hij
hechtte zich aan den veel ouderen man als aan een vader, met een warme,
teedere en innige genegenheid, die mischien de klaarste en meest
harmonische affektie geweest is welke hij zijn leven lang heeft gevoeld;
zoo geheel en al vrij van onder-stroomingen van wantrouwen of wrevel.
Van hem nam hij gaarne alles aan, zonder zich beklemd te voelen;
tegenover hem voelde hij dankbaarheid als zacht en aangenaam; toen Lord
Keith hem een kleine jaarlijksche lijfrente voor Thérèse aanbood, zei
hij van harte ja. In Engeland, in zijn aller-zwartsten tijd, is zijn
genegenheid voor Lord Keith wel vertroebeld geworden door
waanvoorstellingen, maar nimmer verzwakt; en toen de grijsaard die hij
zijn weldoener placht te noemen, moede en rustbehoeftig verklaarde de
brieven vol getob en wantrouwen, die het antwoord waren op zijn pogingen
vrede te stichten niet meer te kunnen verdragen, en aan Rousseau
meedeelde, dat hij altijd graag van hem hooren, maar hem niet meer
schrijven zou, brak deze uit in de aandoenlijke klacht: "Uw goedheden
zijn de eenige troost mijns levens; wilt ge mij die eene zachte troost
nu ook ontnemen?"

Lord Keith is een der weinige menschen geweest, die den persoon van
Rousseau hebben liefgehad om zijn groote, onbaatzuchtige en heroïsche
eigenschappen, zonder voor zijn gebreken blind te zijn, en zijn
zwakheden wisten te ontzien zonder ze te vleien. Aan Mme de Boufflers,
met wie hij over 't welzijn van hun gemeenschappelijken vriend
correspondeerde, schreef hij naar aanleiding van het bedanken van
Rousseau voor 't jaargeld, dat Frederik II hem aangeboden had: "Jean
Jacques is zeker te koppig in kleine en onverschillige dingen; maar hij
is het ook in het goede, in eerlijkheid en onbaatzuchtigheid, wat meer
dan rijkelijk opweegt tegen zijn kleine koppigheden, en maakt dat men
van hem houdt en achting vóór hem gevoelt." Gaarne had Lord Keith den
vriend voor goed ondergebracht in zijn buitenverblijf te Colombier, waar
de lucht zachter was dan in Motiers, en dat hij alleen 's zomers
bewoonde. Maar Rousseau weigerde. Wel bezocht hij Lord Keith vaak, zij
plachten dan samen den droom te droomen van het stichten eener kleine
republiek op een der bezittingen van Lord Keith, in Schotland. Zij
tweeën en David Hume, een landgenoot van den ouden edelman, beroemd
philosooph en geschiedschrijver, zouden daar wonen; ieder zou volkomen
vrij zijn om zijn leven in te richten naar eigen goedvinden, en naar
draagkracht medebetalen in de gemeenschappelijke huishouding. Jean
Jacques wiegde zich gaarne in dien droom van voor goed samen te leven
met menschen die hij liefhad; hoe dikwijls had hij dat al gedaan: eerst
met Mme de Warens, toen met Altuna, toen met Mme d' Houdetot en St.
Lambert; nu deed hij het weer, en al geloofde hij er zelf misschien maar
half meer aan en Milord Maréchal eigenlijk heelemaal niet: die sprak van
luchtkasteelen bouwen, maakte het hem toch gelukkig. Die dagen in
Colombier leefden voort in Rousseau als de laatste herinneringen van
onverdeeld geluk. Helaas werden het al te gauw herinneringen: Milord
Maréchal kreeg moeilijkheden met de Zwitsers en verliet Neuchâtel 't
jaar nadat Rousseau zich in Motiers had gevestigd; hij ging eerst naar
Schotland, toen riep Frederik II hem naar Potsdam. Rousseau heeft hem
nooit teruggezien.

In Motiers voelde hij zich spoedig geheel eigen, al hield hij in 't
algemeen niet van 't slag menschen, hij vond ze vol pretenties en ijdel,
van een overdreven, gemaakte vormelijkheid die hem verveelde en ergerde.
Maar hij maakte toch verscheiden vrienden en vriendinnen, jonge meisjes
en jonge vrouwtjes uit de buurt, aan wie hij zijn kantjes beloofden als
zij zelf hun eerste kind zoogden. Intiem verkeerde hij vooral met een
schatrijken Amerikaan, du Peyrou, die ook aan botanie deed en wiens
wijze van optreden--hij sprak weinig, maakte geen complimenten, had
veel gelezen en oordeelde zelfstandig over de dingen--Rousseau een poos
lang sterk aantrok. Jaren lang waren zij groote vrienden, du Peyrou
bezocht hem na zijn terugkeer uit Engeland herhaaldelijk; later begreep
Rousseau niet meer wat hij eigenlijk in dien man had gezien.

Nog andere kennissen maakte hij; het was verwonderlijk hoe plastisch hij
nog was, na al de knauwen die het leven hem gegeven had; zoo in 't
geheel niet verstard nog; een echt kunstenaar, altijd zoekend naar de
ideale goedheid en schoonheid in den man en de vrouw, telkens opvlammend
in liefde en geestdrift, waar hij meende ze te vinden. De dorpelingen
mochten hem graag lijden: zijn aankomst had heel wat tongen in beweging
gebracht, maar zijn natuurlijke beminnelijkheid overwon al gauw de
vooroordeelen tegen den "philosoof," den man wiens godslasterlijke
boeken in de halve wereld verbrand werden. Als hij zoo voor zijn deur
zat kant te knoopen, leek hij in 't minst niet gevaarlijk; en hij was
zeer hulpvaardig en tegen ieder beleefd. Er waren wel vreemde dingen aan
hem, vonden zij: zijn kleeding, b.v. (hij had in Motiers de armenische
dracht aangenomen, naar hij zeide, omdat die hem makkelijker was, met 't
oog op de behandeling die zijn kwaal noodig maakte). Maar verkeerde de
algemeen-geëerde predikant van het dorp, Montmollin, niet hoffelijk met
den veel-besproken, zonderlingen vreemdeling? Bezocht deze niet geregeld
de kerk, had hij zelf niet verzocht tot het heilig avondmaal toegelaten
te worden, en had dominé dat verzoek niet ingewilligd? Dan kon hij toch
onmogelijk een godsloochenaar wezen. De boeren van het bergdorp waren
steil in de leer, maar zij vertrouwden hun predikant, die in den hevigen
strijd over de eeuwigheid der verdoemenis, toen juist aan den gang onder
de zwitsersche theologen, met hart en ziel de orthodoxe inzichten
verdedigd had. Zoo had Rousseau voorloopig althans in zijn woonplaats
rust. Maar er behoefde niet veel te gebeuren om het godsdienstige
fanatisme van een achterlijke boerenbevolking tegen hem op te wekken.

Met de toelating tot het avondmaal zat het zóó. Het verzoek van Rousseau
bracht den predikant natuurlijk in groote verlegenheid. Hem kortweg
weigeren ging moeilijk: hij had vrijwillig verklaard de leerstellingen
der kerk aan te nemen, hij was misschien een berouwvol zondaar; en dan,
welk een eer voor den predikant om zulk een vermaard en gevierd man tot
lid zijner gemeente te hebben! Aan den anderen kant: de "Geloofsbelijdenis
van den Vicaire Savoyard" had toch eigenlijk weinig gemeen met het
protestantisme: kon men den schrijver toelaten?... Het was een lastig
geval voor dominé Montmollin.... Later beweerde hij, dat Rousseau hem
had meegedeeld naar Motiers te zijn gekomen om zijn verdere levensdagen
in rust en vrede te eindigen, en hem de schriftelijke belofte gegeven,
niet meer te zullen schrijven. Daarop had Montmollin hem toegelaten,
want zoo dit zoo was behoefde er immers geen vrees meer te bestaan voor
nieuwe schandalen; Rousseau van zijn kant verklaarde, zich nooit te
hebben beschouwd als gebonden door een belofte. Wel had hij aan den
predikant gezegd, niet meer te zullen schrijven, maar, zooals hij het
toevallig juist in dienzelfden tijd in een brief aan Milord Maréchal had
uitgedrukt, die belofte van niet-schrijven was een belofte aan
zichzelven gedaan, niet aan anderen, een voornemen, geen verplichting;
als voorwaarde haar zich gesteld zien wilde hij allerminst. Daarom
beschouwde hij het ook volstrekt niet als de schending eener belofte,
dat hij in Motiers nog twee werken schreef tot zijne verdediging: de
"Lettre à monseigneur de Beaumont" en de "Lettres de la Montagne."
(Brieven uit de Bergen) Zijn aanvallers, zeide hij, hadden hem gedwongen
tweemaal een uitzondering te maken op den regel dien hij zichzelf had
gesteld. Dat hij zoo redeneerde is heel begrijpelijk. Maar ook is het
begrijpelijk, dat Montmollin, die van zijn collega's toch al 't een
en ander had moeten hooren over 't toelaten van den schrijver der
"Geloofsbelijdenis" tot het avondmaal, er anders over dacht, en zich
zeer gegriefd voelde toen de verschijning van de "Brieven uit de Bergen"
de protestantsche wereld in rep en roer bracht.

Niet de waarde der argumenten, welke Monseigneur de Beaumont tegen hem
aanvoerde, bewoog Rousseau tot beantwoording van diens zendbrief, maar
de gevoelens van hoogachting en bewondering, die hij voor dezen
tegenstander om zijn persoonlijke hoedanigheden koesterde. De kerk zag
natuurlijk het groote gevaar in dat voor haar school in een opvoeding
gelijk Rousseau aanbeval: den geest van het kind niét vroegtijdig den
plooi te geven van onderdanigheid aan de geboden der kerk, maar het
leeren zelfstandig te denken. In een felle philippica verdoemde de
aartsbisschop "den geest van ongeloof, die ook een geest van
onafhankelijkheid en oproer is," en noemde den "Emile" even waard om
door de vervloekingen der kerk, als door de strengheid der wetten
getroffen te worden.

Het antwoord van Rousseau was waardig, vol zelfbedwang en toch vol
innerlijke bewogenheid. Hoe menschelijk-ontroerd en waarachtig-
verontwaardigd klonk die stem, vergeleken met de retorische banvloeken
van den bisschop. En ook hoe anders van toon dan de gewone polemiek
tegen het katholicisme, zooals die door Voltaire gevoerd werd: hatelijk,
schamper, persoonlijk-kwetsend. Ook in dit geschrift was vernuft te
vinden, schitterende polemiek, spot zoo licht en fijn dat Grimm gedwongen
werd te erkennen "ik herken den burger van Genève niet meer," maar het
werd gedragen door eene elk woord doortrillende overtuiging, door
hartgrondig geloof in de eigen denkbeelden, en ook voelde men hierin het
geloof in den ernst en de goede trouw van den tegenstander, dat bij
Voltaire volkomen ontbrak.

Nieuwe gedachten bevat het "Antwoord aan Monseigneur de Beaumont"
weinig. Dit was ook natuurlijk: Rousseau had immers zelf verklaard zijn
gedachten over de verhouding van den mensch tot god en de verhoudingen
der menschen tot elkander in hoofdzaak te hebben uitgesproken.[52] In
dit werk en het volgende, de "Brieven uit de bergen," kwam hij wel op
bepaalde punten terug, om ze nieuw te belichten of uitvoeriger uiteen te
zetten, maar de hoofdlijnen van zijn levens- en wereldbeschouwing had hij
in de werken der groote jaren neergezet. Van belang in den "Brief aan
Monseigneur de Beaumont" is vooral zijn uitweiding over den universeelen
godsdienst, waarin hij Joden, Christenen en Mohamedanen, met instandhouding
van de bijzondere vormen van ieders geloof, wilde vereenigen. "Want elke
godsdienst is goed, die door de wetten wordt voorgeschreven en de
essentieele religie bevat." Zijn beschouwingen over de gelijkwaardigheid
der verschillende monotheistische godsdiensten, over het wezen van den
godsdienst als geloof aan een schepper en vader en het goddelijke in den
mensch, over de plicht van verdraagzaamheid en wederzijdsche waardeering,
komen geheel overeen met de ideeën van andere revolutionair-burgerlijke
denkers uit dit tijdperk: het is soms of men Lessing's Nathan spreken
hoort. De toenemende gelijkmaking van alle volken door de warenproduktie,
boven alle nationale en historisch-gewordene verschillen uit, moest de
voorstelling doen ontstaan van een algemeene wereldreligie, waarin alle
verschillende godsdiensten zich zouden oplossen. Rousseau's droom van
den universeelen godsdienst vormde het tegenstuk tot zijn staatkundige
denkbeelden, waarin hij juist het bijzondere van elk volk tot grondslag
der regeeringsvorm maakte. Als klein-burger hechtte hij te zeer aan het
bijzonder-nationale, zag daarin te zeer de pit en het merg van ieder
volk, om idealen van staatkundig wereldburgerschap te kunnen koesteren.
Hij was in den hoogsten graad anti-imperialist. Zoo beperkte hij zijn
droom van wereldburgerschap tot het gebied van den godsdienst.

Op zijn veroordeeling door den Raad van Genève had Rousseau langen tijd
gezwegen. Hij verwachtte dat zijn medeburgers zich tot de regeering
zouden richten en op revisie van het vonnis aandringen. Een jaar lang
wachtte hij, maar de algemeene aktie die hij gehoopt had, bleef uit.
Slechts zijn verwanten en enkele vrienden richtten vertoogen tot de
overheid. Het initiatief daartoe nam zijn vurige aanhanger Moultou, een
jeugdig predikant, aan wien Rousseau na eenige bedenkingen had vergund
zijn verdediging op zich te nemen, mits hij schreef "zonder toorn,
zonder spot, vooral zonder lof, met zachtheid en waardigheid, met kracht
en wijsheid, in één woord, zooals het een vriend der gerechtigheid, nog
meer dan van den verdrukte betaamt." Diep gewond door het onrecht dat
hem geschied was--hij kon het eerst nauwelijks gelooven--gegriefd door
de lauwheid en onverschilligheid zijner medeburgers, greep hij eindelijk
naar het laatste middel van protest waarover hij beschikte: den 12den
Mei 1763 schreef hij aan de burgemeesters van Genève, van zijn
burgerschap der stad voor altijd afstand te doen.

De veroordeeling van den "Emile" door den Kleinen Raad had plaats
gevonden eer een enkel exemplaar van het werk in de stad in omloop
was. Men moest zich ter motiveering van het vonnis behelpen met het
requisitoir van het Parijsche hof. Dit bewijst natuurlijk al dat de
veroordeeling onwettig was. Volgens de wet had men Rousseau ter
verantwoording moeten roepen en verhooren, hem gelegenheid moeten geven
te verklaren al dan niet de schrijver van het bewuste werk te zijn, zich
te verdedigen en zijn dwalingen te herroepen. Maar de patriciërs-kaste
die in de "vrije republiek" Genève regeerde, bleek even beducht voor de
vrije kritiek der godsdienstige instellingen als de heerschende klasse
van het absolutistisch-feudale Frankrijk: zij veroordeelde het boek
zonder het gelezen, en vonniste den schrijver zonder hem verhoord te
hebben. Het drijven der fransche regeering was hieraan niet vreemd.

De daad van Rousseau wekte natuurlijk algemeen opzien. Gelijk meer
gebeurt, gaf het scherpe en doortastende optreden van den boven anderen
uitstekenden enkeling, het sein tot de bewustwording van langgekropte
grieven bij de massa. De kleine burgerij ontwaakte tot het besef van de
machts-misbruiken, waaraan de Kleine Raad zich schuldig maakte, en de
strijd voor herstel van het onrecht aan Rousseau gepleegd, werd tot
een onderdeel van de worsteling voor herstel van de oorspronkelijke
machtsbevoegdheden der burgerij. Deze bevoegdheden bestonden, zooals de
lezer zich zal herinneren, voornamelijk uit het recht om vertoogen te
richten tot de regeering, die dan door de algemeene vergadering
behoorden onderzocht te worden. In den loop der jaren had de Kleine Raad
zich meer en meer het recht aangematigd, zulke vertoogen voor
kennisgeving aan te nemen. Dit verstond men onder het "droit négatif,"
dat het groote strijdpunt tusschen de aristokratie en de demokratie
vormde. Het vertoog, door een groep burgers in den zomer van 1763 ter
zake van Rousseau tot den Kleinen Raad gericht, beantwoordde deze eerst
met vage, niets-zeggende verklaringen; toen de burgers aanhielden en
naarmate hun vertoogen dringender werden, werden de antwoorden der
regeerders onbeschofter, tot ten slotte de vertoogers zich genoopt
voelden de vraag te stellen: "Of de Kleine Raad zich aanmatigde, ieder
vertoog zonder het te onderwerpen aan de algemeene vergadering der
burgers, af te wijzen, dat wil zeggen, in werkelijkheid het recht van
vertoog af te schaffen." Daarmee had de bijzondere zaak van Rousseau
zich opgelost in het brandende strijdpunt der inwendige politiek: zijn
naam werd de vaan, waarom heen zich de klassen en klassen-deelen
schaarden, die herstel der oude demokratische instellingen begeerden.
Het waren: een kleine fraktie der hoogere bourgeoisie, de breede
middenstand en de volksklassen; verder een deel der intellektueelen, in
de eerste plaats de jongere predikanten, die min of meer beïnvloed waren
door de nieuwe ideeën van verdraagzaamheid en neigden tot het liberale
protestantisme. Tegen Rousseau verklaarden zich de machten van het
behoud: de Kleine Raad, waarin de aristokratische geslachten zaten en
grootendeels ook de Groote Raad der Tweehonderd, dat wil zeggen de
aanzienlijke bourgeoisie, en de meerderheid der predikanten.

Van af het oogenblik zijner veroordeeling hadden de vurigste demokraten
onder zijn geneefsche vrienden er bij Rousseau op aangedrongen dat hij
zich niet aan het vonnis onttrekken, maar zelf naar Genève komen en den
loop der dingen afwachten zou. Hun bedoeling was, dat hij hetzij als
martelaar de zaak der democratie dienen, hetzij als leider zich aan de
spits der burgers stellen zou.

Rousseau had hardnekkig geweigerd; aanvankelijk weigerde hij zelfs om
zich op eenigerlei wijze in den strijd die feitelijk door zijn toedoen
van latent akuut geworden was, te mengen. Hij handelde hierin volgens
zijn overtuiging, dat van alle goederen des levens niet de vrijheid,
maar de vrede, het hoogste is, en zelfs de vrijheid niet waard, ten
koste van bloed gewonnen te worden. Deze overtuiging hing natuurlijk
samen met den sterken afkeer in hem tegen de daad, die zulk een vreemde
tegenstelling vormde tot de stoutmoedige konsekwentie van zijn denken.
Daarbij had hij een afschuw van burgertwisten en had hij eens een eed
gedaan zich nimmer daarin te mengen. Maar de omstandigheden drongen hem
tegen zijn wil en zijn neigingen in den strijd.

Zoowel van de zijde der "vertoogers" als van die der gezags-menschen
waren reeds eenige politieke pamphletten verschenen, toen de
procureur-generaal Tronchin (een broeder van den geneesheer) zich in
den strijd mengde. In een polemisch geschrift, "Lettres de la Campagne"
(Brieven van Buiten) getiteld, zette hij op handige wijze het gevaar
uiteen dat geschriften als de "Emile" en de "Contrat Social" voor de
protestantsche kerk en den regeeringsvorm van Genève opleverden; en
trachtte te bewijzen dat Rousseau wettig veroordeeld was geworden en de
Kleine Raad het recht bezat, elk vertoog naast zich neer te leggen. Het
geschrift deed veel schade aan de zaak der demokraten. Er was maar één
man in hun rijen in staat den schrijver der "Brieven van buiten" door de
kracht van zijn argumentatie, zijn kennis en zijn talent te verpletteren.
Die man was Rousseau. Zijn geestverwanten voelden dit, al deden zij
zelven hun uiterste best. Zij stelden een antwoord op en verzochten
Rousseau daaromtrent met hen te overleggen: hij verklaarde zich hiertoe
bereid en ontmoette op een geheime bijeenkomst in Thonon, aan de overzijde
van het meer van Genève, in den zomer van 1764 de democratische leiders
om met hen den opzet van hun antwoord aan Tronchin, dat hem maar matig
voldeed, te bespreken. Hij deelde hun echter niet mede dat hij zelf reeds
in alle stilte een antwoord had gereedgemaakt. Voor vriend en vijand
onverwacht verschenen de "Lettres de la Montagne" (Brieven uit de Bergen)
op 't einde van het jaar: het geheim was tot het laatst toe goed bewaard
gebleven.

