Potgieter en De Gids.
De namen Potgieter en De
Gids zijn onafscheidelijk verbonden; Potgieter wordt eerst een
man van beteekenis als hij een eigen tijdschrift tot zijn beschikking
heeft, waarin hij zijn literaire ideeën kan uitwerken.
Het prospectus. Al dadelijk in het
prospectus door den uitgever Beijerinck
in 1836 de wereld ingezonden, en door Potgieter zelf opgesteld, blijkt,
wat het doel van het tijdschrift zal zijn. Het zal in de eerste plaats
critisch zijn, er zal front gemaakt worden
tegen onbenullige critiek. „De klachten over bekrompenheid van
oordeel en de partijdigheid van strekking; over de traagheid en
nalatigheid, waarmede de in Nederland het licht ziende boekwerken
worden beoordeeld, [119]zijn algemeen.” Van
het toen toonaangevende tijdschrift, de Vaderlandsche
Letteroefeningen wordt gezegd: „Inderdaad de
letteroefenaar vertoonde sinds lang het karakter van den knorrigen
grijsaard, die onverzettelijk aan eenmaal aangenomen begrippen
vasthoudt; het schoolboek, waaruit hij leerde, het beste ter wereld
schat; ongaarne op zestigjarigen ouderdom nieuwe zeden en gewoonten
huldigt, en zelfs zijne kleederen nog de smakelooze, ouderwetsche snede
laat behouden, welke men in de eeuw der staartpruiken en haarzakken
fraai vond. Zoo enkele uitzonderingen een regel bevestigen, zoo gelde
zijn gedurig plooijen naar de staatkundige begrippen van den dag, en
zijn niet minder aanhoudend, maar lafhartig vleijen der Hollandsche
eigenliefde, ter bekrachtiging der opgeworpen stelling!”
Het doel van ’t nieuwe tijdschrift wordt aldus omschreven:
„Schadelijke grondbeginselen te bestrijden, jeugdige vernuften
den regten weg te wijzen, groote talenten naar waarde te huldigen,
ziedaar zijn doel: De spiegel der waarheid, waarin hij alle voorwerpen
wenscht terug te kaatsen, zal duidelijk toonen, wie in een werk de
overhand hebben, de schoonheden of de gebreken; en dit alleen de
middelen bepalen, welke hij bezigen moet …. De Gids
wil noch in het staatkundige, noch in het godsdienstige, noch in het
letterkundige als partijganger optreden, hij begrijpt geene vrijheid
zonder eerbied voor ieders verdedigbare meening, geen streven naar
waarheid wanneer hij eene banier, van de zijne verschillende, den weg
naar hare tempel zou willen versperren …. Het tijdschrift
is uit zijn aard en doel en strekking Nederlandsch …. geen
bekrompen vaderlandsliefde zal echter den Gids weêrhouden, bij
wijlen eenige der schoonheden, welke vreemde grond mocht aanbieden,
mede te deelen, overtuigd dat in het gemeenebest der letteren geen
volkshaat denkbaar is.”
Doel van De Gids. Volgens Potgieter
zelf zal dus het doel van ’t nieuwe tijdschrift het volgende
zijn:
1. Onpartijdige critiek.
2. Bestrijding van het slechte.
3. Vereering van groote talenten.
4. Jeugdige schrijvers het rechte spoor te wijzen.
[120]
5. Waarheid als grondslag van elke critiek.
6. Humaniteit jegens andersdenkenden.
7. Echt Nederlandsche richting.
8. Geen chauvinisme, maar waardeering van ’t geen het
buitenland goeds oplevert.
We zullen thans aan de hand der verschillende critieken nagaan of de
Gids woord gehouden heeft en tevens uit deze beoordeelingen meer in
bizonderheden het doel en de grondslagen van deze critiek trachten op
te sporen.
Doel der critiek. Het doel van
Potgieters critiek is verheffing van de Nederlandsche kunst en van het
Nederlandsche volk.—Zeer mooi heeft hij zelf de strekking er
van aangegeven in zijn beoordeeling van Huygens’ Cluyswerk waar hij over de miskenning
klaagt, die een recensent zoo dikwijls ondervindt. „Doe wat ge
wilt,” zegt hij daar, „doe wat ge wilt, ge zult toch den
laster niet ontgaan,” hebben wij dikwijls in onze gedachten
de redactie
van De Gids toegeroepen, wanneer wij haar in
het afbreken en in het opbouwen evenzeer hoorden verketteren.