De "Brieven uit de Bergen" zijn het polemisch meesterwerk van Rousseau,
en tevens het werk waarin hij 't meest zijn slagen richt, niet tegen
regeerings-willekeur, priester-dwang en onverdraagzaamheid in 't
algemeen, maar tegen een bepaalde kerk: de kalvinistische; en een
bepaalde regeering: de aristokratische van Genève. Twee van deze brieven
zijn gewijd aan 't weerleggen van de beweringen van Tronchin omtrent de
"gevaarlijkheid" van den "Emile" en de "Contrat Social;" hij analyseert
daartoe beide werken uitvoerig. In drie brieven toont hij de
onwettigheid zijner veroordeeling aan en gaat hij na, welke loop de wet
voorschreef te volgen, met voorbeelden aan de rechtspleging van Genève
ontleend. Twee verdere brieven zijn grootendeels gewijd aan een kritisch
onderzoek van de wonderen en het wondergeloof; eveneens twee aan een
beschouwing over den toestand der republiek Genève en der brandende
politieke kwestie: het "droit négatif." Deze beschouwing gaf Rousseau
gelegenheid tot een uitmuntende historische uiteenzetting over de wijze,
waarop de stedelijke aristokratie, zonder den vorm der regeering te
veranderen, in den loop der tijden aan de burgerij haar oude rechten
ontfutseld en zich van de staatsmacht meester gemaakt had.

De "Brieven uit de Bergen" bevatten brandstof genoeg om Genève in
lichtelaaie te zetten. Rousseau verklaarde zijn geloof voor het ware
protestantisme; hij beschuldigde de protestantsche geestelijkheid van
door kleingeestigheid, onverdraagzaamheid en vormendienst, de echte
beginselen der gereformeerde religie vertroebeld te hebben. Het beginsel
dezer religie was volgens hem niets anders, als de grootst mogelijke
vrijheid van kritiek en onderzoek: "Toen de hervormden de roomsche kerk
verlieten, ... vroeg men hun, uit kracht van welk gezag zij het oude
geloof verzaakten; zij antwoordden uit kracht van hun eigen gezag, hunne
rede.... Het eenige wat hen verbond was, dat zij allen elk hunner
erkenden als een bevoegd rechter over zich zelven.... De vrije
interpretatie der schrift houdt niet enkel het recht in voor elkeen,
om haar te verklaren naar zijn eigen meening, maar ook om te mogen
twijfelen aan wat ons twijfelachtig voorkomt en onbegrijpelijk te mogen
vinden, wat wij niet begrijpen." Zoo verhief Rousseau de vrijheid van
het individu in geestelijke zaken boven het gezag der kerk en de
uitspraken der synoden. Dit modern-individualistisch standpunt moest
natuurlijk hetzij door een langen strijd _in_ de kerk tegen de
kerkelijke machtdragers veroverd worden, of tot treden _uit_ de kerk
leiden; de rechtzinnige predikanten bestreden het als een afschuwelijke
ketterij.

Niet minder fel viel Rousseau in de "Brieven uit de Bergen" de politieke
machthebbers aan. Hij beschuldigde de leden van den Kleinen Raad van
despotisme, verweet hun de wetgevende en uitvoerende funkties op onwettige
wijze te vereenigen en aan niemand rekenschap te geven van hun gedrag.
Scherp richtte hij zich tegen de aristokratische partij. "Alles," schreef
hij, "wat door omkooperij en kuiperij geschiedt, geschiedt bij voorkeur
ten voordeele van wie regeeren, en dit kan niet anders. List, vooroordeelen,
eigenbelang, vrees, hoop, ijdelheid, een schijn van orde en tucht, alles
komt bekwame lieden die 't gezag in handen hebben en de kunst verstaan het
volk te bedriegen, ten goede. Wanneer het er om gaat, handigheid tegen
handigheid, en krediet tegen krediet uit te spelen, welk een voordeel
hebben dan niet in een kleine stad de eerste geslachten, altijd verbonden
tot heerschen, met hun vrienden, hun beschermelingen hun kreaturen,
vereenigd met de macht van den raad, om de eenvoudige burgers die hen
't hoofd bieden te verpletteren?" Tegenover deze heerschzuchtige en
zelfzuchtige aristokratie, steunend op het gepeupel, stelde hij de breede
laag der burgers, de middenstand, "die zich tegen de machtigen verheffen
voor de handhaving der wet." "Ten allen tijde is dit de taak geweest van
den stand tusschen de rijken en de armen, tusschen de regeerders en het
gepeupel. Deze stand, samengesteld uit lieden vrijwel gelijk in fortuin,
in staat, in kennis, is noch hoog genoeg om zich macht aan te matigen
over anderen, noch laag genoeg om niets te verliezen te hebben. Hun
groot en gemeenschappelijk belang is dat de wetten gehandhaafd, de
overheid geëerbiedigd worde, dat de constitutie onveranderd blijve en
vrede heersche in den staat.... Dit is het gezondste deel der republiek,
het eenige waarvan men zeker is dat het algemeen welzijn zijn doel is.
Daarom ziet men altijd in hun gemeenschappelijk optreden de eerbaarheid,
de ingetogenheid, de achting en de onverzettelijkheid van mannen, die
zich voelen in hun recht en zich houden aan hun plicht." Deze breede
laag van de burgerij wekte hij op om tegen een onbeschaamde en
tyrannieke aristokratie voor de handhaving hunner oude rechten te
strijden. "Gij, burgers van een kleinen staat, kunt geen stap doen
zonder uw ketenen te gevoelen. De verwanten, de vrienden, de
beschermelingen, de spionnen van uw meesters zullen in hoogere mate
heerschen dan zijzelven; gij zult noch uw rechten durven verdedigen,
noch uw goederen opeischen, uit angst u vijanden te maken.... Gij zult
satelliet of slachtoffer moeten zijn." Tegenover hen, die van het vaak
bijeenroepen van de algemeene vergadering der burgers gevaar duchtten
voor den staat, tuchteloosheid, anarchie, bracht Rousseau in herinnering
dat de besluiten der algemeene vergaderingen in alle tijden vol wijsheid
en dapperheid waren geweest, nimmer onbesuisd noch lafhartig. "Men heeft
er somtijds gezworen voor 't vaderland te sterven, maar ik tart u er
mij een enkele te noemen, waarin men hetzij lichtvaardig de naburige
mogendheden ontstemd, hetzij voor ze gekropen heeft.... Wat naar ik
geloof van de besluiten van den Kleinen Raad niet valt te zeggen."

Nimmer nog was in Rousseau de taaiheid van den kleinburgerlijken trots,
de onbuigzame wil tot onverzettelijk vasthouden aan verworven rechten en
onrechtmatigen druk te weren, zoo sterk naar boven gekomen. Nimmer had
hij zich zoo ver gewaagd van den droom en de theorie op het gebied van
het reëele leven, nimmer had hij zoo vurig en bezielend aangedrongen op
bepaalde gemeenschappelijke daden....

Maar zij, die er onophoudelijk bij hem op hadden aangedrongen dat hij
hun zou voorgaan in den strijd, verschrikten van de stoutmoedigheid van
zijn aanval. De "Brieven uit de Bergen" wekten een storm in en buiten
Genève: zoowel de regeerende klasse en haar aanhang, als de predikanten-
bent keerden zich als één man tegen hem. Het boek werd te Parijs, (te
zamen, o ironie, met de "Philosophische Dictionnaire" van Voltaire) in
den Haag en in Genève in 't openbaar verbrand. Zelfs de vurigste
aanhangers van Rousseau en zijn trouwste vrienden weifelden. Moultou,
de discipel die hem eenmaal geschreven had: "Mijn dierbare meester, ik
wil pogen de voetstappen van Jezus Christus te drukken en de uwen"
lamenteerde nu: "uw boek is een heldenklacht, maar welke invloed
zal het onder ons hebben? God weet of ge het op een dag misschien zult
uitwisschen met uw tranen of dat uw vaderland altaren voor u oprichten
zal." Mme de la Tour schreef vol twijfel en bezorgdheid. De abbé de
Mably, een der oudste literaire vrienden van Rousseau, wiens denkbeelden
in menig opzicht met de zijnen overeenstemden, maar die in ekonomische
zaken veel radikaler dacht: hij had beslist-socialistische neigingen,
liet zich in een particulier schrijven zoo grof-misprijzend en
beleedigend over den man, die deze "Brieven" geschreven had, uit, ("per
slot van rekening is hij dan toch een soort gek. Is hij een Erostratus,
die den tempel van Ephesus in brand wil steken? Is hij een Gracchus?"),
dat Rousseau hoofdschuddend zeide: "Zoo'n stomme brief kan onmogelijk
van Mably zijn," en nauwelijks wou gelooven dat het wel zoo was. En zoo
ging het in eenen door: de wereld was tegen hem.

Waarom viel men van alle kanten zoo op hem aan? Waarom raakten zijn
vrienden in verwarring en schaamden zij zich over hem? Waarom die
algemeene afkeuring, dat geloei van haat van menschen, die de woedende
tiraden van het tweede "Discours" prachtig gevonden hadden?--Omdat hij
in de "Brieven uit de Bergen" _den klassenstrijd_ gepredikt had, niet
abstrakt en theoretisch, gelijk in de "Contrat Social," maar reëel en
konkreet, den strijd van de kleinen tegen de grooten. Daarom vonden de
grooten hem een gevaarlijk dier.

Nu was de tijd schoon voor haat en nijd om hem te bespringen; de tijd
schoon voor dat schitterend vernuft, dat doordringend verstand, die
kleine minne ziel, geel en uitgedroogd door afgunst: Voltaire, om hem
laaghartig, verraderlijk te bespringen.

Of Voltaire al eerder deel had genomen aan den officieelen en
officieuzen veldtocht tegen Rousseau, is niet zeker: er bestaan geen
bewijzen voor en hij zelf heeft het later onder eede geloochend, wat
natuurlijk niets zegt. Evenmin bewijst het iets, dat toen Rousseau
overal verbannen en verjaagd werd, Voltaire den vluchteling deed weten
hem met open armen te zullen ontvangen, zoo hij in Ferney een toevlucht
zocht. Want ten eerste poseerde Voltaire gaarne voor "de beschermer
aller verdrukten," en dan, welk een zoete wraak zou dat geweest zijn:
Rousseau als smeekeling te Ferney, gedwongen bij hem bescherming te
zoeken. Het was misschien een tegenval geweest voor Voltaire en een
grief te meer van hem tegen Rousseau, dat deze niet op het landgoed van
den patriarch van Ferney, maar in de staten van den koning-philosooph
van Pruisen een wijkplaats zocht. Maar de hoofdgrief was toch:
Rousseau's stijgende vermaardheid. Voltaire werd verteerd door nijd
jegens zijn groote mededinger.

Door de verschijning van de "Nouvelle Héloïse" en den "Emile" was
Rousseau een ster der eerste grootte geworden, stralend met gelijke
kracht als Voltaire, maar in milder en warmer glans. Voltaire was de
onbetwiste leider en de voornaamste propagandist van het burgerlijk-
revolutionair intellekt in diens strijd tegen de kerk, tegen haar
macht en haar dogma's, en ook tegen wat men de "misbruiken" van
absolutisme en feudalisme noemde. Hij was de helper en beschermer van
hen die door het godsdienstig fanatisme verdrukt en vervolgd werden.
Maar hier lagen de grenzen van zijn invloed: het zou niemand ingevallen
zijn, hem om raad en voorlichting te vragen in intieme, persoonlijke
aangelegenheden.

Rousseau was een even gevierd schrijver als Voltaire, maar nog iets
anders en méér dan dat: de apostel eener nieuwe levensbeschouwing en
eener nieuwe levens-inrichting. De idealen die hij verkondigd had
raakten bijna alle levensverhoudingen. Zoo reikte zijn invloed in alle
sfeeren: die van het staatkundige en van het godsdienstige leven, van
den arbeid en van het gezin. Tot hem wendden zich de onrustige zoekende
zielen, waaraan overgangstijden zoo rijk zijn, met hun twijfelingen en
bezwaren; hij werd de leeken-biechtvader, de levens-voorganger van
velen. Zijn positie was een overeenkomstige, als Multatuli in Nederland
bij het geslacht innam opgroeiend tusschen 1860-1880, en als in onze
eigen dagen Tolstoï internationaal ingenomen heeft.

Natuurlijk verhoogden de geheimzinnigheid en ongewoonheid die Rousseau
omhing, de belangstelling van het publiek voor den grooten schrijver.
Alles aan hem was opzien-wekkend en bevreemdend: zijn verkiezen van
armoede boven afhankelijkheid; zijn hardnekkig afwijzen van wat alle
anderen najoegen: geld, gunsten, eerbewijzen, wereldsch aanzien en
wereldsche genoegens; zijn minachting voor de letteren waaraan hij zijn
leven wijdde en zijn vermaardheid dankte, zijn teruggetrokken leven in
een eenzaam bergdal, zijn zwerftochten in de wildernis der natuur, de
vreemdsoortige kleedij die hij had aangenomen, zijn weglaten in 't
schriftelijk verkeer van de ceremonieuze vormen die de tijd eischte. En
sedert harde en onrechtvaardige vervolgingen hem hadden getroffen, droeg
hij daarenboven, wat Voltaire, omringd van weelde en goede sier in zijn
vorstelijk lustverblijf, hem misschien van alles het meest benijdde: den
martelaarskroon. De glorie van het martelaarschap maakte, dat vrouwen en
jongelingen vooral, dat alle gevoelige naturen hem niet enkel bewonderden,
maar dwepend aanbaden. Half Europa lag aan de voeten van Voltaire, maar
Rousseau leefde in duizenden harten, een zacht-gekoesterde heilige.

Brieven stroomden hem toe van alle kanten; brieven bij honderden, als
hij een dag of wat van huis geweest was kon hij er haast niet doorkomen
en de hooge onkosten aan porto mishaagden hem zeer. Reeds 't lezen was
een plaag voor hem; 't antwoorden een veel ergere. Vele der
briefschrijvers schreven enkel uit behoefte, om hun bewondering voor
zijn werken te luchten, die zij in hun hart niet zooveel minder
gewichtig vonden als die werken zelf. Zulken beantwoordde hij somtijds
met een ontstemden uitval, somtijds met bijtende spot die voor de
onbescheiden briefschrijvers niet pleizierig geweest moet zijn. Andere
wilden disputeeren over den godsdienst; de meeste vroegen om raad in
persoonlijke aangelegenheden van allerlei aard. Een prins wilde zijn nog
ongeboren spruit opvoeden volgens de beginselen van den "Emile" en
overstelpte Rousseau met details over de inrichting der kraamkamer; een
jongeling wilde met zijn moeder breken, afstand doen van titel en goed,
om als ambachtsman zijn brood te verdienen; een onbegrepen vrouw zocht
bij hem vastheid voor haar gemoed. Zijn raad ging altijd in de richting
van gematigdheid, afhoudend van uiterste handelwijzen, van elk ruw
breken met geworden verhoudingen. Hij ried een ieder om te blijven in
zijn godsdienst en in zijn staat, eenvoudig en zuiver te leven, zooveel
mogelijk goed te doen; hij verklaarde telkens en telkens weer, dat het
opvoedingsplan van "Emile" niet letterlijk gevolgd kon en mocht worden:
hij had daarmee bedoeld, de algemeene richting aan te geven waarin de
opvoeding zich moest bewegen, niet meer.

Er is in zijn talrijke brieven van raadgeving niets van de heetheid van
den fanaticus, den stichter eener sekte, die zijn discipelen een
bepaalden vorm van leven en denken opdwingen wil. Integendeel: niets
verschrikte hem zoo zeer als de geëxalteerde geestdriftigheid die
onbekookt zijn ideeën in daden omzetten wou. De levenswijsheid van wie
veel-ervaren en veel geleden en geduld heeft geleerd, lag aan deze
houding ten grondslag; en ook wel een weinig het sociaal-konservatisme
van den angstigen kleinburger en de afkeer van den geboren droomer voor
het onherroepelijke van de daad.

Behalve brieven, stroomde het bezoekers naar Motiers. Gedurende de
zomermaanden was Rousseau geen dag zeker voor een inval. "Niet meer bij
tweeën en drieën, als in Montmorency, maar bij heele benden van zevenen
en achten komen zij," klaagde hij. In het afgelegen dorp raakte men de
ongenoode gasten niet makkelijk kwijt, zij moesten geherbergd worden,
bleven soms dagen lang hangen. En wat voor menschen waren het vaak! Een
enkele maal bewonderende geestverwanten, mannen van smaak en ontwikkeling;
--in den regel louter nieuwsgierigen, die zijn werken amper kenden, maar
het vreemde beest waarover zoo veel gesproken werd, toch ook eens wilden
zien. Die bezoeken verdroten hem zoo, dat hij om ze te ontvluchten
's zomers zooveel mogelijk van huis ging, de bergen in.

Maar nu Voltaire. In een der "Brieven uit de Bergen," had Rousseau
Voltaire ten tooneele gevoerd als verdediger der verdraagzaamheid en op
hoogst vermakelijke wijze met den ouden spotvogel den draak gestoken,
door zijn eigen spottende betoogtrant na te bootsen. Voltaire, die met
alles en iedereen den gek stak, duldde natuurlijk niet dat een ander met
zijne heiligheid een loopje nam, allerminst Rousseau. Zijn nijd en
wraakzucht braakte hij spoedig na de verschijning der "Brieven uit de
Bergen" uit in een ongeteekend smaadschrift, een der vuilste produkten
die literaire afgunst en beleedigde ijdelheid hebben voortgebracht. "Is
het een geleerde" heette het in dit pamphlet, dat de titel "Le Sentiment
des Citoyens" (De meening der burgers) droeg, "die tegen geleerden in
het veld treedt? Neen, het is de schrijver van een opera en twee
uitgefloten comedies. Is het een deugdzaam mensch, door verkeerden ijver
bedrogen?... Het is een man die de noodlottige gevolgen van zijn
uitspattingen nog aan den lijve draagt, die verkleed als een kermis-
reiziger van dorp tot dorp en van berg tot berg met zich de rampzalige
meesleept, wier moeder hij sterven en wier kinderen hij aan de poort van
een hospitaal te vondeling deed leggen, het aanbod weigerend van een
medelijdende ziel die zorg voor ze wilde dragen, en alle natuurlijke
gevoelens verzakend, gelijk hij die van eer en godsdienst verzaakt....
Komen wij tot wat ons in 't bijzonder aangaat: onze stad, die hij in
beroering wil brengen, omdat hij met de justitie in aanraking is geweest....
Wil hij dat wij elkaar naar de keel vliegen omdat men in Parijs en in
Genève een slecht boek heeft verbrand?... Wil hij onze constitutie
omverwerpen door haar verminkt voor te stellen, zooals hij het Christendom
wil omverwerpen dat hij waagt te belijden? Het zij voldoende te waarschuwen
dat de stad die hij verontrusten wil hem met afkeer verloochent. Zoo hij
gedacht heeft, dat wij voor den roman "Emile" het zwaard zouden trekken,
kan hij die gedachte rekenen onder zijn dwaasheden en zotternijen te
behooren. Maar men moet hem leeren dat, zoo men tegen een godlasterend
schrijver genadig handelt, _men een gemeenen oproermaker straft met den
doodstraf_."

Voltaire optredend als verdediger van godsdienst en goede zeden;
Voltaire de overheid ophitsend om een mensch wegens het uiten eener
meening met smadelijken dood te straffen. Voltaire, de zeventigjarige
vorst der letteren, de gevierde, de vergoodde, afdalend tot de lage en
platte gemeenheid van dit pamphlet! Het is begrijpelijk dat Rousseau,
ondanks zijn ziekelijk wantrouwen tegen alles wat van dien kant kwam,
geen oogenblik vermoedde dat Voltaire de schrijver van deze vuile
verdachtmakingen, deze laster, waarheidsverdraaiïng en laffe ophitserij
kon zijn. Hij hield daarvoor een ander, den predikant Vernes, waarmee
hij vroeger zeer bevriend geweest was en was van die gedachte niet af te
brengen, hoe de man zijn onschuld ook bezwoer.