Het beginsel waarvan zij bij beide uitging, was hetzelfde, waaraan wij
ons volksbestaan, onzen volksrijkdom, onzen volksroem, onze
volksdeugden verpligt zijn; het is het streven naar degelijkheid, het
woord, dat de lofspraak onzer vaderen in zich sluit. Aangespoord door
de overtuiging, dat er geen kwaad in het land is, hetwelk niet aan de
verdooving van dat levenwekkend beginsel te wijten
valt,—opgebeurd door het vertrouwen, dat er bij ons volk nog
kracht genoeg schuilt, om zich op de hoogte zijns tijds te handhaven,
mits die sluimerende vonken worden opgerakeld en aangeblazen, spiegelde
zij ons beurtelings ter beschaming en ter opwekking, de glorierijkste
dagen van ons gemeenebest af. Vreemd aan de vergoding onzer voorouders,
ten onzent verschoonbaar in de dagen der Fransche
heerschappij—want wie staart uit den nacht der schande niet
gaarne de zweem van luister aan, die nog aan de kimmen van het verleden
wijlt, schoon er meer verwachting is van het berouw, dat in zijne
ellende aan zijne zonde gedenkt?—vreemd aan dien vergodingsgeest,
maar zelfbewust door het besef, vanwaar wij zijn [121]uitgevallen, wees zij ons, waar het ijver
voor kennis of liefde voor kunst gold, waar sprake was van omvang van
studie of kracht van stijl, waar schrijvers en dichters naar stoffe en
beelden omzagen, op de gulden eeuw van Frederik Hendrik. Dank zij ons
volk, dat zij sympathie vond voor haar doel,—schoon zij der
laster niet ontging! Zoo dikwijls zij afbrak—en haar beginsel
dwong er haar meermalen toe, en wij zouden de waarheid geweld aandoen,
wanneer wij ontkenden, dat de moker der critiek bijwijlen hard op het
middelmatige is neergevallen, dat hij menig bolwerk heeft omgehaald,
waarachter zich aanmatiging en verwaandheid vrij waanden—zoo
dikwijls hoorden wij den kreet opgaan: „De man is toch zoo
braaf!”—of: „Hij geeft zooveel aan den
arme!”—of: „Wanneer gij wist hoe wèl hij het
meende!” En of het zijne meening, zijne menschlievendheid, zijn
burgerlijk karakter had gegolden, en niet zijn werk; ondegelijke,
onverstandige, onware beschouwing van den pligt der critiek! Zoo vaak
zij opbouwde—en wijs mij een letterkundig tijdschrift ten onzent,
dat met hare warmte prijst wat het bewondert, dat als zij de waarde van
dien lof verhoogt, door den schrijver of dichter de gave toe te kennen
iets nog beters te kunnen leveren, dan hij aanvankelijk
schonk—zoo vaak hoorden wij de opmerking maken: „Och, die
zeventiende eeuw!”—of: „Het was ook niet alles goud,
wat toen blonk!”—of: „Wanneer die modellen nu
leefden, het zou wel anders luiden!” Wij verheugen ons, door de
uitnoodiging een woord over het Cluys-werk van Huygens bij te
dragen, in staat te zijn het laatste te logenstraffen.”
De aanhaling is lang, maar ze was noodig, omdat in deze bladzij de
voornaamste grondslagen van Potgieters critiek liggen opgesloten, omdat
hij zelf hierin heeft aangegeven door welke middelen hij zijn doel
hoopt te bereiken. De voornaamste dezer middelen wenschen we thans
achtereenvolgens aan te geven en te bespreken.
De 17e eeuw tot voorbeeld. I. De
17e eeuw wordt door Potgieter steeds als een ideaal vol kracht en
schoonheid aan zijne tijdgenooten voorgehouden, de roem der voorvaderen
moet den nazaat eenerzijds prikkelen tot daden, [122]dat voorgeslacht waardig, aan den anderen
kant hem zijn zwakheid en krachteloosheid leeren inzien, want dan eerst
is verbetering mogelijk.
In bijna alle critieken straalt dat beginsel door. Reeds
Loots werd geprezen, omdat hij voortdurend wees
op dat volschoone verleden, omdat hij naar zijn vermogen die groote
meesters trachtte te volgen en te waardeeren. Hij „vergeleek
beurtelings, in meesterlijke trekken, het laffe tegenwoordige met het
schitterend verleden” en bestraft zijn tijdgenooten, die in dagen
van schande schaamteloos durfden feestvieren, alsof niet de vaderen
minachtend op zulk een verbasterd kroost neerzagen. En Staring! hoe wordt niet zijn liefde voor de gouden eeuw
geprezen; de criticus stelt hem daarom zelfs ten voorbeeld aan anderen.