Het smaadschrift van Voltaire--een brochuretje van een bladzijde of
zeven-acht--werd op groote schaal verspreid, ook onder de bevolking van
Motiers. De aantijgingen, ten deele onzinnig, als dat Rousseau schuldig
zou zijn aan den dood van de moeder van Thérèse (een verre uitlooper der
oude malle praatjes van Diderot) ten deele de meest kwetsbare plek in
zijn leven, het te vondeling leggen zijner kinderen rakend, waren juist
geschikt om indruk te maken op de bekrompen boerenhersens. Dit, en 't
bekend worden van zijn onregelmatige verhouding met Thérèse, waren
natuurlijk prachtmiddelen om den verheerlijker van burgerlijke
eerbaarheid en burgerlijken familiezin als een schijnheilige slechtaard
voor te stellen, een monster van ontaarding. Aan de rechtzinnige
dorpsbewoners moest een man, die de kerkelijke instellingen aanviel, het
wondergeloof en de openbaring verwierp, een zedeloos leven had geleid,
zijn kinderen verstooten had en in vrije liefde met zijn huishoudster
samen woonde, wel de baarlijke duivel toeschijnen. Een geest van
vijandelijkheid kwam in het dorp tegen hem op en werd in den loop van
het jaar '65 al erger; Thérèse, die door de vrouwen aanvankelijk
vriendelijk was bejegend, kreeg nu de volle laag; zij werd nageroepen en
nagebauwd. Rousseau zelf hoorde op zijn wandelingen, inplaats van den
vroegeren minzamen groet, nog slechts beleedigingen, verwenschingen,
bedreigingen hem neer te zullen schieten. Men vertelde dat hij op zijn
botanische tochten kwaadaardige planten zocht, om mensch en dier te
schaden; men zeide dat hij ontkende dat vrouwen een ziel hebben; men
schold hem voor den anti-christ. Mme de Verdelin, die hem in Motiers
bezocht, kwam zoo onder den indruk van de vijandelijke stemming der
bevolking, dat zij hem bezwoer de wijk te nemen naar Engeland, en aan
David Hume verzocht een toevlucht voor hem te vinden.

Natuurlijk was niet alléén het smaadschrift van Voltaire oorzaak van de
vijandelijkheid der bevolking, de felle campagne der predikanten droeg
hier eveneens toe bij. Na de verschijning der "Brieven uit de Bergen"
kreeg Rousseau de organisatie van het protestantisme op zijn lijf.
De "eerwaardige klasse," dat is de vereeniging der predikanten van
Neuchâtel, verzocht den Raad van het vorstendom om de "Brieven" en hun
schrijver te vervolgen en gelastte den dominé van Motiers, om Rousseau
voor den kerkeraad te dagen ten einde hem uit de kerk te stooten.
Montmollin, een goedhartig en vriendelijk man, algemeen bemind in zijn
gemeente, maar zwak van karakter en gemakkelijk te beïnvloeden,
probeerde nog tot een schikking te komen: hij verzocht Rousseau ten
einde schandaal te voorkomen, met Paschen vrijwillig van het avondmaal
weg te blijven. Rousseau weigerde beslist: hij vond zichzelf immers een
uitstekend protestant, dus had hij het recht daaraan deel te nemen.
Daarbij kwam zijn koppigheid in het spel. Zijn wil, zoo machteloos in
het najagen en vasthouden, was grenzeloos-sterk in het weerstand-bieden:
alle machten ter wereld vermochten hem niet te doen buigen als hij niet
wou. Toegeven scheen hem in dit geval lafhartig: hij wilde binnen of
buiten zijn, in vrede of oorlog, wolf of schaap. Ook de ambachtsheer van
Motiers trachtte hem tot een verklaring te bewegen die de "eerwaardige
klasse" gerust zou stellen. Vergeefs: Rousseau wilde niet anders verklaren,
als dit: "hij zou voortgaan met in zijn gevoelens en door zijn handelingen
het geluk te bewijzen, dat het lidmaatschap van de kerkelijke gemeenschap
hem verschafte." Na deze verklaring moest de zaak natuurlijk haar loop
hebben.

Rousseau werd voor den kerkeraad van Motiers gedaagd, een zestal boeren.
Hij stelde zijn verdediging op schrift en leerde die van buiten, maar
door de overspanning waarin hij verkeerde was hij op den dag dat hij
voor moest komen alles vergeten. Hij zond toen een verdedigend schrijven
aan den kerkeraad, waarin hij o.a. verklaarde, dat God alleen bevoegd
was om over zijn geloof te oordeelen. De stemmen staakten; de
ambachtsheer die de vergadering bijwoonde wist gedaan te krijgen dat de
zaak aan de wereldlijke overheid onderworpen werd. De autoriteiten van
Neuchâtel hadden van hoogerhand bevel gekregen het dringen der
predikanten te weerstaan, daarbij zaten in den Raad van het vorstendom
verscheidene vrienden van Rousseau: de Raad onthief hem van de
jurisdiktie van den kerkeraad en veroorloofde den herdruk der "Brieven
uit de Bergen." Voor de barsche vermaningen van Frederik de IIde kropen
de dominé's in hun schulp: de "eerwaardige klasse" besloot, protest
aanteekenend tegen de aanranding der kerkelijke rechten door den vorst,
om Rousseau "aan zijn dwalingen over te laten."

Hij had overwonnen, maar tot welken prijs! Het despotisme, en nog wel het
despotisme van een vreemden heerscher, had hem beschermd tegen de wettige
demokratie der kerkelijke organisatie, waartoe hij vrijwillig behoorde;
het recht van den sterkste, dat hij eenmaal had verklaard géén recht te
zijn, handhaafde hem tegen den volkswil, waarvan hij had geschreven, dat
die niet dwalen kon. Zijn individualisme, zijn vrijheidsdrang, zijn
onbuigzaam-staan voor wat hij als waarheid erkende, de fierheid en stoere
onverzettelijkheid die het beste waren van zijn wezen, hadden hem in
konflikt gebracht met het demokratisch beginsel dat hij vurig aanhing,
zijn leven lang. Tragisch was dat konflikt, tragisch zijn ondergang, wijl
onvermijdelijk en niet zonder schuld.

Sedert de verschijning der "Brieven uit de Bergen" den storm tegen hem
hadden opgeroepen, werd hij ellendig heen en weer geslingerd. Zijn
gemoed, gelijk zijn brieven uit dien tijd het weerspiegelen, was een en
al wankelheid.

Hij wou gaan, hij wou blijven; de nabijheid van Genève verontrustte en
benauwde hem; hij zou in geen geval meer antwoorden, hij zou doorgaan
met schrijven. Hij zocht in de buurt naar een andere woonplaats, maar
vond niets geschikts; hij dacht er over, naar Venetië de wijk te nemen,
"waar het klimaat en de inkwisitie allicht zachter zouden zijn dan in
Zwitserland" (een grapje, dat hij tegen al zijn vrienden herhaalde); hij
dacht over Engeland, over Potsdam, over Korsika, waarheen bewonderaars
hem hadden uitgenoodigd, om een grondwet voor het eiland te ontwerpen.
Soms maakte hij zich vroolijk over al dat verbranden van zijn boeken;
"'t wordt zoo kinderachtig, dat ik er om moet lachen," schreef hij; soms
gaf hij toe, zich diep-geschokt en rampzalig te voelen. "Mijn zedelijk
leven is ten einde," schreef hij in Februari; "het beste deel van
mijzelf is reeds gestorven, de menschen vermogen niets meer op mij,
en ik beschouw al die barbaarsche magistraten als zoovele wurmeft die
knagen aan mijn lijk." Maar dan rees zijn mannelijkheid weer in hem op,
de oude kracht diep-geworteld in zijn wezen, zijn strijd-instinkt. "Gij
zijt getuige, mijnheer," schreef hij in Maart, "dat ik de wapens met
vreugde had neergelegd. Zoo men mij noodzaakt ze weer op te nemen, zal
ik ze opnemen, want ik wil mij niet tegen den grond laten slaan: dit
punt staat voor mij boven alle bedenking vast."

Zoo leed hij slingering des gemoeds en sloopende onzekerheid, het deel
van den mensch die beklemd raakt tusschen de dingen, en niet éénen weg
klaar en helder, als den goeden, rechten, waren, voor zich ziet. Ten
slotte besloot hij toch, tegen alle raadgevingen in, in Motiers te
blijven tot de storm voorbij was: hoe krachteloos en ellendig hij zich
dikwijls voelde, hij moest trotseeren, hij kon niet anders, gaan loopen
kon hij niet.

Montmollin, van uit Genève opgestookt, ageerde nu heftig tegen hem en
beschuldigde hem in een brochure de belofte, waarop hij hem tot het
heilig avondmaal had toegelaten, gebroken te hebben; Rousseau antwoordde
in een langen brief, voor de openbaarheid bestemd, aan zijn vriend du
Peyrou. Er verschenen nog meer brochures, over en weer werden allerlei
persoonlijke kwesties in den strijd gehaald, de streek was in rep en
roer. Op den 1sten September verklaarde de predikant van af den kansel,
dat zoo de kuiperijen der overheid tegen hem niet ophielden, hij de
gemeente zou verlaten; in zijn preek trok hij met duidelijke
toespelingen heftig tegen Rousseau van leer. Dat bracht de gemoederen op
't kookpunt. Een week na die preek--het was net kermis--werd zijn huis
's nachts met steenen gebombardeerd; een er van drong door de ruiten der
galerij tot in zijn slaapkamer; de ambachtsheer werd gehaald, er werden
posten voor de deur gesteld, om het huis te bewaken.

Daags daarop verliet Rousseau Motiers: de strijd was beslist, de dominé's
hadden met hulp van de domme massa overwonnen. Het was ook tegen de rede,
dat de geest van 't vrije denken, te midden van een achterlijke
plattelands-bevolking, de kerkelijke demagogie zou kunnen weerstaan.

Zonder zich te bekommeren om het feit, dat de senaat van Bern hem drie
jaar geleden het grondgebied der stad ontzegd had, begaf Rousseau zich
van uit Motiers naar het eilandje St. Pierre, in het meer van Bienne,
dat aan het hospitaal van Bern behoorde en heden nog behoort. Hij was er
eenmaal geweest op een van zijn zwerftochten; en hem lokte de welige
vrede van dit aardsche paradijs. Hij was grenzeloos moe van hart, moe
van den strijd en de menschen. Hij wilde rusten, hij wilde niets anders
meer.

Na die steeniging van Motiers heeft hij nooit meer iets anders gewild
als rust en vergetelheid; hij heeft zijn stem niet meer verheven voor
de idealen van recht en vrijheid, hij heeft niet meer de liefde tot de
makkers, de begeerte voor het heil der menschheid te leven en te sterven
als een heerlijke warmte in zich gevoeld. Zijn hart is nooit meer
uitgegaan tot de menschen: dat hart was verscheurd door 't gezicht van
de haat des volks.

Hij had droomen gedroomd, en zij waren gebroken; hij had gestreden en in
alles gefaald. Hij had voor God getuigd, alléén onder de ongeloovigen,
nu was hij uitgeworpen als een godloochenaar. Hij had wettelijkheid
boven alles gesteld en gemaand tot vrede, nu werd hij uitgekreten voor
een oproermaker, een aanstoker van burgertwist. Hij had zijn vaderstad
verheerlijkt als de stut der gerechtigheid, haar instellingen aan die
van alle staten ten voorbeeld gesteld, haar vroede mannen geprezen als
wijs en beleidvol: nu hadden die instellingen zich tegen hem gekeerd en
die vroede mannen hem onrechtvaardig veroordeeld; en zijn stad, de stad
die hij nooit kon naderen zonder dat zijn hart hoog begon te kloppen als
voor een geliefde, had hem beladen met smaad. Hij was zijn leven lang de
vriend der armen geweest, der eenvoudigen en nederigen, hun had hij de
teerheid van zijn hart gegeven, hij had gesidderd van toorn over wat aan
hen misdaan werd, hij had snijdend en scherp als geen ander de grooten
aangeklaagd, die hen verdrukten; nu hadden de kleinen hem verjaagd uit
hun midden, met steenen, als een dolle hond. Wat deed hij nog op aarde?
Hij voelde verder leven als doelloos.

Hij leefde nog vijftien jaar na dien slag, hij genoot nog van de natuur
en van zachte herinneringen, hij was nog vatbaar voor vele aandoeningen
en sensaties en genoot het uitbeelden daarvan, hij schreef nog twee
meesterlijke werken: de "Confessions" en de "Rêveries." Maar zijn
moreele veerkracht was gebroken, geheel en voor goed. De hooge ideeën,
die hem ontroerd en opgetogen, en de krachten van zijn wezen tot 't
uiterste hadden gespannen, verwaasden; hij werd zijn eigen middelpunt,
hij voelde zich nog slechts bewogen over zichzelven. Hij dook onder in
droevige mijmeringen over wat hem, den onschuldige, die naar 't goede
gestreefd had, was aangedaan; hij bebroeide zijn naargeestige gedachten,
tot ze in monsterlijke weligheid opschoten en vermeerderden in alle
windingen van zijn bewustzijn; zonder wil, zonder moed, zonder hoop,
zonder krachten, gaf hij zich weerloos over aan den vijand, die al lang
op de loer lag in duistere diepten van zijn wezen: broeiende, borende
melancholie.

       *       *       *       *       *

Maar eerst nog die zachte straal vóór de jaren van duisternis, van
waanzin en rusteloos zwerven: St. Pierre, het liefelijk eiland in het
liefelijk meer. Als een hooge, groene schildpad rijst het boven het
water; de heuvelrug is een hoog dicht loof woud van eiken en beuken,
kastanjes en noteboomen, met reuzen-sparren en altijd-groene struiken
gemengd; tegen zijn flanken klimmen de boomgaarden op en beneden aan den
oever spreiden zich welige landouwen. In het voorjaar strooien honderde
bloesemboomen hun teere pracht uit over de weilanden, die schitteren van
witte en gele sterren; in 't najaar glinstert tusschen de takken het
rijpe rood-gouden ooft. De lucht is er zoet van bloemengeur en van
de kruidige geur der naaldboomen en heesters, de lucht is er vol
vogelengeschal en gezoem van insekten; het is alles heerlijkheid,
streeling der zinnen, paradijs-weelde, een bad van geneugten voor zinnen
en ziel.

Er staat één huis op het eiland; omlaag tusschen de weien staat het aan
den voet der boomgaarden, aan den ingang van een laan van reuzen-
populieren, dik met klimop begroeid, die voert naar den zandigen oever.
De rentmeester woont er met zijn gezin, heden nog, evenals toen Rousseau
er voor bijna honderd-vijftig jaar neerstreek, een moegestreden
overwonneling. Een groote ontspanning kwam over hem, een zalige
vergetelheid; hij wist niets meer, wilde niets meer weten van de onvreê
der wereld; zijn boeken en papieren, die Thérèse had meegebracht, liet
hij onuitgepakt; met zijn Linnaeus onder den arm, zwierf hij door bosch
en wei, beschouwde, vergeleek, ontleedde; hij was juist begonnen om de
bevruchtings-inrichting der planten te bestudeeren en was een en al
opgetogenheid over die wonderen. Soms nam hij een bootje en liet zich
urenlang door de deining meevoeren, op den bodem uitgestrekt,
gedachteloos, in vage, gelukkige droomerijen verzonken. Of hij roeide
langs den oever, en baadde in het heldere meer. Soms vergezelde hij den
rentmeester op diens inspektie van de akkers en velden, of hielp hij in
den boomgaard bij den pluk van het najaarsfruit. Tegen den avond ging
hij naar een eenzame plek aan het strand en zat daar vaak te droomen tot
de nacht gedaald was over de aarde; het golf geklots en de kabbeling van
het water wiegden hem zoet tot rust; hij voelde zich leven en genoot het
gevoel te leven, maar zonder gedachten of begeerten, zonder vrees of
hoop. Later, de herinnering aan deze dagen terugroepend, scheen het hem
dat hij nooit, in heel zijn leven, een zoo volkomen en ongerept geluk
genoten had. De tijd was niets werkelijks meer voor zijn ziel, de
oogenblikken vervloeiden zonder eenige schok in elkander, het gevoel te
bestaan vervulde haar volkomen, hierin vond zij zaligheid, als had zij,
God-gelijk, genoeg aan zich zelve.

Twee maanden duurde die volheid van geluk; toen wierpen menschen tot
gruis de brooze wanden van het Nirwana, waarin zijn ziel was gevlucht.

Hij dacht dat de regeering van Bern zijn verblijf in St. Pierre
stilzwijgend gedoogde en hem met rust zou laten: hij voelde zich zoo
ongevaarlijk, zoo ver van alle theologisch en staatkundig getwist.
Misschien, dacht hij, was het zijn vijanden welkom, dat hij op dat
vergeten eiland een toevlucht had gezocht, misschien wilden zij hem daar
wel voor goed gevangen houden. Hij hoopte dit, inniger dan hij ooit iets
gehoopt had. O, te mogen wonen tot zijn dood, in dat geurend Arcadie, in
die bloemige, ruischende eenzaamheid!

Toen kwam 't bevel van den senaat om binnen vier en twintig uur het
grondgebied der stad Bern te verlaten: weer werd hij opgejaagd, een
edel, doodelijk-gewond hert.

Waarheen? Hij trok naar Straatsburg, op goed geluk, met 't plan naar
Potsdam te gaan, maar ten slotte zag hij te veel op tegen de reis: hij
voelde zich ziek en uitgeput, "ofschoon blij," schreef hij nazijn
aankomst in Straatsburg, "weer tusschen menschen te zijn, na de wilde
beesten, die Zwitserland bewonen." Hij werd er warm ontvangen en
befeest, ter zijner eere vond een opvoering van den "Dorpswaarzegger"
plaats. Maar hij kon er niet blijven. Zijn vrienden, vooral Mme de
Boufflers en Mme de Verdelin, verlangden erg dat hij naar Engeland zou
gaan, dat toen met Pruisen de wijkplaats der vrije geesten was. Lord
Keith ontried hem naar Berlijn te komen: dat gaf den doorslag. Hij
besloot naar Engeland uit te wijken en schreef aan Hume, die er al
herhaaldelijk op had aangedrongen dat hij zich aan hem toe zou
vertrouwen. Zijn vrienden bezorgden hem een vrijgeleide om Frankrijk
door te trekken. Den l6den December kwam hij in Parijs aan en bleef
er een maand; voor alle zekerheid woonde hij in den Temple, het
stadsgedeelte dat aan den prins van Conti behoorde en het recht van asyl
bezat. Hij vertoonde zich weinig maar kreeg druk bezoek; van dat hij's
morgens opstond tot aan zijn naar bed gaan was hij geen minuut alleen;
hij vond dit verschrikkelijk: "nooit heb ik zoo geleden," schreef hij.
Op een wenk der regeering bespoedigde Hume de toebereidselen tot de
reis: den 17den Januari '66 vertrokken zij, met nog een derde
reisgenoot, over Calais naar Londen.


NOOT:

[52] "Mijnheer," luidde in de jaren van Motiers zijn antwoord aan iemand
die hem vroeg waarom hij niet meer wou schrijven, "ik heb gezegd, wat ik
wist, en misschien wat ik niet wist. Wat zeker is, is dat ik niet meer
weet dan ik gezegd heb: ik zou dus niets doen als leuteren en het is
beter dat ik zwijg."




VIJFDE HOOFDSTUK

WAAN EN VREDE.


Voor de beide andere groote schrijvers, ondanks alle verschil hierin met
Rousseau overeenstemmend, dat zij eveneens de aspiraties der burgerlijke
klassen in de tweede helft der 18de eeuw naar een nieuwe orde van zaken
op politiek, sociaal en godsdienstig gebied hebben vertolkt, voor
Voltaire en Montesquieu is hun verblijf in Engeland naar alle richtingen
vruchtbaar geweest. Het verdiepte hun wijsgeerige en verruimde hun
politieke inzichten, voerde hun nieuwe energie toe en vermeerderde hun
strijdvermogen. Op Rousseau daarentegen hadden de bijna anderhalf jaar
die hij in Engeland doorbracht geen anderen invloed, dan dat zijn
zenuw- en zielslijden er zeer verergerde. Maar hoe verschillend waren ook
de omstandigheden, waaronder hij en zij Engeland bezochten! Montesquieu
en Voltaire waren beide bij hun bezoek jong en plastisch genoeg, om de
elementen eener vreemde kultuur in zich op te nemen, ofschoon oud genoeg
om er zich ten volle rekenschap te geven, waarin deze met die van hun
eigen land verschilde. Beide waren vol vurige belangstelling voor alle
manifestaties van het openbare en geestelijke leven in het land, dat in
menig opzicht hun staatkundige en sociale idealen belichaamde. Beide
kenden de taal of leerden haar spoedig, wilden haar leeren om kontakt te
krijgen met de nieuwe wereld die voor hen openging, om den geest, de
gedachte, de instellingen en zeden dier wereld in zich te kunnen opnemen.
Beider leven bewoog zich nog, en zou zich nog lang bewegen, in de opgaande
lijn. Voor Rousseau daarentegen was, toen hij in Engeland een toevlucht
zocht, de tijd van levens-neergang gekomen. Zijn enthousiasme voor de
publieke zaak was uitgedoofd, zijn strijdmoed gebroken, in hem was geen
andere begeerte dan naar rust. Hij had vroeger een paar maal gepoogd
Engelsch te leeren, maar met weinig succes, en gedurende zijn verblijf in
Engeland schijnt hij er niet de minste moeite meer toe gedaan te hebben:
na verscheiden maanden beweerde hij nog slechts enkele woorden te kennen.
Dit maakte dat hij zoo goed als geheel geïsoleerd was, machteloos tot
eenig geestelijk verkeer met de natie in wier midden hij leefde. En de
omstandigheid dat dit isolement niet vrijwillig maar gedwongen was, moest
hem een gevoel geven van groote verlatenheid.

Dit was nog niet het ergste. Zich niet verstaanbaar te kunnen maken is
onaangenaam en lastig, niets te kunnen verstaan echter van wat anderen
zeggen, is voor een mensch, neigend tot ergdenkendheid, het ellendigste
wat er bestaat; telkens meent hij dat men kwaad van hem spreekt of zich
vroolijk over hem maakt; hij kan niet anders, zijn wantrouwen wordt
voortdurend opgewekt. Rousseau, in wiens bewustzijn de argwaan
monsterachtige afmetingen had aangenomen, werd door het feit van niet te
kunnen verstaan wat anderen zeiden, tot razernij geprikkeld: hij verviel
in den waan, dat het geheele engelsche volk tegen hem complotteerde.

Zijn onkunde van de taal maakte hem natuurlijk uitermate afhankelijk van
Hume, die niet enkel als zijn gids en beschermer fungeerde, maar
feitelijk zoo goed als zijn eenig middel van verbinding met de
buitenwereld was. Een gevoel van wrevel tegen deze afhankelijkheid zou
waarschijnlijk, hoe dan ook, spoedig hun verhouding vertroebeld en
bedorven hebben: het was tegen zijn natuur, zich zoo zeer in de macht
van eenig mensch te geven. In elk geval vereischte deze verhouding van
de zijde van Hume veel takt en omzichtigheid. Maar Hume bezat geen takt,
dit blijkt uit de wijze, waarop hij in bijzijn van anderen met zichtbaar
genot over Rousseau ridderde en hem patroniseerde. Hij en Rousseau waren
ook volstrekt geen menschen voor elkaar. De onaandoenlijkheid en het
phlegma van den zelfgenoegzamen schotschen wijsgeer moesten den
prikkelbaren en overgevoeligen dichter koud op 't lijf vallen, en Hume
van zijn kant moest de onbeheerschte uitingen van zijn beschermeling in
zijn hart weinig sympathiek en kinderachtig vinden. Hoe innerlijk vreemd
de twee tegenover elkander stonden, blijkt o.a. uit een der "bewijzen"
die Rousseau na zijn breuk met Hume, voor diens "verraad" aanhaalde:
toen Rousseau op een goeden dag in een oogenblik van hevige
gemoedsaandoening, Hume snikkend om den hals viel, had deze als eenig
antwoord hem een paar keer kalmeerend op den schouder geklopt,
herhalend: "maar mijn lieve meneertje, kom kom, mijn lieve meneertje."
De sceptische Schot vond zoo'n scène waarschijnlijk bijzonder pijnlijk.

Bij deze onvereenigbaarheid van humeur kwamen verschillende
omstandigheden, die in Rousseau, gelijk hij nu eenmaal was, wantrouwen
tegen Hume moesten opwekken.

Terwijl Rousseau nog in Parijs was, had daar in de salons een brief de
rondte gedaan, zoogenaamd door Frederik van Pruisen aan hem gericht. De
koning bood den beroemden schrijver een toevlucht aan in zijn rijk en
besloot aldus.... "Zoo ge het wilt, zal ik u goed doen; maar zoo ge er
in volhardt mijn hulp te weigeren, moet ge niet verwachten dat ik dit
aan iemand meedeelen zal. Zoo ge blijft voortgaan met u het hoofd te
breken over het middel om nieuwe rampen op u te laden, laat ik u de
vrije keus: ik ben koning, ik kan ze u bezorgen net gelijk ge wenscht
en, wat uw vijanden zeker niet zullen doen, ik zal ophouden met u te
vervolgen, wanneer ge er niet langer uw roem in zult stellen vervolgd te
worden."

Men kan dezen brief moeilijk anders dan een ongepaste en onbehoorlijke
grap noemen. Ook zoo men aanneemt dat Rousseau meer toegankelijk was
voor ijdelheid en roemzucht, dan hij zich verbeeldde te zijn, teekent
de voorstelling alsof hij eigenlijk voor zijn pleizier in half Europa
vervolgd en uit Frankrijk en Zwitserland verjaagd was geworden, den
opsteller van den brief als een kleingeestig mensch, vervuld van
spijtachtigheid om Rousseau's vermaardheid, en dien zijn grootheid en
het tragische van zijn lot ontging. Het was Horace Walpole, in dien tijd
zeer in de mode in de Parijsche salons, die op een vroolijk diner, samen
met andere letterkundigen, dezen "grappigen" brief had opgesteld.
Rousseau kreeg hem pas in Engeland onder de oogen. Ook een evenwichtig
mensch in zijn omstandigheden zou door dezen harteloozen spot ontstemd
geworden zijn; hoeveel te meer een overprikkeld zenuwlijder, in wien de
nietigste aanleiding de schromelijkste irritatie te voorschijn riep. Hij
hield d'Alembert, dien hij wegens diens intimiteit met Voltaire in hooge
mate wantrouwde, voor den schrijver, en was overtuigd dat ook Hume er de
hand in had gehad. Geheel schoot hij met dit vermoeden den bal niet mis:
dat Hume van den brief afwist, is zeker, en waarschijnlijk, dat hij aan
de grap medeplichtig was.[53] Is dit werkelijk zoo, dan moet men 't op
zijn zachtst grof van Hume noemen, dat hij, die tegenover Rousseau zich
voordeed als vol bewondering, sympathie en affektie, zich achter zijn
rug vroolijk maakte over zijn ellendige omstandigheden.

Er was nog meer, wat de ergdenkendheid van Rousseau moest prikkelen. Als
zijn voornaamste hater en vervolger beschouwde hij, behalve de vroegere
vrienden waarmee hij gebrouilleerd was: Grimm, Diderot, Mme d'Epinay,
natuurlijk Voltaire en diens onmiddellijke omgeving. Nu wilde het
toeval, dat een zoon van dokter Tronchin, die èn als geneesheer van Mme
d'Epinay en Voltaire èn als broer van den procureur-generaal, den
schrijver der "Lettres de la Campagne," bij Rousseau bijzonder verdacht
moest zijn, in Londen bij Hume logeerde. Sedert Rousseau dit wist--hij
zelf was toen reeds niet meer te Londen--stond het voor hem vast, dat
Hume met zijn vijanden heulde.

Hume had hem aanvankelijk,--tegen zijn zin, hij zelf drong aan op
grooter afzondering,--ingekwartierd in Chiswick, een dorpje in de buurt
van Londen; daar voegde Thérèse, die onder de hoede van den engelschen
letterkundige Boswell het Kanaal was overgestoken, zich weer bij hem.
Maar hij wilde verder weg van de stad en van de menschen, geheel buiten
zijn, in de eenzaamheid. Hij had de keus tusschen verschillende plaatsen;
na eenige weifeling besloot hij om het aanbod van een zekeren Mr.
Davenport, een vriend van Hume, aan te nemen, die een kasteeltje in het
oosten van Wales, ongeveer vijftig mijl van Londen, ter zijner beschikking
stelde. Hij zou daar geheel vrij zijn: de heer des huizes met zijn gezin
kwam er maar enkele weken in het jaar.

In Maart betrokken Rousseau en Thérèse hun nieuw verblijf. Het buiten
lag in een prachtige streek, ter halver hoogte op een heuvel. Het huis
was geriefelijk ingericht, zooals de engelsche landhuizen zijn, en
maakte op Rousseau een prettigen indruk. De wandelingen in de weiden en
bosschen en parken van den omtrek waren mooi en vol afwisseling. Hij
genoot van het engelsche landschap: één groot park, en van den aanleg
der buitens; hij kon den gladden, stijven Le Nôtre-stijl van tuin-aanleg
niet uitstaan en vermeldde zich in den engelschen stijl, die de natuur
meer ongerept liet.

Hier was de eenzaamheid waarnaar hij verlangd had: in de buurt lag
alleen het dorpje Wootton; de meest nabije stad was een paar uur ver.

Al den tijd van het jaar dat Mr. Davenport het huis niet bewoonde,
hadden Rousseau en Thérèse met niemand verkeer als met den dominé van
het dorp en een der heeren uit den omtrek, die fransch verstond. Een
enkele keer kwam er bezoek van dezen of genen land-edelman, die in de
buurt zijn bezitting had; Rousseau was dan uiterst hoffelijk en
beminnelijk, gelijk doorgaans met nieuwe kennissen en ook wel met oude,
wanneer zijn ergdenkendheid niet werd opgewekt. Met de jonge hertogin
van Portland, die pleizier had in botanie, maakte hij lange wandelingen;
zij onderzochten de mossen en varens, die welig groeiden in de vochtige
streek.

Maar die bezoeken kwamen maar bij groote tusschen-poozen; heele tijden
daartusschen in waren de twee geheel alleen. Het klimaat was ruw, het
voorjaar begon laat, de zomer eindigde vroeg, en in den langen, donkeren,
eenzamen winter besloop hem de vijand die sedert lang wachtte en loerde:
waanzin omnachtte zijn gemoed.

De huiselijke verhoudingen waren zeer onbevredigend. Men begrijpt dat de
goed gedrilde engelsche bedienden Rousseau en Thérèse een onmogelijk
paar vonden en zich vroolijk maakten over hen. Dat Thérèse slecht met ze
overweg kon, is eveneens natuurlijk. Zij was nooit bediening gewend
geweest, zij had haar huishouding altijd zelve bezorgd; af te hangen van
vreemde dienstboden, wien zij zich door gebaren verstaanbaar moest maken,
was voor haar iets afschuwelijks. Rousseau maakte ten harer behoeve
lijstjes van de meest voorkomende huishoudelijke termen, maar dat gaf ook
niet veel. Al gauw kwam 't tot twist en gekijf tusschen Thérèse en de
dienstboden. Waarschijnlijk gaf zij er zelve wel aanleiding toe, want haar
eigen zenuwen werden in elk opzicht op een zware proef gesteld, nu de
toestand van Rousseau zooveel erger was dan ooit te voren. Het is
begrijpelijk dat de arme vrouw zich verschrikkelijk eenzaam voelde en maar
één wensch had: "in godsnaam hier vandaan, terug naar Frankrijk."[54]

Rousseau kwam in Wootton met 't vaste voornemen om de wereld en haar
strijd te vergeten, rust en innerlijken vrede te winnen. Maar een mensch
vindt niet altijd rust en vrede omdat hij ze verlangt, vooral niet,
wanneer zijn zenuwstelsel ernstig is aangedaan. In 't geval van Rousseau
was aangeboren overgevoeligheid en gebrek aan zelfbeheersching door de
onverstandige opvoeding die zijn vader hem gaf en door het tuchtelooze
bestaan zijner jongelingsjaren erger geworden. Het leven te Parijs, in
een omgeving die hem ergerde en antipathiek was, had zijn zenuwen zeer
geprikkeld. Daarop waren jaren gevolgd van overmatige geestelijke
inspanning en bijna voortdurend lichamelijk lijden. De grievende
behandeling, hem door Mme d'Epinay en zijn andere oude vrienden
aangedaan, de zenuwschokkende vlucht na de "Emile," de spanning van den
tijd der laatste worsteling in Motiers, de catastrophe die aan zijn
verblijf daar een einde maakte,--alles had er toe bijgedragen zijn
evenwicht al meer te verstoren.

En nu voegde zich daarbij het overgeplant worden in een vreemd land en
een vreemde omgeving, tusschen menschen die hij niet verstond. In zijn
eenzaamheid drongen geruchten door over de voor hem onbegrijpelijke
handelingen van Hume, hiervoor reeds vermeld; hij bracht die in verband
met enkele dingen, die al eerder zijn argwaan hadden gewekt: een
onderzoekenden blik, een woord in den slaap gemompeld, nietigheden, die
zich vasthaken in een ontwricht gemoed. Hij wist dat de engelsche pers,
na hem eerst hartelijk te hebben verwelkomd, zich thans af en toe
spottende opmerkingen veroorloofde over de zonderlingheden van den
beroemden gast. In een biographisch artikel had men hem de zoon van een
muzikant genoemd: hij voelde dat als een beleediging die hem buiten zich
zelven bracht. Het was duidelijk: zijn vijanden hadden zich van Hume
bediend als een werktuig om hem uit Frankrijk weg te lokken; Hume was
een valsche vriend, een verrader, hij zette de publieke opinie in
Engeland tegen hem op.

Brieven uit Zwitserland hielden het gevoel van voortdurend belaagd te
worden door een ring van vijanden, in hem levend. De leiders der
Geneefsche demokratie stonden in geregelde briefwisseling met hem, en
wat zij meldden moest hem uitermate prikkelen. Voltaire bleef tegen hem
ageeren, hij had een nieuw schotschrift uitgegeven, waarin Rousseau
wederom op de vuilste wijze belasterd werd. Tegen dit alles was hij
niet bestand; hij voelde zich glijden naar den afgrond der verstands-
verbijstering; hij deed wanhopende pogingen om zijn gemoedsrust terug
te winnen, het afmattend getob over de slechtheid der menschen te
onderdrukken. Hij trachtte zich volkomen af te zonderen van de
buitenwereld: geen krant wilde hij meer inzien, geen brief meer lezen.
Met Hume had hij, spoedig na zijn aankomst in Wootton, zonder verdere
explikatie de briefwisseling afgebroken: hij deed dit ter wille van zijn
eigen rust. Maar 't gevoel, verraden en bedrogen te worden door wie zich
voordeed als zijn vriend en weldoener, brandde te bitter in hem, dan dat
hij er over kòn zwijgen; ongelukkig en verlaten als hij zich voelde, had
hij behoefte aan uiting. Aan al zijn vrienden schreef hij kortere of
langere epistels, aan du Peyrou, aan d'Ivernois, aan de Malesherbes, aan
Mme de Boufflers, aan Mme Verdelin, aan Milord Maréchal, aan Guy, zijn
hollandschen uitgever, om zich te beklagen over Hume, die, samenzwerend
met zijn bitterste vijanden, hem naar Engeland had gelokt om hem daar
schandelijk te behandelen, van alle verkeer met de buitenwereld af te
snijden en te doen omkomen van verdriet en ellende. Hoe Hume in die zaak
van den brief van Walpole had gehandeld, hoe de jonge Tronchin bij hem
verblijf hield, hoe hij tegen den wil van Rousseau, om dien te deemoedigen,
aan anderen had verteld, dat de koning van Engeland den schrijver een
jaargeld wilde schenken, hoe hij door Ramsay een portret van Rousseau had
laten schilderen, dat hem afbeeldde als een cycloop zoo norsch en somber,
terwijl Hume zelf op zijn konterfeitsel de trekken droeg van een cherubijn;
hoe Rousseau Hume in zijn slaap, op den weg van Parijs naar Calais, had
hooren uitroepen "je tiens Jean Jacques Rousseau" (ik heb Rousseau in mijn
macht); hoe Hume op hem en Thérèse "lange, doordringende blikken" placht
te vestigen, die Rousseau deden huiveren, enz. Hij verzond die brieven
langs allerlei omwegen, door middel van derden, en gaf aan zijn vrienden
dek-adressen op waarvan zij zich moesten bedienen: hij was vast overtuigd,
dat al zijn correspondentie geregeld onderschept en zijn brieven geopend
werden; tusschen Londen en Wootton waren "de netten uitgezet," die
slechts met de grootste behoedzaamheid vermeden konden worden; hij zinde
op een geheimschrift en duidde de namen zijner vijanden nog slechts door
A, B, C enz. aan. Hume, door anderen op de hoogte gebracht, had
herhaaldelijk bij Rousseau aangedrongen op een verklaring. Rousseau
weigerde eerst; eindelijk stelde hij al zijn grieven op schrift in een
formeele akte van beschuldiging en verzocht Hume om zich, zoo hij
onschuldig was, te rechtvaardigen. Hume gedroeg zich--men kan bijna niet
aannemen, dat hij uit den brief niet merkte hoe abnormaal Rousseau
was--op zijn zachtst genomen weinig edelmoedig. Hij mengde zijn
Parijsche kennissen in de zaak; de heele letterkundig-philosophische
coterie, waarmee Rousseau op voet van oorlog was, werd er in gemoeid. Om
aan de praatjes die rondgingen een einde te maken, gaf Hume ten slotte
den brief van Rousseau te zamen met zijn zelfverdediging, onder den
titel "Exposé succinct de ma querelle avec Monsieur Rousseau" (Beknopt
overzicht van mijn twist met Rousseau) uit. Andere brochures verschenen:
van Walpole, van Boswell, van Mme de la Tour; sommigen waren vóór, de
meesten tegen Rousseau. De kliek van Holbach grinnikte vol leedvermaak:
"zij hadden Hume gewaarschuwd, zij wisten wel dat Rousseau een monster
van ondankbaarheid was." Wederzijdsche vrienden, voornamelijk Mme de
Boufflers, trachtten de twistenden te kalmeeren, hun te doen inzien,
dat zij geen van beiden heelemaal gelijk of ongelijk hadden. Het gaf
natuurlijk niets: bij Rousseau lieten de waanvoorstellingen zich niet
meer ontwortelen, en Hume was zelf te geprikkeld, om konsideratie te
kunnen voelen met den man, die hem zoo had teleurgesteld: in dien twist
met Rousseau, zei men, had hij zich voor 't eerst van zijn leven driftig
gemaakt. Rousseau zelf zweeg verder, zooals hij zich voorgenomen had,
en begroef zich in zichzelven. Hij was begonnen het oude plan te
verwezenlijken van zijn bekentenissen te schrijven. Mémoires,
gedenkschriften, schreef in dien tijd iedereen, dat was de mode; maar
wat hij wilde doen was iets heel anders, nog nooit beproefd; 't vervulde
hem met heimelijken hoogmoed in alle stilte iets te ondernemen, eenig in
zijn soort. De geschiedenis van zijn ziel wilde hij schrijven, van haar
aandoeningen en meest geheime bewegingen, de donkere diepten van het
halfbewuste leven der aandriften, waarover niemand zich nog heengebogen
had, onderzoeken en afbeelden wat hij er vond. Om de diepten van zijn
wezen te leeren kennen, was het noodig dat hij zooveel mogelijk
zichzelven waarnam. Hij vond daarin groot behagen. Aan Mme de Boufflers,
die hem in 't begin van zijn verblijf te Wootton schreef, voor hem de
gevolgen van afzondering en lediggang te vreezen, had hij geantwoord:
"Gij vergist u, mevrouw, nooit verveel ik mij minder en ga minder ledig
dan wanneer ik alleen ben. Behalve de botanie blijft mij nog een
bezigheid, die mij zeer dierbaar is en waaraan ik mij elken dag met meer
genoegen wijd. Er is hier een man van mijn kennis, en dien ik gaarne
beter kennen wil. De omgang met hem zal mij weerhouden van eenigen
anderen te wenschen. Ik heb achting genoeg voor hem om de
vertrouwelijkheid waartoe hij mij noodigt niet te vreezen; en daar hij
evenzeer als ik door de menschen mishandeld is, zullen wij elkaar
troosten over den smaad dien zij ons aandoen, in 't hart van onzen
vriend lezend, dat hij dien niet heeft verdiend."

In den winter van 66-67 besloot Rousseau Wootton te verlaten; hij dacht
er over in Londen een woning te huren; misschien hoopte hij, dat zijn
vijanden daar niet zoo makkelijk zijn correspondentie zouden kunnen
onderscheppen, misschien dreef Thérèse hem tot dit besluit, om toch maar
uit 't gehate buitenhuis weg te komen. De verhouding tusschen haar en de
dienstboden werd onhoudbaar; en het voortdurend gekrakeel zal natuurlijk
ook slecht op Rousseau gewerkt hebben. Eind April schreef hij aan Mr.
Davenport om dien dank te zeggen voor zijn nobele gastvrijheid; maar de
eer verbood hem, langer onder zijn dak te verwijlen. Den eersten Mei
verliet hij Wootton in alle stilte; hij had geen geld bij zich en
betaalde in de herbergen met stukken van een zilveren tafelservies.
Thérèse vergezelde hem. Zijn doel was naar Dover te gaan, maar hij
vergiste zich in de richting, verdwaalde, en kwam te land in Spalding,
in Lincolnshire. Vandaar uit schreef hij, zich waarschijnlijk grenzeloos
ongelukkig en verlaten voelend na 't ronddwalen in een land waar niemand
hem verstond, weer aan Mr. Davenport en vroeg hem vergunning, naar
Wootton terug te mogen keeren, maar toen zijn gastheer den armen
zwerveling in Spalding liet zoeken, was hij alreeds vertrokken. Onrust
dreef hem voort: hij verbeeldde zich, dat de Engelschen hem gevangen
wilden houden en slechts een inval der Franschen hem bevrijden kon; hij
was volslagen in de war. Toen hij na lang zwerven ten slotte Dover toch
bereikte, richtte hij een smeekbrief tot den kanselier met het verzoek
hem ongehinderd te laten vertrekken: hij zou zwijgen over Hume en niet
verder schrijven aan zijn gedenkschriften. Van af een heuveltje hield
hij een toespraak tot 't volk. Dienzelfden avond scheepte hij zich met
Thérèse in naar Calais.

Op franschen grond kwam hij een weinig tot zichzelven: hij erkende
later, gedurende dien tocht door Engeland uitzinnig te zijn geweest.

In den laatsten tijd van zijn verblijf in Engeland had hij herhaaldelijk
brieven gekregen van den Marquis de Mirabeau, den vader van den
beroemden redenaar der revolutie. De marquis was in zijn dagen een
bekend schrijver over ekonomie; zijn humanitaire denkbeelden hadden hem
den bijnaam bezorgd van den "vriend der menschheid." Als bewonderaar van
Rousseau had hij er bij dezen op aangedrongen, dat Rousseau een der
talrijke bezittingen, kasteelen en hofsteden, die hij door heel
Frankrijk bezat, tot verblijf zou kiezen. Rousseau had de uitnoodiging
in beraad gehouden. Nu schreef hij van uit Calais onmiddellijk aan den
marquis, dat ofschoon hij voornemens was, zich in Venetië te vestigen,
hij zeer verlangde den "vriend der menschheid" te leeren kennen. Deze
kwam, en voerde den schrijver in alle stilte--het vonnis van 't hof van
Parijs was nog van kracht--naar zijn buitenverblijf te Fleury bij
Meudon. Daar drong Mirabeau, een zeer heerschzuchtige en uitbundige
persoonlijkheid, aan zijn gast zijn ekonomische werken op, en trachtte
hem te bekeeren tot de leer der physiocraten. Rousseau antwoordde dat
hij zou probeeren ze te lezen, maar denken altijd een erg vermoeiende
bezigheid vond en nu vooral. Dit antwoord schijnt de overgroote
belangstelling van den marquis voor Rousseau wel wat getemperd te
hebben, althans hij stemde er in toe, dat de zwerveling het aanbod van
den prins van Conti aannam, diens kasteel te Trye bij Gisors (tusschen
Parijs en Rouaan) te betrekken: hij zou daar veiliger zijn dan zoo dicht
bij Parijs.

De droevige ervaringen, eerst in de Hermitage en later in Wootton, waren
voor Rousseau vergeefsch geweest. Het verblijf in Trye, hoe goed de
prins van Conti 't ook bedoelde, moest uitloopen in nieuwe ellende. Noch
hij zelf, noch Thérèse waren geschikt om te wonen op een kasteel, omringd
door bedienden waarmee zij zich geen van beide op hun gemak voelden, die
van hun kant Rousseau een onmogelijke zonderling moesten vinden en in
Thérèse iemand van hun eigen stand zagen, waarvan zij geen orders beliefden
aan te nemen.

Het duurde dan ook niet lang, of Rousseau klaagde opnieuw in brieven
zijn nood. Reeds in Augustus--in Juni betrok hij 't kasteel--schreef
hij aan Mirabeau, dat de behandeling die hij van de bewoners uit de
buurt ondervond, verschrikkelijk was. De dienstboden gedroegen zich zoo
onhebbelijk mogelijk; of de prins al order gegeven had, dat alles wat de
moestuinen van 't kasteel opleverden te zijner beschikking werd gesteld,
hij kon nog geen maaltje groenten of vruchten op tafel krijgen. Aan Mme
de Luxembourg, met wie hij alle briefwisseling sedert lang had
afgebroken, verzocht hij bij den prins voor hem te willen pleiten, dat
hij het kasteel verlaten mocht. Hij verbeeldde zich dat de tuinman, de
bedienden, de buren, de dorpsgeestelijke allen door Hume omgekocht waren
en dag en nacht op hem loerden om hem te verderven; dat alle uitgangen
opzettelijk gesloten werden, wanneer hij uit wilde gaan enz. De
eenzaamheid, het volkomen gebrek aan afleiding en aan bezigheid--hij
sprak niemand, las haast niet, deed niet anders dan wat botaniseeren en
een weinig aan zijn "Bekentenissen" schrijven--werkte weer even slecht
op hem als in Wootton. Juist de vreemde stilte en leegte om hem heen
maakte zijn getob erger, hij matte zich af om te begrijpen wat zijn
vijanden toch van hem wilden, hoe de onzichtbare draden die zij
gesponnen hadden liepen. Weer vreesde hij, evenals in Wootton, door de
boeren van den omtrek mishandeld te zullen worden: die nachtelijke
schrik in Motiers had hem een knauw gegeven, waarvan hij nooit bekwam.
Openlijke vervolging zou hem in zeker opzicht tot bedaren gebracht
hebben: zij was een ziekelijke behoefte voor hem geworden; hoe meer
men hem met rust liet, hoe grooter zijn onrust werd. Bij oogenblikken
schijnt hij zijn toestand bewust geweest te zijn; aan den trouwen du
Peyrou, die hem eerst in Meudon, later in Trye was komen opzoeken,
schreef hij: "het is niet duidelijk wat 't ergst behandeling noodig
heeft, mijn lichaam of mijn geest."

Intusschen bleven zijn geestelijke vermogens volkomen ongerept zoodra
het feiten of gedachten-gangen betrof die hem niet direkt aangingen.
Zijn geestverwanten uit Genève--waar de inwendige beroeringen
voortduurden, en Voltaire voortging met hem te bezwadderen en te
hoonen--wonnen gedurende zijn verblijf in Trye herhaaldelijk zijn raad
in. De twisten waren toen op zijn hoogst gestegen; burgeroorlog of de
inmenging der mogendheden scheen onvermijdelijk. Zijn antwoorden waren
gematigd en droegen sterke sporen van het sociaal conservatisme, dat
zich in den regel bij het stijgen der jaren openbaart. Hij ried hun een
schikking te aanvaarden, iets te laten vallen van hun eischen ten bate
van het algemeen welzijn; hij wendde zich even beslist tegen het
standpunt der "ongebreidelde demokratie" van de algemeene vergadering,
als tegen dat der "hevige aristokraten" van den Kleinen Raad.

Een jaar lang hield hij het in Trye uit. Maar de eenzaamheid die hij zoo
had nagejaagd toen ze hem vlood, drukte hem al ondragelijker, nu hij ze
had gewonnen. Hij schreef aan een vriend, dit leven niet langer te
kunnen uithouden: hij werd vervolgd door droeve herinneringen, hij
hunkerde naar wat afleiding, naar weer eens muziek te hooren. Onverwacht
vertrok hij, in Juni '68. Aan den prins schreef hij een vagen brief van
dankbetuiging, maar de houding der bedienden noopte hem 't kasteel te
verlaten. Op zijn herhaald aandringen was juist te Parijs alles voor hem
gereed gemaakt: hij zou daar terugkomen en in den Temple zijn intrek
nemen. La Roche, de oude getrouwe kamerdienaar van de hertogin van
Luxembourg, was al op weg om hem af te halen. Misschien overviel hem
weer een aanval van angst en meende hij dat men hem naar Parijs wou
terug brengen om hem aan zijn vijanden over te leveren. Hij trok--alleen
ditmaal, Thérèse bleef voorloopig in Trye, de verhouding tusschen hen
was niet erg goed in dien tijd--naar Zuid-Frankrijk; wellicht dreef de
macht der jeugdherinneringen hem in de richting van Chambéry. In Lyon
bleef hij een poosje; daarvandaan schreef hij aan du Peyrou, (hij had
aan den Amerikaan zijn papieren te bewaren gegeven) om dien te verzoeken
hem 't klad te willen opsturen van 't vervolg op den "Emile," waaraan
hij in Montmorency begonnen was. Dat hij weer wilde gaan werken aan iets
anders als de "Bekentenissen" bewijst, hoe zeer hij verlangde uit zich
zelf te komen. Hij zocht oude kennissen op en maakte nieuwe, hij
botaniseerde veel, o.a. met Mevrouw Delessert, die hij vroeger in
Yverdun gekend had; zij had een intelligent, weetgierig dochtertje, en
als leiddraad voor de moeder, die verlangde haar kind in de wonderen der
natuur in te wijden, schreef hij haar eenige "Brieven over botanie" die
een uitstekende populaire handleiding over de beginselen van deze
wetenschap bevatten.

Hij zag te Chambéry zijn ouden vriend Conzié terug en bezocht er het
graf van Mme de Warens. Maar bij zijn omzwervingen had hij in Grenoble
een avontuur gehad, dat zijn waanvoorstellingen weer met verdubbelde
hevigheid deed opkomen. Een man aldaar, gelijk later bleek een oude
galeiboef, beweerde dat hij zeven jaar geleden aan Rousseau een kleine
geldsom geleend had, die deze hem nooit had teruggegeven. Rousseau
bracht dit voorval natuurlijk direkt in verband met 't wijdvertakte
complot, waarvan hij 't slachtoffer te zijn geloofde; op zijn verzoek
bemoeiden de autoriteiten zich met de zaak: 't bleek dat de bewering van
dien Thévenin een zuiver verzinsel was. Maar Rousseau was hiermee niet
tevreden; hij had bedoeld dat de autoriteiten de gelegenheid zouden
aangrijpen om 't komplot op 't spoor te komen, waarvan de oude boef een
der duistere werktuigen was; dat zij 't niet deden versterkte hem in
zijn waan van een algemeene samenzwering tegen hem. Hij was zoo
overtuigd op weg naar Chambéry opgelicht en vermoord te worden, dat hij
aan Thérèse een afscheidsbrief schreef vol raadgevingen over hoe zij na
zijn dood moest doen. Na zonder doel en zonder bepaald plan wat heen en
weer te hebben getrokken in de Dauphiné, nam hij in Bourgoin, een stadje
tusschen Lyon en Chambéry, zijn intrek ineen herberg en bleef daar
zoowat een jaar. Kort nadat Thérèse er zich bij hem had gevoegd vond de
plechtigheid plaats, die hij zijn huwelijk noemde: een uitdrukkelijke
verklaring voor getuigen haar tot vrouw te nemen. Van nu af aan sprak
hij altijd over haar als "mijn vrouw" of "Mme Renou," de schuilnaam, die
hij in Trye had aangenomen.

In Bourgoin, dat in een moerassige streek lag, werden hij en Thérèse
ziek door de vocht of het drinkwater. Diep ongelukkig klaagde hij, geen
dak boven zijn hoofd te hebben; hij wou uitwijken naar Minorca of
Cyprus, ook kreeg hij een plotselinge bevlieging, om naar Wootton terug
te keeren: hij verzocht den minister om een pas en kreeg die, maar ging
natuurlijk niet.... Hij dacht telkens door zijn vijanden in zijn
bewegings-vrijheid belemmerd te worden en maakte dan plannen om hun te
ontkomen; zoodra 't bleek dat zijn voornemens geen enkele belemmering
vonden, gaf hij ze op en richtte zijn zieke willingen op iets anders.
Na een jaar verhuisde hij van Bourgoin naar Monquin, een dorpje in den
omtrek, hoog op een heuvel gelegen: daar betrok hij weer een landhuis,
hem door den bezitter aangeboden. Na een poos begon de oude ellende
opnieuw: Thérèse klaagde dat de huisbewaarders lomp tegen haar waren en
haar beleedigden.

Uit den tijd van zijn verblijf in Monquin is een brief bewaard van hem
aan Thérèse, geschreven op een uitstapje dat hij maakte om hun beide
gelegenheid te geven rustig na te denken over hun verhouding. Die was
dikwijls erg gespannen in den laatsten tijd; hij klaagt dat Thérèse voor
hem verkoeld is, dat van haar vroegere aanhankelijkheid niets meer over
is. Hij geeft toe dat zijn lastig humeur haar het samenleven even
moeilijk maakt, als hem hare kilheid; daarom doet hij haar het voorstel
een tijdlang uit elkaar te gaan tot beider geprikkeldheid bedaard is.
"Ik laat je geheel vrij om je woonplaats te kiezen en te veranderen
zoodra je dat zult begeeren. Het zal er je aan niets ontbreken, ik zal
meer zorg voor je dragen dan voor mijzelven, en zoodra wij weer in onze
harten zullen voelen voor elkaar geboren te zijn, en weer den echten
drang om samen te komen, zullen wij dat doen, om verder in vrede samen
te leven en elkaar gelukkig te maken tot aan het graf. Ik sla slechts
een scheiding voor, die ons beiden tot les kan dienen."

De geheele brief--een van de zeer weinigen van Rousseau waarin hij het
vertrouwelijke "tu" (jij) gebruikt--een brief vol zachte verwijten, vol
konsideratie, vol geduld en vol verlangen dat het tusschen hen weer
worde als vroeger, getuigt van zijn onverminderde aanhankelijkheid voor
Thérèse en zijn volkomen vertrouwen in haar. Ondanks de moeilijkheden
die hen tijdelijk vervreemdden was er in zijn gemoed, het blijkt uit
dien brief, geen spoor van wantrouwen jegens haar; nooit zag hij haar
ook maar één oogenblik in zijn verbeelding staan binnen dien boozen
tooverkring, waarin haast al zijn oude vrienden den een na den ander
werden opgezogen: hij voelde haar daartoe te veel één met hem, te veel
een deel van zichzelven.

Dit kon natuurlijk alleen zoo zijn doordat Thérèse niet inging tegen
zijn waan, maar met hem meepraatte; de biografen maken haar daarvan een
verwijt, zij beschuldigen haar van Rousseau in zijn valsche
voorstellingen gestijfd te hebben. Maar hoe zou zijn leven geweest zijn,
zoo zij onophoudelijk tegen die voorstellingen ware ingegaan? Natuurlijk
zou hij dan ook haar zijn gaan verdenken van tot het komplot te
behooren, hij zou ook haar, de laatste die hij vertrouwde, niet langer
vertrouwd hebben; hij zou geen menschelijk wezen hebben gehad om zijn
verdriet in uit te storten, hij zou zich alleen tegen allen hebben
gevoeld. Had hij dit kunnen uithouden? Wat zou er van hem geworden zijn?
Neen, Thérèse deed goed, door met hem mee te praten; zich-uitspreken was
voor hem de eenige verlichting van zijn lijden. Door haar heeft hij die
verlichting ten minste nooit ontbeerd.

       *       *       *       *       *

In Monquin voltooide Rousseau de "Bekentenissen," waaraan hij nu vijf
jaar bij tusschenpoozen gewerkt had. Hij begon steeds meer te verlangen
naar Parijs terug te keeren en schreef daarover aan den prins van Conti.
Die ried het hem af: hij zou er niet veilig zijn. Maar de innerlijke
drang werd sterker en ten slotte deed hij zijn wil: in Juni 1770 was hij
weer in Parijs, even blij er terug te zijn als hij veertien jaar geleden
blij was geweest het te verlaten. Het koninklijk gerechtshof dat hem in
'62 had veroordeeld, was door een ander stel magistraten vervangen;
Choiseul was niet langer minister; daarbij vond in dat jaar het huwelijk
plaats van den dauphin met Marie Antoinette en wilde de regeering geen
politieke vervolgingen: hij kon zich overal vertoonen, men liet hem met
rust.

Hij leefde nog acht jaar in Parijs, op een zolderkamertje in de Rue
Platrière, die later naar hem genoemd werd. Hij vatte zijn oude
bezigheid van muziek-kopieëren weer op, hij vond behagen in dit werk en
werd er rustiger door; met de kleine lijfrente die hij bezat[55] en zijn
bijverdienste als kopiist konden hij en Thérèse zonder hulp van anderen
rondkomen, sobertjes, maar niet bepaald armoedig. Bernardin de St.
Pierre, die veel met hem verkeerde in die laatste levensjaren,
beschrijft den indruk van zijn eerste bezoek in de volgende woorden:

"In Juni 1772 stelde een mijner vrienden mij voor, mij met Jean Jacques
Rousseau in kennis te brengen en voerde mij naar een huis in de Rue
Platrière, zoowat tegenover de post gelegen. Wij klommen naar de vierde
verdieping. Wij klopten aan, Mme Rousseau deed ons open. Zij zeide: "kom
binnen, heeren, mijn man is thuis." Wij gingen door een klein
voorkamertje, waar huishoudelijke benoodigdheden stonden, netjes
opgeruimd, naar het vertrek waar Rousseau met een lange jas aan en een
calotje op muziek zat te kopieëren. Hij stond met een lachend gezicht
op, bood ons stoelen aan, en zette zijn werk voort, onder de hand met
ons pratend.

"Hij was mager en van middelbare gestalte. De eene schouder leek iets
hooger dan de andere, overigens was hij goed geproportioneerd. Zijn
gelaatskleur was donker met iets van een blos om de jukbeenderen; zijn
mond en neus waren schoon-gevormd, zijn oogen vol vuur, zijn voorhoofd
was rond en hoog. De trekken, die van de neusgaten naar de mondhoeken
dalen en de uitdrukking van het gelaat bepalen, drukten bij hem een
groote gevoeligheid en zelfs iets smartelijks uit. Alle hartstochten
verschenen beurtelings op zijn aangezicht, al naar de onderwerpen van
het gesprek zijn gemoed aandeden; in rustige oogenblikken behield zijn
gelaat een indruk van al deze aandoeningen, het bood dan den aanblik van
iets onbeschrijfelijk beminnelijks, fijns, aandoenlijks, eerbied en
medelijden opwekkend. In zijn nabijheid stond een spinet waar hij af en
toe melodieën op probeerde. Twee bedjes, evenals de wanden van 't
vertrek bedekt met een wit-en-blauw gestreept katoentje; een latafel,
een tafel en een paar stoelen vormden het geheele ameublement. Aan de
wanden hingen kaarten van het woud en het park van Montmorency, waar hij
gewoond had, en een gravure die den koning van Engeland voorstelde, zijn
vroegeren weldoener. Zijn vrouw zat te naaien; in een kooitje, aan 't
plafond bevestigd, zong een kanarie; op 't kozijn van 't venster, dat
aan den straatkant openstond, kwamen musschen brood oppikken; voor 't
raam van 't andere kamertje stonden potten met planten, gelijk de natuur
ze voortbrengt. Over het kleine intérieur lag een waas van reinheid,
vrede en eenvoud, die 't hart goed deed."

Zoo bracht hij zijn ouden dag door in een omgeving, niet ongelijk aan
die waarin hij zijn kindsheid had doorgebracht, toen zijn tante hem de
oude simpele wijsjes voorzong, die hij in de "Bekentenissen" heeft
herdacht. En dit was overeenkomstig zijn verlangen. In zijn voorlaatste
werk, de "Dialogen," wenschte hij zich zelven geluk met het feit, "van
in zijn ouderdom ongeveer tot den staat teruggekeerd te zijn waarin hij
geboren was, zonder in den loop des levens ooit veel gedaald of gestegen
te zijn."

Zijn leven was gelijkmatig en geregeld ingedeeld. De morgenuren
besteedde hij aan 't kopieëren van muziek en 't drogen, schikken en
opplakken van planten. Hij deed dit keurig netjes, met de uiterste
zorgvuldigheid; de aldus toebereide bladen lijstte hij in en gaf ze aan
dezen en genen ten geschenke. Ook maakte hij weer muziek en komponeerde
in die jaren een groot aantal liedjes bij woorden van anderen; hij
betitelde die verzameling "Vertroostingen in de ellende van mijn
bestaan." In den middag bezocht hij 't een of andere koffiehuis, om de
nieuwsbladen te lezen en schaak te spelen; of maakte groote wandelingen
in de omstreken van Parijs; tot het laatst van zijn leven bleef hij een
hartstochtelijk voetganger. Een heel voorjaar lang liep hij iederen dag
twee uur ver om den nachtegaal te hooren zingen; zijn grootste vreugd
was 't gezicht op den Mont-Valérien bij zonsondergang. Hij genoot nu
een goede gezondheid, zijn kwaal scheen met de jaren verdwenen te zijn.
Met bijna al zijn oude vrienden, vooral de vrouwen onder hen, brak hij,
maar hij verkeerde met enkele nieuwe kennissen die hij gemaakt had onder
de letterkundigen en onder de eenvoudige lieden van zijn buurt. Nog
altijd ging van zijn omgang een onbeschrijfelijke bekoring uit, om zijn
mildheid, eenvoud, beminnelijkheid en argeloosheid; hij was altijd een
kind gebleven. Maar zijn ziekelijk wantrouwen kwam telkens boven en als
zijn ergdenkendheid door 't een of ander was opgewekt, stiet hij, in
buien van wrevelige nurkschheid, de menschen van zich die zijn
vermaardheid tot hem had heen getrokken en zijn beminnelijkheid aan hem
verbonden hield. Tusschen hem en de wereld hing het zwarte gordijn van
zijn waan en zijn folterende angsten. De gedachte aan de belagers en de
vervolgers die, zelven onzichtbaar, altijd op hem loerden, liet hem geen
rust. Hij kon geen woord zeggen, geen stap doen, geen voornemen opvatten
dat hun niet werd overgebracht. In schijn leefde hij vrij tusschen zijn
medemenschen, maar in werkelijkheid was hij afgesneden van zijns
gelijken, eenzamer in het groote Parijs dan te midden van dichte wouden
of in de donkerte van een grot. Hij wist niets van wat om hem heen
gebeurde; beladen met onzichtbare ketenen, omringd door wanden van
ondoordringbare duisternis, was hij levend begraven tusschen de levenden.
Waar hij binnentrad, vloden de menschen hem als een melaatsche, of weken
schuw terug en staarden hem aan. Men had hem bekend gemaakt bij alle
bestellers, kommiezen, ordebewakers, waterdragers, spionnen, barbiers,
bedienden, colporteurs en boekverkoopers van Parijs; verlangde hij een
boek of iets dergelijks, het was in de geheele stad niet te vinden; de
schoenpoetsers weigerden hem hun diensten, de veerlieden wilden hem niet
overzetten. Steeds meer kategorieën van personen hadden de machtige
samenzweerders, die sedert de dagen van de Hermitage tegen hem
komplotteerden, met minister Choiseul aan 't hoofd, in hun duivelschen
bond betrokken: de aanzienlijken, de letterkundigen, de geneesheeren, de
vrouwen van de wereld, alle die openbare ambten bekleedden en invloed
hadden op de publieke opinie. Alleen 's nachts, als zijn vijanden sliepen,
verslapte hun waakzaamheid; alleen dan kon hij vrijuit spreken zonder
beluisterd te worden en bespied. Zoo voelde hij zich, zoo beschrijft hij
zijn toestand in dat aangrijpend gedenkboek van zijn waan en zijn
geestelijke omnachting, maar ook van zijn zachtmoedigheid en
waarachtigheid, de "Dialogen."

Toen hij in Parijs terugkwam, had hij nog hoop de strikken zijner
vijanden te verbreken. Uit de "Bekentenissen" meende hij, straalde de
onschuld en de goedheid van zijn wezen; het werk zou eerst na zijn dood
verschijnen, want hij wilde getrouw blijven aan zijn belofte van niets
meer uit te geven; maar niets belette hem om 't verhaal van zijn leven
en de geschiedenis van zijn ziel aan enkele uitverkorenen voor te lezen;
zij zouden inzien wat voor een mensch hij was en wat voor menschen zijn
vijanden waren, zij zouden hem helpen om de aanleggers van het komplot
te ontmaskeren. In den winter van 1771-72 hield hij zijn eerste lezing
van de "Bekentenissen" voor een besloten kring van aristokraten en
letterkundigen. Er werd veel over gesproken. Uittreksels kwamen in
omloop die groote beroering brachten. Maar of een der hoorders gevoeld
zou hebben hoe in dit werk een nieuwe schoonheid was geboren: een
juistere, meer getrouwe, meer nauwgezette afbeelding-in-woorden van de
uiterlijke en innerlijke ervaring dan de letterkunde nog kende, een
grijpen en vasthouden van wat nog nimmer gegrepen en vastgehouden was:
de vluchtig-opduikende, in den rusteloozen stroom van 't bewustzijn
snel-vervlietende gewaarwording? Het is niet waarschijnlijk. In
hoofdzaak waren het de aanvallen op bekende en invloedrijke personen,
die de aandacht trokken. Mme d'Epinay riep de hulp der politie in om
verder schandaal te voorkomen; de autoriteiten verzochten Rousseau onder
de roos om zijn lezingen te staken: hij onderwierp zich onmiddellijk.
Maar van den wil om zijn vijanden te ontmaskeren kon hij geen afstand
doen: het ging om zijn eer, om zijn naam bij latere geslachten, hij
voelde dit als een heilige plicht. Nogmaals beproefde hij het, nu op
andere wijze. In een geschrift van eenige honderden bladzijden voerde
hij zichzelf als Rousseau in gesprek met een Franschman ten tooneele.
Het onderwerp van hun gesprek is Jean Jacques, die de Franschman, gelijk
de massa van zijn landgenooten, als een schurk en een onverlaat
beschouwt, ofschoon of eigenlijk omdat hij van diens werken slechts
enkele uit hun verband gerukte aanhalingen kent. Rousseau treedt op als
verdediger van Jean Jacques en aanklager van diens vijanden: ten slotte
geeft de Franschman zich gewonnen; samen besluiten zij, te trachten het
komplot tegen den onschuldig-vervolgde op het spoor te komen. In de
verdubbeling der persoonlijkheid van den schrijver als Jean Jacques en
Rousseau, zijn lijdende en zijn verdedigende ik, voelt men de
hallucinatie van den waanzin; het volkomen gebrek aan compositie, de
tallooze uitwijdingen en herhalingen maken de lezing der "Dialogen"
uiterst vermoeiend, ondanks de verwonderlijk fijne en diepgaande
zelf-ontleding, die geheel op de hoogte staat van die in de
"Bekentenissen." Maar het is een troost om te zien, hoe nog in dit
gedenkteeken van geestelijke omnachting het beste van zijn wezen
onaangerand blijft: zijn geloof in de oorspronkelijke goedheid van den
mensch. Hij leed zonder wrok, hij gevoelde geen haat voor de duizenden
die zijn waan zich voorstelde als tegen hem vervuld van afkeer en
verachting; hij veronderstelde ze te zijn misleid door de duivelsche
sluwheid van enkelen, hij wist dat zij hem weer zouden opnemen in de
gemeenschap der menschen, zoodra zij inzagen bedrogen te zijn; dan
zouden hun natuurlijke neigingen weer ontwaken, broederlijkheid en
meegevoel zegevieren. Kon hij slechts éénen mensch vinden die met zijn
oogen zag en dacht met zijn gedachten, die hem helpen wou het web van
list en logen, om hem gespannen, te doorscheuren, dan was hij gered.
Maar hoe zulk een mensch te vinden?

Toen de "Dialogen" voltooid waren--hij werkte er verscheiden jaren aan,
want hij voelde zulk een weerzin om zich in al dat gruwelijke en
vreeselijke wat hem aangedaan werd te verdiepen, dat hij er doorgaans
maar een kwartiertje daags aan schreef--besloot hij het werk toe te
vertrouwen aan de Voorzienigheid. God moest den mensch aanwijzen,
verkoren om het werktuig zijner rechtvaardiging te zijn. Hij nam zijn
handschrift en ging de straat op, om het op 't groote altaar van de
Notre-Dame neer te leggen. Maar de hekken rondom het altaar, die anders,
dacht hij, altijd openstonden, waren nu gesloten: een duizeling overviel
hem, het leek hem of de hemelsche gerechtigheid zelve zich tegen hem
verklaarde. Dien ganschen dag dwaalde hij in wanhoop door de straten,
tegen den nacht kwam hij uitgeput en wezenloos thuis.

Maar nòg gaf hij het niet op: hij zou en moest den waarachtige vinden,
die zijn naam zou rechtvaardigen voor de menschen, wanneer hij gestorven
was. Hij stelde een manifest op en schreef daarboven in groote letters:
"Aan elken Franschman, die waarheid en gerechtigheid nog liefheeft."
Hiervan bood hij afschriften aan op de hoeken der straten aan alle
voorbijgangers, op wier gezichten hij zachte, menschelijke neigingen
las. Maar alle, klaagt hij, weigerden als zij het opschrift lazen,
zeggend dat het hun niet aanging; hij vond den eenen waarachtige niet.

Helaas!--om hem heen leefden duizenden, die hem liefhadden en vereerden,
die zijn levensleer in zich hadden opgezogen, voor wie zijn denken en
voelen, zijn idealen, het brood hunner dagen was, de lamp hunner
nachten. De encyclopedisten en hun aanhang waren tegen hem, en sommige
invloedrijke coteries van de groote wereld waren tegen hem, maar 't
jonge, opgroeiende Frankrijk was vóór hem, 't denkende, voelende,
willende Frankrijk: de breede scharen der burgers en intellektueelen, en
ook vele der aanzienlijken. Zijn naam was nog een voorwerp van strijd,
maar bij den dag won hij, de vloed die opkwam droeg hem omhoog.

Overal, in Parijs en buiten Parijs in de provincie, groeide een geslacht
op van mannen en vrouwen die nieuwe levenswaarden erkenden, naar nieuwe
beginselen handelden en bezield waren door een nieuwen wil. Zij
bereidden zich voor, in alle stilte, in studie en nadenken, in strenge
zeden, in een eerbaar huiselijk leven, in liefde voor eenvoud en deugd
en natuur, om den strijd te voeren tegen de maatschappelijke orde die
hij haatte, voor instellingen en zeden gelijk hij verheerlijkt had. Zij
bedronken zich aan zijn idealen van deugd en onbaatzuchtigheid, zij
spraken veel over hun gevoelige harten; somtijds herhaalden zij met een
vreemde fonkeling in de oogen de uitspraken van het "Contrat Social,"
dat alle menschen vrij waren geboren, dat enkel laaghartige slaven
glimlachen bij het woord vrijheid, dat het volk, de massa der burgers,
niet dwalen kan. Zij voerden meest een arbeidzaam eenvoudig leven, zij
versmaadden de praal en de valsche genoegens der wereld; zij zonnen veel
na hoe de staat ingericht moest worden om de grooten in toom te houden
en de kleinen te helpen; zij waren goed, sterk en zuiver, die jonge
mannen en vrouwen, vol zelfopofferende neigingen, vol moedig willen, als
menschen zijn die worden omhoog gestuwd door den grooten stroom der
maatschappij. Zij voelden dat de omkeer naderde en dat hun tijd kwam.

Overal in het land werd het vol van zulke mannen en vrouwen in de
kringen der grootere en kleinere burgers: er waren er al velen toen hij
stierf. Er woonde een jong meisje in Parijs, lieftallig als een engel,
schrander en hoog van gemoed, de trots harer ouders; zij zwoer in
zichzelve als Julie de deugd lief te hebben, maar ook de liefde; kuisch
te leven, een ster voor wien zij liefhad, met haar fonkeling hem op te
heffen, te bezielen tot heldhaftige deugd. Haar naam was Manon Phlipon:
als Mme Roland kent haar de geschiedenis. Er woonde een jongeling in
Arles, een kleine stad in het zuiden van Frankrijk; schuw en links was
hij, maar met een wil uit staal gegoten; hij dacht dat het tijd werd
voor den kleinen burger, den deugzamen en gerechten, om een einde te
maken aan den gruwel der tyrannie en den overmoed der heeren; tijd voor
hem om den Staat in handen te nemen: zoo had het "Contrat Social" hem
geleerd.--En alle deze spraken den naam "Jean Jacques" uit met dankbare
liefde en geestdriftige vereering: hij had hun de diepste aspiraties,
de zoetste verlangens hunner eigen harten geopenbaard: de onstuimige
klasse-verlangens, gistend en woelend in hun trillende lijven. Hij had
hun geopenbaard hun eigen machtigen wil; hij had het tooverwoord
gesproken dat hun gemeenschappelijke begeerten, schoonheid-omgloried,
deed herrijzen als maatschappelijk ideaal.

Zijn droombeelden maakten hun willen stouter, hun overtuiging vaster,
vervulden hun harten met heerlijken gloed en oneindige begeerte zich te
geven, zichzelven te wagen, ten offer te brengen, te leven, te strijden,
smart te lijden, te sterven--daarvoor, daarvoor. Klaarheid en kracht
dronken zij uit zijn werken; als uit een bron dronken zij revolutionnair
bewustzijn, revolutionnairen moed uit hem.--Welk een geluk, welk een
heerlijkheid voor den dichter en denker dit te bereiken! Hiervoor leeft
hij immers, dit is zijn levensdoel.

Helaas!--hij zag niet hoe de oogst zijner gedachten opkwam: hij zag
enkel zijn waan. Hij ontweek elke aanraking, hij meed de menschen; hij
dacht ze zich samengebald tegen hem tot een klomp van haat. En het
nieuwe geslacht dat opgroeide met zijn idealen in het hart en zijn naam
op de lippen, dacht hij zich vervuld jegens hem van monsterlijke
vooroordeelen.

O ik weet wel, ik weet wel, dat de groote voorgangers der menschheid
nooit zien hun droom zich verwezenlijken, juist zóó zich verwezenlijken
als zij hem hebben gedroomd, dit nooit kunnen zien, ook niet waar die
droom geheel of gedeeltelijk wetenschappelijk inzicht, dat is
helderziende intuïtie van de werking van maatschappelijke en geestelijke
krachten is. Niet de middeneeuwsche strijders voor de stedelijke
demokratie zagen het, de Conincks en Arteveldes; en niet de groote
Hervormers, Luther en Calvijn, Milton en Cromwell; de groote utopisten
niet, More en Fourier en Owen; en niet de vaders der moderne
arbeidersbeweging, Marx en Engels en Lassalle. En toch werden al deze
droomen waar. Maar zij werden waar op andere wijze, of langs andere
wegen, of in andere vormen, of in langzamer verloop dan die groote
voordroomers der menschheid verwachtten. Want niemand kent alle krachten
in het heelal, noch in de menschen, niemand weet wat de vrucht zal zijn
van hun aller samenwerking, al werpen Verbeelding en Kennis, die sterke
lampen, op den verren weg naar het Doel der Menschheid een helder licht.

Maar zij allen zagen van hun droom toch iets zich verwezenlijken, zagen
dien toch worden tot een kracht in de harten van vele, vele menschen, en
zoo tot een kracht in het wereld-beweeg. En dit had ook hij kunnen zien,
had dat zwarte floers van waan het hem niet verborgen. Het is
hartverscheurend-droevig te bedenken, hoe zijn zaad opkwam in duizenden
harten, en hij niets zag als vertwijfeling.

En toch--was er niet ook waarheid in zijn waan, al was zij tot leugen
verkeerd door monsterlijke overdrijving? Was het niet waar dat de wereld
tegen hem was, de wereld der heerschenden, der machtigen, der verdrukkers
van alle soort, zij die leefden van den arbeid der ellendigen? Moesten
zij niet tegen hem zijn om zijn droom van gelijkheid, van de ideale
gemeenschap waarin allen zouden arbeiden, niemand rijk zijn en niemand
arm, niemand heer en niemand knecht? Zouden zij niet weldra als één man
opstaan en zich samen-scharen met de heerschers van andere landen tegen
de poging zulk eene gemeenschap te grondvesten? Zou hun vijandschap tegen
wie haar wilden maken niet onverzoenlijk zijn, hun haat vlijmend, hun
verzet verbitterd; zouden zij één middel schuwen deze te verdelgen? Vatte
zijn waan va nvervolging èn grootheid-in-eenen, niet symbolisch dien
woesten, langen, boosaardigen haat samen van de heerschers tegen den
verdrukte die opstaat, van de uitbuiters tegen den wil naar gelijkheid,
van de meesters tegen der knechten vrijheids-schreeuw? En de hoop die hij
nog hield, het vertrouwen van zijn ziek brein in den waarachtige die komen
zou na zijn dood, zijn naam zuiveren en zijn werken rechtvaardigen, was
het niet een verpersoonlijking der toekomstige geslachten, der burgerlijke
samenleving die hoon en smaad en laster zou afwentelen van zijn gedachtenis,
in hem roemen als in een Groote?

Het is zacht te weten, dat hij niet in vertwijfeling gestorven is.
Strijden met zijn waan, dien overwinnen, dat kon hij niet, want die waan
was ziekte; maar worstelen om zich boven zijn smart te verheffen kon hij
door de ongerepte krachten in hem. En hij volbracht het, grootendeels.
Tot het laatste toe leed hij zwaar door het gevoel van zijn eenzaamheid,
maar lijdend steeg hij tot deze weemoedige vrede: dat al de haat der
menschen hem het beste niet ontnemen kon, niet het bewustzijn het goede
gewild en gezocht te hebben, niet zijn eigen essentie. Vijf en twintig
jaar lang worstelde hij toen reeds, om aan zijn hart te leeren de blaam,
de minachting, de vijandelijkheid der menschen te verdragen zonder ineen
te krimpen van pijn. Ten laatste leerde het arme over-kwetsbare hart
toch die les, en vond rust in zichzelven. En toen keerde het zoete en
lieflijke droomen dat hij boven alles liefhad nog eenmaal terug.

Zijn laatste boekje, de "Mijmeringen," is doorzichtig van schoonen
weemoed. Nogmaals gaat hij daarin na zijn oorspronkelijken aanleg en
zijn innerlijke ervaringen, hij vermeidt zich in de herinnering aan de
lieflijke uren uit zijn leven, hij bepeinst het wezen der waarheid en de
troost van het berusten in de noodzakelijkheid. Hij had de wijsheid
gewonnen die bij den ouderdom past: het los-zijn van de dingen der
wereld, van gezondheid en ziekte, leven en dood, rijkdom en ellende,
schande en roem. Hij zweefde los en vrij boven de dingen, gelukkig in
den vrede dien hij had gewonnen, zonder begeerten, vol klare rust. Nog
verspreidden in zijn hart de gevoelens die niet sterven als met het
leven zelf, hun zachte gloeden: de liefde tot het eigen ik en de liefde
tot de menschheid, maar hun glans verbleekte als die van sterren in den
dageraad.

Over de "Mijmeringen van den eenzamen Wandelaar" ligt het teer-gouden
waas gespreid, dat aan de fijne klaarte van late najaarsdagen zulk een
tooverachtig-milde, melancholisch-gedempte bekoring geeft. Zij zijn zijn
afscheid van het leven, weemoedig verzoend. Gelukkig de dichter, die
zóó, na veel harde en smartelijke ervaring, zonder wrok, in zachten
weemoed van het leven scheiden kan!

       *       *       *       *       *

Hij was ouder en zwakker geworden, ook Thérèse. Zijn gezicht werd te
slecht om muziek te kopieëren, en zij was niet langer in staat voor het
huishouden te zorgen. Armoede bedreigde hen. Hij stelde een soort
smeekschrift op, waarin hij verzocht dat de een of ander hen zou
opnemen, in ruil voor het afstaan van al wat hij bezat. Van alle kanten
bood men hem hulp aan; de jonge marquis de Girardin stelde een paviljoen
op zijn bezitting te Ermenonville in de vallei van Montmorency te zijner
beschikking. Den 22sten Mei 1778 betrok hij met Thérèse hun nieuwe
woning: het moest zoo komen dat hij, die zijn leven lang zich verzet had
tegen elke afhankelijk-zijn, zou sterven onder eens anders dak.

Acht dagen nadat Rousseau in Ermenonville was aangekomen, stierf
Voltaire. Hij had er een voorgevoel van, zijn ouden vijand weldra te
zullen volgen: hij voelde alsof hun beider bestaan op geheimzinnige
wijze aan elkaar verbonden was. Hij botaniseerde weer een weinig en was
begonnen het zoontje van zijn gastheer les te geven in botanie. Maar
opnieuw overvielen hem de oude angsten: hij dacht dat hij gevangen
gehouden werd en tobde hoe te ontvluchten. Aan een jongmensch die hem
van uit Parijs bezocht gaf hij een brief mee met het verzoek om een
toevlucht voor hem te zoeken in een der gasthuizen. Hij zag in
Ermenonville zijn ouden vriend en discipel Moultou nog eenmaal terug,
dien hij in geen dertien jaar had gesproken. Onder de overige bezoekers
die daar tot hem doordrongen was een schuchter, sluikharig jongeling, de
stem onzeker, de oogen vol van het bedwongen vuur eener onbeschrijfelijke
vereering. Hij heette Maximiliaan Robespierre.

[Illustratie: ROUSSEAU's GRAF. (naar een oude krijtteekening).]

Den 2den Juli, na een morgenwandeling, voelde Rousseau zich onwel.
Thérèse, die hem hoorde kermen, kwam aanloopen en vond hem op den grond
liggen; zij hielp hem overeind maar hij viel opnieuw en verwondde zich
bij dien val aan het voorhoofd: dit gaf aanleiding tot 't gerucht dat
hij zelfmoord zou hebben gepleegd. Hij vatte haar handen en drukte die
zonder te spreken; om elf uur 's morgens stierf hij. De Girardin deed
hem begraven op een eilandje in den grooten vijver van het park, gelijk
hij kort voor zijn dood aan zijn gastheer verzocht had, op een avond dat
daar ter zijner eere muziek werd gemaakt. Onder ruischende peppels lag
hij daar.

Dertien jaar later deed de revolutie in triomphantelijke hulde zijn
overblijfselen overbrengen naar 't Pantheon, om te rusten naast die van
zijn grooten tegenstander Voltaire.

       *       *       *       *       *

Natuur en maatschappij hadden zijn wezen voortgebracht, een blad aan den
boom van het universum. De natuurlijke en de sociale levens-omstandigheden,
de opgehoopte levens-ervaringen van vele voorouders door vele geslachten,
de lucht die zij hadden geademd, het stoffelijk en geestelijk voedsel dat
zij hadden gebruikt, de arbeid dien zij hadden verricht, hun physieke en
moreele gesteldheid, de aard der gemeenschap waartoe zij hadden behoord,
hun verhouding tot andere leden dier gemeenschap, deze en nog tallooze
andere invloeden hielpen hem maken, hielpen den aanleg van het kleine
menschwezen bepalen, opduikend, in de stad aan het donkerblauwe meer, uit
de diepten der oneindigheid.

De huiselijke omgeving waarin hij, kind, verkeerde, en de maatschappelijke
omgeving, sluitend om dezen eersten een tweeden ring, maakten diepe
onvergankelijke indrukken in de weeke klei van zijn oorspronkelijken
aanleg. De werking van die indrukken der kinderjaren op 't materiaal der
aangeboren neigingen bracht voort het karakter-in-wording van den teederen,
overgevoeligen, droomerigen, onstuimigen, zinnelijken, vrijheidsminnenden,
tuchteloozen knaap, die op een lentedag de wereld introk, om zich te laten
bevruchten door het leven.

En het leven strooide véél kiemen in hem uit. Geringschatting van grooten,
hulpvaardigheid van kleinen, steun en raad van menschelijken en wijzen,
harde nood, bitter-mondende afhankelijkheid van heeren, zwerverslust en
bandeloosheid van zwerven, zachtheid en streeling van vrouwen, de speelsche
liefde en de opziende die niet droomen durft van bezit, pracht van bergen
en dalen, bekoring van meren, heuvelen-omkransd, lieflijkheid van de
landouwen in den zomermorgen en de zachtvallende groene glooiingen van
Savoye, ontroeringen van muziek, stemmen van wijsgeeren en dichters,
stijgend uit de diepte der tijden of zwevend door den dampkring van zijn
eigen tijd--al wat hij ervoer, dacht, deed en droomde, hielp hem tot den
man maken dien hij werd in die poëzie-rijke, avontuurlijke, vreemd-
gespletene en toch naar één doel stroomende jaren der jongelingschap.

De groote natuurkracht, in haar uitingen verschillend, al naar de
maatschappij verschilt waarin zij zich openbaart, en toch weer alle
omheiningen door de maatschappij gesteld, alle palen van zede en konventie
somtijds omversleurend: de geslachtsliefde;--èn de maatschappij-kracht: de
begeerten, de aspiraties, de energieën en de gedachten die de maatschappij-
beweging omhoog stuwt, de wil tot vernieuwing der levenswaarden die zij in
de harten wekt wanneer de tijd rijp is voor de vernieuwing der
levensverhoudingen, (produktie-, klasse- en gezinsverhoudingen) die beide
groote krachten voedden de krachten van zijn wezen, doordrongen ze, smolten
met ze samen, met zijn weeke zinnelijkheid en zijn onstuimige hartstochten,
zijn innig gevoel en zijn scherp onverbiddelijk denken, en met de gave die
zijn eigen was van innerlijke en uiterlijke ervaring om te scheppen, om te
tooveren tot schoonen droom.

Toen die doordringing en versmelting volkomen was kwam het Gezicht over
hem en het besef ging in hem open, van te zijn geroepen tot het
verdoemen van de levensvormen rondom hem, tot het verkondigen van een
nieuwe levensleer en het uitbeelden van een nieuwe levensgestaltenis.
Hij wist niet wat hij deed, hij was een onbewust revolutionnair, een
onbewust profeet der geweldige omwenteling van de levensverhoudingen
wier nadering den socialen dampkring vervulde met al sterker-wordende
spanning der geesten, groeiende onrust en hunkering. Hij wist niet
waarheen hij gedreven werd, hij wist niet waarheen hij anderen dreef,
hij was een gevolg en een oorzaak, een kracht van omvorming tusschen
andere krachten, hij die zelf meende, o vreemde dwaling, dat de
maatschappij onbewegelijk was. Maar hij verstond het gebod van de
maatschappij-beweging, van den wil der menschheid naar grooter
volkomenheid dat tot hem kwam gelijk het altijd doet, als een gevoel van
zedelijke verplichting in den mensch, een gebod in zijn binnenste. Hij
wist niet dat die stem in hem zelven de stem van opkomende klassen was,
dat zij hem riepen om hun tolk te zijn, om hun onklare denkbeelden die
geboren wilden worden vorm en gestalte te geven,--maar hij hoorde de
roepstem en volgde haar.

Haar volgend, moest hij strijden tegen een stuk van zichzelven, tegen
zijn zwakheden, en somtijds tegen het overstelpend begeeren van zijn
hart. Hij moest strijden tegen zijn gemakzucht, zijn schuchterheid, zijn
liefde voor de zachte glooiingen des levens, tegen zijn contemplatieve
neigingen, zijn droomerigheid, zijn afkeer van stelselmatig denken. Hij
overwon dat alles. Hij, de tuchtelooze, legde zich de tucht op van
onverpoosde inspanning, van omwerken en nog eens omwerken en nog eens
wat hij schreef, tot de meest klare en doordachte uitdrukking van gevoel
en gedachte die hij kon vinden bereikt was; hij de bandelooze, lag zijn
liefste genieting, het drijven op droomen, aan band. Hij was dikwijls
zwak in willen, maar hij was sterk als een reus in alles wat zijn werk
betrof. Twee krachten waren in hem die zijn zwakheid overwonnen: de
gloed van geestdrift voor zijn idealen,--met een anderen naam: de
liefde tot de menschheid,--èn het artistiek geweten, de nauwgezetheid
van den kunstenaar.

Hij wilde de waarheid zeggen, wat hij voor waarheid hield, over de
wereld en over zichzelven. Hij ontzag geen aardsche machten, hij
verzweeg en verbloemde niets van zijn haat voor de rijken, van zijn
afkeer van de brood-dronkenheid, de verkwisting en de wulpschheid, van
zijn verachting voor de beschaving; hij trotseerde de vervolging die hem
als een stuk wild jaagde over de wereld, hij trotseerde den spot en den
hoon die zijn hart van pijn deed ineenkrimpen, telkens ineenkrimpen,
broos dwaas ding van kwetsbaarheid. Hij versmaadde geld en goed om
zichzelf te kunnen zijn, hij wees alle ondersteuning van machtigen af
om vrij te kunnen zeggen wat de innerlijke stem beval. Hij was dikwijls
ziek, dikwijls moe, dikwijls weifelend, dikwijls ontmoedigd, maar dit
zette hij door met stalen wil. En toen hij, in zijn levens-neergang,
niet langer de waarheid over de menschelijke verhoudingen, enkel nog
de waarheid over zichzelven zeggen wilde, ook toen dreef hem diezelfde
prachtige waarheidsliefde, de morgenster en de avondster van elken
waarachtigen kunstenaar. Het was niet zijn schuld dat hij toen
zichzelven zag, en de verhouding van zijn ik tot de menschen, in
wanstaltige verwrongenheid: dat deed de ziekte--maar wel was het zijn
verdienste dat hij, gelijk hij zich zag, zich afbeeldde, zoo scherp
nauwkeurig en volledig als hij kon.

Zoo vloot zijn waarheidsdrang in twee stroomen uit, die één bron voedde:
het levens-bewustzijn in hem eener stijgende klasse, de opkomende
beweging der burgerij in zijn dagen. Stijgende klassen dragen altijd in
hun hart dien edelen waarheidsdrang, durven altijd het leven in de oogen
zien, omdat zij het voelen hun vriend; ondergaande klassen vlieden en
schuwen de waarheid, bedriegen laf anderen en zichzelven, tenzij zij
vervallen in schaamteloos cynisme.

Zijn zaad kwam op nadat hij gestorven was, velerlei zaden! Hij was een
ijverig Bouwman op de akkers der menschheid geweest.

Het was toen de tijd dat het vraagstuk van de omvorming van den staat de
hoofden en de harten vervulde; alle belangstelling, alle warmte, alle
enthousiasme ging naar de politieke en juridische verhoudingen.

De stutsels van den feudaal-absolutistischen staat waren vermolmd, maar
hij beschikte nog over vele machtsmiddelen: om hem terneer te werpen was
nog een worsteling noodig op leven en dood. De klassen die de worsteling
tegen het oude regiem voerden--de intellektueelen, de groote, de
midden- en de kleine burgerij, de arbeiders en de boeren,--hadden een
gemeenschappelijk belang: de heerschappij van het absolute koningschap,
den adel en de geestelijkheid te breken. De burgerlijke staat, dien zij
voor het oude regiem in de plaats wilden stellen, verscheen hun als het
ideaal van vrijheid en gelijkheid; de moed, om elk persoonlijk belang op
het spel te zetten, het leven zelf te wagen; de kracht om de aanvallen
der kontra-revolutie, der legerscharen van half Europa af te weren,
vonden zij in hun overtuiging van de rechtvaardigheid en de heiligheid
van hun zaak, in den gloed van hun liefde tot het vaderland--dat hùn
vaderland werd nu de tyran gevallen was en de landheeren gevlucht waren.
Uit Rousseau hadden zij geleerd hoe die nieuwe staat, hun staat,
ingericht moest worden naar de eischen der rechtvaardigheid; uit
Rousseau hadden zij gelezen dat hun wil goed en recht, deugdzaam en
heilig was; hij had uitdrukking gegeven aan wat in hen gistte, hij had
hun groote algemeene belangen, hun klasse-belangen, gezet in den
stralenkrans van zedelijke schoonheid. Omdat hij dit gedaan had, hadden
zij hem lief en vereerden zij hem boven één ander revolutionnair
schrijver, zelfs boven Voltaire. Zij dronken kracht en standvastigheid
uit hem, lust tot groote daden, levensvreugde en stervensmoed.

De tegenstellingen in den schoot van den "Tiers Etat," d.w.z. van de
burgerlijke, de niet-adellijke klassen, kwamen eerst aan het licht in
den loop der revolutionnaire worsteling, naarmate deze verschillende
klassen, onder den naam van "derden stand" saamgevat, al strijdend
bewustzijn verwierven van hunne bijzondere en vaak tegenstrijdige
belangen. Rousseau had geleefd en geschreven in een tijd, dat die
tegenstellingen nog verborgen waren. Daarbij kwamen in hem, door
afstamming en levensloop, zoowel meer groot- als meer kleinburgerlijke,
en ook wel proletarische neigingen tot uiting, al was de overheerschende
richting van zijn voelen, willen en denken beslist kleinburgerlijk. Uit
't een en 't ander volgde, dat zijn werken niet de verkondiging der
speciale belangen van een bepaalde groep uit den "derden stand," niet
de verheerlijking van bijzondere aspiraties, maar de verdediging en
verheerlijking van wat aan den geheelen derden stand gemeen was,
bevatten. Er volgde tevens uit dat zijn geschriften rijk waren aan
tegenspraak en tegenstrijdigheid, aan vage uitspraken, aan schommeling
tusschen meer radikale en meer konservatieve neigingen.

En juist dit algemeene, dit betrekkelijk-onbestemde, dit schommelende
en tegenstrijdige in hem maakte, dat alle partijen en groepen die in
de jaren 1789-1794 gedurende korter of langer tijd de macht in handen
hadden, van de voorstanders van het konstitutioneel koningschap in de
Nationale Vergadering tot de strenge republikeinen der Bergpartij toe,
zich op hem zouden beroepen en beweren zijn leer in praktijk te brengen
en zijn voetstappen te volgen. Op hem beriepen zich de mannen die den
koning handhaafden en de mannen die den koning terechtstelden en de
republiek proclameerden. Op hem, op den gevoelsinhoud en gevoelstoon
vooral van zijn werken, beriepen zich de aanvoerders der Girondijnen.
Hun ietwat theatraal-verkondigde liefde tot de deugd, hun vaag
idealisme, hun heroïsch patriotisme, dat in de romeinsche toga gehuld
met groote gebaren het tooneel van het openbare leven beschreed, hadden
zij van hem geleerd. Op hem beriepen zich de Jacobijnen, op zijn stoere
demokratie, op zijn prijzen van het wantrouwen jegens elke regeering
als een demokratische deugd, omdat elke regeering er naar streeft,
de rechten der burgers te verkorten. Op hem beriepen zich de groote
bourgeois, die in 1791 wel de souvereiniteit van het volk proklameerden,
maar de burgers in aktieve en passieve verdeelden al naar hun inkomen,
een verdeeling die Rousseau zelf van de verkiesbaarheid zou hebben
uitgesloten. Op hem beriepen zich de kleine burgers der Bergpartij, de
stoutmoedige revolutionnairen van '93, die tegen zijn uitdrukkelijke
voorschriften de wetgevende en uitvoerende macht in hetzelfde orgaan
vereenigden, die, gruwel voor zijne vredelievendheid, de Terreur tot
regeermiddel maakten, die recht tegen zijn federalistische neigingen in,
naar sterke centralisatie streefden,--en die toch terecht beseften meer
dan welke andere partij der omwentelingsjaren bloed van zijn bloed en
vleesch van zijn vleesch te zijn. Want in zoover zij anders handelden
dan hij had voorgeschreven, handelden zij bekneld door omstandigheden
die hij niet had voorzien; in hoogsten nood verkeerend, gedwongen,
gelijktijdig besprongen als zij werden door het verraad der vijanden
van binnen en den dreigenden inval der vijanden van buiten, tot elken
maatregel die den vijand verzwakte en in toom hielp houden. In zijn
vredelievendheid, zijn afkeer van geweld, zijn angst voor ingrijpende
verandering, zijn verheerlijking van elke orde boven wanorde en elke
rust boven onrust openbaarde zich de gezindheid van den kleinburger in
normale tijden, wanneer de revolutionnaire exaltatie een droom schijnt
en de revolutionnaire chaos een nachtmerrie, de revolutie zelve even
verschrikkend als onreëel. Nu dat onreëele de werkelijkheid van elken
dag en die verschrikking gemeenzaam was geworden, had de angstige
behoedzaamheid afgedaan die hem nooit verliet: die leek nu het
onwezenlijke, onbegrijpelijke. Maar de essensie van zijn wil, ontdaan
van wat aan hen die volbrachten waarvan hij gedroomd had, waardelooze
bijkomstigheden schenen--al had hij dit anders gevoeld--was ook de
hunne: den wil tot menschengelijkheid en tot vrijheid van den mensch.
Daarom vereerden zij in hem hun grooten voor-willer en voor-denker, en
toen zij de "Rechten van den Mensch,"--gelijk zij die meenden uit het
wezen van den mensch te volgen, eeuwig te zijn en onveranderlijk,
--afkondigden, ze opstelden aan den gevel van het gebouw der constitutie
van '93, ontleenden zij de gedachte-wendingen en de uitdrukking haast
letterlijk aan het beroemde geschrift van hun grooten meester, dat hun
staatkundig evangelie was.

In die dagen, dat de revolutionnaire spanning tot 't hoogst was gestegen,
dat de meest-revolutionnaire burgerlijke groep het gezag in den staat
uitoefende, poogden de stoutmoedige kleinburgers die Frankrijk regeerden,
den droom van hun meester te verwezenlijken op staatkundig, op sociaal en
op godsdienstig gebied.

Robespierre, een dorre en ondichterlijke Rousseau, door den greep der
revolutie gevoerd op paden waar Rousseau van huiverde, voelde zich de
uitvoerder zijner gedachten, de incarnatie van zijn stelsel. In de
staatkunde streefde hij naar den regeeringsvorm die elks vrijheid het
best zou verdedigen tegen de aanrandingen van allen en naar een
groepeering der burgers, die deze het best in staat zou stellen de
regeering te bewaken en elke overschrijding van hare bevoegdheden te
keeren. Op sociaal gebied proclameerde hij--ofschoon zich kantend tegen
iederen maatregel in communistische richting--de plicht van den staat om
de gelijkheid der burgers te bevorderen en de weelde te bestrijden; het
recht van zieken gebrekkigen en nooddruftigen op hulp van staatswege en
dat op arbeid van alle burgers. Op religieus gebied verdedigde hij de
vrijheid van godsdienst tegen het aanvallend materialisme van den
Parijschen gemeenteraad, maakte den plechtigen eeredienst van het
opperwezen tot een republikeinsche instelling, ankerde de gezindheid van
den deugdzamen burger, den vrijheidslievenden patriot, in diens geloof
aan het hoogste wezen en de onsterfelijkheid der ziel, deed de Nationale
Conventie dit geloof plechtig bezweren. Want, meende hij, burgerdeugd,
dat is het opofferen van het persoonlijk belang aan het algemeene, kan
slechts bestaan bij wien overtuigd is na den dood de belooning voor zijn
goede of de straf voor zijn slechte daden te zullen ontvangen.

Toen de heldhaftige poging om een maatschappij van vrijen en gelijken,
een samenleving zonder heeren en zonder knechten te grondvesten op de
basis van het privaat bezit der produktiemiddelen en de kapitalistische
produktie, dat is van ekonomische ongelijkheid en ekonomische
afhankelijkheid, te pletter was geloopen tegen de wanden der
onmogelijkheid, toen de helden die dit onmogelijke hadden gewaagd waren
ondergegaan in tragisch-grootsche worsteling en de edelste krachten der
revolutie waren verbruikt; toen een handvol groote bourgeois, avonturiers
en speculanten de vruchten begonnen te plukken van den heldenmoed, het
lijden, de ongeëvenaarde ontberingen en opofferingen, de reusachtige
inspanning van het geheele volk--toen taande ook de invloed van den
grooten denker en droomer, wiens geest de besten in den strijd had bezield.
In schijn vereerden hem ook de nieuwe regeerders, maar alleen in schijn.
Na de Constitueerende en de Wetgevende vergadering, na de Gironde en de
Montagne, na Mme Roland en Robespierre beriepen zich nu op hem de zatte
bourgeois van het Directoire; zij haalden met welgevallen zijn liefde aan
voor orde en rust, om de hunne te rechtvaardigen; zij trachtten den
uitdoovenden geestdrift van het volk op te wekken door het organiseeren
van openbare feesten, zooals hij er toe had aangespoord, maar waarin de
gloed van vaderlandsliefde en de geest van broederlijkheid die ze moest
bezielen, geheel ontbraken. Zij droegen zijn naam op de lippen, zij
droegen niets van zijn wil meer in het hart.

Eén man was er in die dagen van uitputting en uitdooving, in wiens
gemoed de revolutionnaire energie haar laatste stralen verzameld had. In
zijn brein was een nieuwe gedachte opengegaan, de gedachte dat politieke
vrijheid en gelijkheid niet verwezenlijkt kòn worden dan op den grondslag
van ekonomische gelijkheid, en deze zelve niet kon bloeien dan op den
bodem van gemeenschappelijk bezit der arbeidsmiddelen. Gracchus Baboeuf
heette hij en werd spoedig terechtgesteld. Ook hij beriep zich op Rousseau
evenals alle anderen. En hij mocht dit doen, al had Rousseau nooit het
communisme gezien als een mogelijkheid. Maar hij had de gelijkheid en
vrijheid boven alles liefgehad, de uitbuiting en onderdrukking boven alles
gehaat, en nu gebleken was in de school der revolutie, dat het privaatbezit
de wortel was van uitbuiting en dienstbaarheid, van lediggang en ellende,
waren nu wie dat bezit wilden opheffen niet de echte zonen van zijn geest?
Zijn drang tot de waarheid, zijn zedelijke ernst, zijn sterke demokratische
gezindheid hadden hem gevoerd tot aan de uiterste grenzen der
individualistisch-kleinburgerlijke sociale idealen. Verder was hij niet
gekomen, maar wie ook slechts één stap verder ging, moest de zon van het
socialisme zien opgaan. Dien stap deed Baboeuf.

       *       *       *       *       *

In die klotsende tijden, dat de staatkundige denkbeelden van Rousseau
leefden in duizenden dappere harten, keerden de menschen zich af van zijn
pogen als kunstenaar. Zij waren onverschillig geworden voor de verinniging
en de verinnerlijking der levens-beelding die hij gezocht en bereikt had,
zij voelden niets voor de uitbeelding van den geheelen, natuurlijken,
mensch. In de literatuur en de kunst heerschte in Frankrijk gedurende de
revolutie het pseudo-klassicisme, het koud-rhetorische, uiterlijk-weidsche,
over-regelmatige, oppervlakkig-cerebrale, zonder lichamelijke aandoening,
zonder innigheid en zonder hartstocht, de richting die hij verfoeid en
bestreden had. Het overstelpt worden door den stroom der gebeurtenissen
van het uiterlijke leven, het zich inspireeren op antieke voorbeelden
maakten de kunst zoo.

Maar bij den aanvang der nieuwe eeuw kwam de omkeer. In haar werk "Over
Literatuur," dat in 1800 verscheen, rekende Mme de Staël, naast
Bernardin de St. Pierre de eerste literaire discipel van Rousseau, met
de klassicistische richting af en vatte de aesthetische neigingen en
denkbeelden van haren meester samen. Men kan haar boek het eerste
manifest van de romantiek noemen, het woord genomen in de meest
algemeene en verstrekkende beteekenis. Sedert dien tijd dronken alle
woord-kunstenaars aan de bronnen die hij ontsloten had. De groote
wereldstroom der literatuur ging langs de banen, waarop hij was
voorgegaan.

Weldra splitste zich die stroom, niet eenmaal, maar vele malen. Wat in
Rousseau onverdeeld had samengewoond, streefde uiteen naar vele
richtingen. Hij was een begin geweest, een stamvader van vele volken,
een moederbekken van vele wateren, zoowel in het literaire, als in het
politieke. De poëtische weemoed, de onstuimige bewogenheid, het innig
natuurgevoel, het vage godsgeloof, de dweepende geestdrift voor de
burgerlijke vrijheidsidealen, de exaltatie van het ik, de psychische
zelfbeschouwing en zelfontleding, het beluisteren der vluchtige
gewaarwording, dit alles was in hem nog ongescheiden. De ontwikkeling
bracht, gelijk zij altijd doet, scheiding: differentiatie en
specialisatie. Van wie na hem kwamen zochten sommigen voornamelijk het
heroïsche pathos, streefden naar het uitdrukken van vage godsdienstige
vereering of onbepaalde vrijheidsidealen. Anderen streefden vooral naar
de uitbeelding van dien poëtischen weemoed, door welke de vereenzaamde
enkeling in de burgerlijke maatschappij zijn eenzaamheid zet in den
schijn der schoonheid, of naar die van den somberen trots, waarmee hij
zijn eenzame ikheid trotseerend stelt tegenover het gansche matelooze
heelal. Weer anderen voerden het verzinken van dit eenzame individu in
de natuur, het versmelten met haar tot het uiterste. Dit alles deed de
romantiek.

Nadat de eerste roes van verrukking over het verbreken der conventioneele
banden waarin de literatuur lang bekneld was geweest, had uitgeraasd, en
het eerste geslacht van romantici gefeest aan dit uitbeelden van den
geheelen mensch en de geheele aarde, het uitbeelden ook van het slechte,
zondige, leelijke, bizarre, schijnbaar nietige, gruwelijke en monsterlijke
naar hartelust, kwamen anderen, die rustiger waren en stiller,
zelfbeheerschter, aandachtiger. Zij legden zich vooral toe op het scherp
bespieden en volledig afbeelden der uiterlijke en innerlijke ervaring,
zij waren de diepe ploegers die de kunst verinnerlijkten, nadat die
eersten hare grenzen vele mijlpalen verder hadden uitgezet. Zij
beluisterden de verste en zwakste tonen en ondertonen, opstijgend uit de
diepten van dien kosmos: den lichamelijk-geestelijken mensch. Dat waren
de naturalisten en de impressionisten en de kunstenaars der gewaarwording.
En ook van hunne kunst lag de kiem in Rousseau.

Elk van al deze, van de romantici en van wie na de romantiek kwamen, was
anders dan alle anderen--en dit moest immers zoo zijn, want het groote
wat zij gemeen hadden was toch het zoeken naar de meest-persoonlijke
uitdrukking voor de meest-persoonlijke aandoening, en het stellen van
het individu als een eenheid tegenover alle andere individuen. Dat was
hun gemeenschappelijk ideaal. Het bewustzijn van elk hunner werd bestemd
behalve door ieders persoonlijken aanleg, omgeving en levensloop, door
de geschiedenis, de traditie, en den ekonomischen, socialen en
politieken graad van ontwikkeling der nationale gemeenschap waartoe zij
behoorden. Maar allen, ook zij die onderling het meest verschilden en
elkaar het heftigst bestreden, hadden tegenover hun voorgangers,
tegenover de literatuur van een vorig tijdperk, gewichtige trekken
gemeen. Zij hadden gemeen de kleuriger, rijker taal, die geen woord en
geen uitdrukking als laag of onedel uitsloot en versmaadde, de afkeer
van doode regelmaat en konventioneele schema's, de hartstochtelijke
liefde tot het leven, tot àl zijne verschijnselen. En al deze trekken,
die zij onderling gemeen hadden, hadden zij ook gemeen met hun aller
geestelijken stamvader, den stamvader van de moderne burgerlijke
literatuur, van de lyrische poëzie en den naturalistischen roman, van de
psychologische analyse en het sensitivisme: den schrijver der "Nouvelle
Héloïse," der "Confessions" en der "Rêveries."

Van alle deze afstammelingen, deze groote bonte familie van 19e eeuwsche
schrijvers en dichters, is er één in wien verscheiden der meest
wezenlijke trekken van den stamvader terugkeeren als bij geen der
anderen. Gelijk Rousseau vereenigt hij zinnelijken aanleg en innigheid
van gemoed met scherpte van ontledend denken en met een verwonderlijke
gave, de halfbewuste gewaarwording naar het licht der bewustheid omhoog
te beuren. Hij noemde zichzelf de discipel, Rousseau zijn meester. Maar
doordat de discipel Tolstoï een gezonder, forscher en klaarder
fysio-psychischen aanleg van de natuur had mee gekregen dan de meester
Rousseau, èn doordat de discipel opgroeide in een sociaal milieu, dat in
tegenstelling tot de kleinburgerlijke sfeer waarin Rousseau wortelde de
sociale neigingen boven de individualistische stelde, sterk beïnvloed
gelijk het was door de tradities van het agrarisch communisme en het
communistisch-gezinde oer-christendom, daardoor volbracht Tolstoï wat
Rousseau niet vermocht: beelden te maken, niet slechts van zijn eigen
lichamelijk-geestelijke ervaringen en zijn eigen aspiraties en idealen
te projekteeren in enkele gestalten, maar een beelden-galerij te
scheppen van de mannen en vrouwen van een geheel tijdperk, hunne
gestalten doordringend met de gleur van zijn zedelijke idealen en de
eigenheid van zijn wezen.

       *       *       *       *       *

Rousseau had een Beeld voor de menschen opgericht, een ideaal van vele
levensverhoudingen; daarom straalde zijn invloed uit naar vele sferen
van het menschelijk leven. Zijn denkbeelden over den aard van het kind
en de vorming van kinderen tot menschen zijn in latere geslachten
overgegaan en een deel van ons wezen geworden, evenals zijn staatkundige
idealen, zijn verinnerlijking der levensbeelding en zijn natuurgevoel
dat zijn.

De voortgang van zijn opvoedingsleer, haar doordringen in de theorie
maar vooral in de praktijk is telkens onderbroken geworden door
reaktionnaire vlagen, zij werd tegengehouden en belemmerd door de
inrichting der maatschappij. De klassentegenstellingen maakten den
dwang- en de africhting waartegen hij zich gekeerd had noodig, zij
bestendigden die in andere vormen, evenals het ingieten van de
grootst-mogelijke hoeveelheid kennis ten koste van de lichamelijke
ontwikkeling en van het karakter, die hij uit de opvoeding had willen
bannen. De klassentegenstellingen verhinderden dat de opvoeding werd
zooals hij gedroomd had: een oefening in zelfstandig doen en zelfstandig
denken, want voor de rustige heerschappij der meesters was het van veel
belang dat de hersens van het kind vroeg verwrongen werden en
gefatsoeneerd in het pantser der godsdienstige of nationalistische
dogma's. De burgerlijke maatschappij kon geen zelfstandig-denkende
proletariërs gebruiken, zij had behoefte aan gedweeë, buigzame knechten.
Zoo komt het, dat tot op den huidigen dag de opvoedingsleer van
Rousseau, ofschoon in algemeene trekken sedert lang aanvaard door de
wetenschap der paedagogie, een onvervuld denkbeeld is gebleven. Hier en
daar, broks- en stukswijze, wordt zij toegepast, maar de _algemeene_
toepassing, dat is de hervorming van het onderwijs in den zin van
doelbewust geleide zelf-werkzaamheid met lichamelijken arbeid tot basis,
blijft uit en zal uitblijven, tot de arbeiders den staat zullen hebben
veroverd en naar hunne behoeften, dat is socialistisch, ingericht.

Rousseau was geen socialist, zelfs niet in de meest vage beteekenis.
Zijn denken op sociaal gebied overschreed de grenzen niet van zijn tijd
en van zijn klasse, dat is de grenzen der klein-burgerlijke produktiewijze
en produktieverhoudingen. Maar omdat haat voor onderdrukking en uitbuiting,
liefde voor vrijheid en gelijkheid zoo groot, zoo sterk, zoo vurig, zoo
allesbeheerschend in hem was op 't hoogtepunt van zijn leven, dat hij de
vrije wilden, machteloos tegenover de natuur, verkoos boven de heeren en
knechten der beschaving,--daarom bereikte hij de verste grenzen van het
burgerlijk willen en is de arbeidersklasse in zekeren zin zijn erfgenaam.
Want die demokratie, zijne geliefde, die gelijkheid van rechten en plichten
voor alle menschen waarnaar hij hunkerde, kan niet verwezenlijkt worden dan
in de socialistische maatschappij.

Het socialisme zal de beide zijden van het ideaal van Rousseau, de
individualistische zijde en de sociale, verwezenlijken. Het zal de
bevrijding der persoonlijkheid bereiken, ook van de vrouw, ook van het
kind; het recht van elken mensch zich uit te leven naar de maat zijner
krachten, de vrijheid voor elken mensch, volheid van levensgeluk te
vinden in de innigste verbinding met een ander menschelijk wezen, in de
liefde. Het zal een einde maken aan nood en gebrek en aan brooddronken
weelde, aan den lediggang die het hart verwoest en de ellende die
verstompt. Het zal elken mensch brengen in onmiddellijke aanraking met
de natuur, doordat het allen, kinderen en menschen, zal doen deelnemen
aan de stofwisseling tusschen mensch en natuur, het produktieproces. Het
zal de lasten der gemeenschap verdeelen over alle schouders, instee van
ze op de zwaksten te stapelen. Het zal de groote opeenhoopingen van
menschen opheffen, hun in de steden saamgepakte scharen terugvoeren naar
de ontvolkte landen. Het zal een einde maken aan veroverings- en koloniale
oorlogen, aan de onderdrukking en de verdelging van ekonomisch-achterlijke
volken. Het zal een oogst van broederschap en vrede doen opgaan over de
aarde.

Dit alles wilde Rousseau. Het socialisme zal de hoogste droomen waar
maken die hij droomde, maar waar maken langs banen waarvan hij geen
voorstelling had.

Wanneer de oude verschrikking der dienstbaarheid en de oude
afschuwelijkheid van hebzucht en heerschzucht tot een sprookje geworden
zullen zijn;--wanneer de aarde bedekt zal wezen met vrije, gelukkige
menschen, zalig in broederschap, en met lachende kinderen, tierend in
vrijheid;--wanneer de onrust en de onvreê en de wanorde van onze dagen
den vrede en rust en orde der komende zullen hebben voortgebracht, dan
zal de groote Droomer wiens tranen vloeiden, brandend, om zijn bittere
verlatenheid, lachend leven in de harten, een vriend en makker dier
menschen, een stuk van hun bewustzijn, een ader in hun bloed. Omdat
de diepste krachten van zijn wezen gingen naar wat zij bereikt zullen
hebben: de weder-vereeniging van de vèr-uiteen geraakten, Natuur en
Mensch. Omdat zijn hartstochtelijk verlangen ging naar wat voor hen
vervulling is geworden: eenheid en broederschap tusschen de menschen,
opgaan van den enkeling in het geheel.

Hij was een groot Zoeker en een groot Zaaier op de velden der
Menschheid. Zijn naam zal niet vergaan.


NOTEN:

[53] Ook Faguet neemt dit aan.

[54] Het is vermakelijk om te lezen hoe de meeste biographen er Thérèse
een ontzettende grief van maken, dat zij het wonen op die eenzame
kasteelen--eerst in Engeland, later in Frankrijk--met een zenuwzieken
man en een bediendenstoet om zich heen waartegen zij zich niet
opgewassen voelde--alleronaangenaamst vond en hunkerde om er vandaan te
komen. Zij was toch ook een mensch, zou ik meenen, met eigen neigingen
en gewoonten! Dit leven ging tegen alles in haar in.

[55] Rousseau geeft zelf 1100 francs op als zijn jaarlijksch inkomen;
sommige biographen spreken van 1800 francs.


       *       *       *       *       *


LIJST VAN ILLUSTRATIES

Jean Jacques Rousseau
Thérèse Levasseur
Jean Jacques Rousseau
Rousseau aan het botaniseeren
Rousseau's Graf






*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK JEAN JACQUES ROUSSEAU: EEN BEELD VAN ZIJN LEVEN EN WERKEN ***


    

Updated editions will replace the previous one—the old editions will
be renamed.

Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
law means that no one owns a United States copyright in these works,
so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United
States without permission and without paying copyright
royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
of this license, apply to copying and distributing Project
Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™
concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
and may not be used if you charge for an eBook, except by following
the terms of the trademark license, including paying royalties for use
of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for
copies of this eBook, complying with the trademark license is very
easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation
of derivative works, reports, performances and research. Project
Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may
do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected
by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark
license, especially commercial redistribution.


START: FULL LICENSE

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE

PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase “Project
Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full
Project Gutenberg™ License available with this file or online at
www.gutenberg.org/license.

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™
electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or
destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your
possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound
by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person
or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this
agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™
electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the
Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual
works in the collection are in the public domain in the United
States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
United States and you are located in the United States, we do not
claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
displaying or creating derivative works based on the work as long as
all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting
free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™
works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily
comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
same format with its attached full Project Gutenberg™ License when
you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
in a constant state of change. If you are outside the United States,
check the laws of your country in addition to the terms of this
agreement before downloading, copying, displaying, performing,
distributing or creating derivative works based on this work or any
other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no
representations concerning the copyright status of any work in any
country other than the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear
prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work
on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the
phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed,
performed, viewed, copied or distributed:

    This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most
    other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
    whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
    of the Project Gutenberg License included with this eBook or online
    at www.gutenberg.org. If you
    are not located in the United States, you will have to check the laws
    of the country where you are located before using this eBook.
  
1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is
derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
contain a notice indicating that it is posted with permission of the
copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
the United States without paying any fees or charges. If you are
redistributing or providing access to a work with the phrase “Project
Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply
either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™
trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works
posted with the permission of the copyright holder found at the
beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg™.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg™ License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
any word processing or hypertext form. However, if you provide access
to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format
other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official
version posted on the official Project Gutenberg™ website
(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain
Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the
full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works
provided that:

    • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
        the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method
        you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
        to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has
        agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
        within 60 days following each date on which you prepare (or are
        legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
        payments should be clearly marked as such and sent to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
        Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg
        Literary Archive Foundation.”
    
    • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
        you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
        does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™
        License. You must require such a user to return or destroy all
        copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
        all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™
        works.
    
    • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
        any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
        electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
        receipt of the work.
    
    • You comply with all other terms of this agreement for free
        distribution of Project Gutenberg™ works.
    

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than
are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of
the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set
forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™
electronic works, and the medium on which they may be stored, may
contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right
of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium
with your written explanation. The person or entity that provided you
with the defective work may elect to provide a replacement copy in
lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
or entity providing it to you may choose to give you a second
opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO
OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of
damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
violates the law of the state applicable to this agreement, the
agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in
accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
production, promotion and distribution of Project Gutenberg™
electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or
additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any
Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™

Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of
computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s
goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg™ and future
generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
U.S. federal laws and your state’s laws.

The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West,
Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up
to date contact information can be found at the Foundation’s website
and official page at www.gutenberg.org/contact

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread
public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine-readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state
visit www.gutenberg.org/donate.

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations. To
donate, please visit: www.gutenberg.org/donate.

Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be
freely shared with anyone. For forty years, he produced and
distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of
volunteer support.

Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
edition.

Most people start at our website which has the main PG search
facility: www.gutenberg.org.

This website includes information about Project Gutenberg™,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.