„Wij wenschten dat onze jeugdige dichters, zooals Staring deed,
de poëten der zeventiende eeuw bestudeerden; hunne werken getuigen
van eene verstandige, opgeruimde, kloeke levensbeschouwing, die wij
ongaarne in de geschriften onzes tijds missen.” Mejuffrouw
Toussaint, die in navolging van Scott de graaf van Devonshire had geschreven, wordt
er op gewezen, dat daar niet haar weg ligt: de burgers der
17e eeuw, de mannen die Nederland tot grootheid voerden, dat
zijn de ware helden voor een Nederlandschen roman. „Mejuffr. T.
gevoelt, schoon zij het misschien niet begrijpt, dat onze historie niet
de personaadjes oplevert welke zij behoeft; groot in dien romantischen, hier niet geheel Walter
Scottschen zin, waren eigenlijk de eerzame burgers onzer republiek
nooit. Maar dat de lauwer, die het hoofd zal omkransen, van wie de
poezij, welke er in onze eenvoudiger toestanden ligt, aanschouwelijker
zal weten te maken, niet frisscher, benijdenswaardiger, duurzamer zal
zijn dan de lof voor een aardig tafereel van riddermoed of hofintrigue,
vaak en aan velen bedeeld: wie loochent het?”
In dezelfde beoordeeling wordt het betreurd dat Van
Lennep zich eveneens te veel overgeeft aan navolging van Scott,
en zich niet toelegt op schildering van echt Hollandsche toestanden.
„Indien hij zich de helft der studie, welke hij der middeleeuwen
wijdde, voor onze zeehelden, onze handelaars, [123]onze Staats- en Prinsgezinden, getroost had,
hoeveel verdienstelijker zoude zijn
populariteit, hoeveel duurzamer de vermaardheid zijner schriften
zijn!”
Zijn allesoverheerschende bewondering voor dien geliefden tijd van
Frederik Hendrik heeft Potgieter uitgesproken in de critiek van
Huygens’ Cluyswerk, het geheele artikel is bijna éen
doorloopende lofspraak op die glansperiode uit onze geschiedenis, zoo
zelfs, dat de schrijver onwillekeurig eenigszins partijdig is geworden.
Huygens, „een degelijk, een geheel, een
waar man,” is voor hem de incarnatie van
de 17e eeuw, alle goede eigenschappen welke Potgieter aan
dien tijd toekent, draagt hij—en meestal niet ten
onrechte—over op Huygens en juist daardoor wordt dat beeld te
idealistisch en dus onwaar. Vooral blijkt dat, als de bewondering ook
overgedragen wordt op de verzen: Potgieter eert den dichter om
den mensch, een stelling, die hij anders steeds verre van zich
werpt.
Nationale kunst. II. In verband
met het voorgaande eischt Potgieter van ieder schrijver, dat hij
nationaal, echt Hollandsch zij.
Dit echt Nederlandsche prijst hij in Staring
en Huygens, „die altijd Hollander
was,” hij waarschuwt Van Lennep: de
middeleeuwen, de riddertijd is voor ons niet het nationale; mej.
Toussaint, die Scott navolgt, moet op den
rechten weg gebracht worden: „een waarlijk Nederlandsche roman,
door een vrouw van haren aanleg, na ijverige studie, geschreven, zou,
verbeelden wij ons, een uitnemend werk zijn,”—van de
Pastorij te Mastland wordt gezegd: „En echter wij durven
onzen schrijver opgang beloven; Hollandsche toestanden, met een
Hollandsch hoofd gedacht, met een Hollandsch hart gevoeld, vinden nog
sympathie.”
Geen chauvinisme. III. Die zin
voor ’t nationale, de ware vaderlandsliefde, mag nooit tot
chauvinisme worden. In het prospectus van de Gids werd het
„lafhartige vleien der Hollandsche eigenliefde”
scherp gelaakt, en nooit zal men Potgieter kunnen beschuldigen van een
dergelijke handelwijze; hij durfde ook Nederlandsche kunst, als die ons
land onwaardig was, openlijk en luid afkeuren. „Wij hebben een
afkeer van de [124]bekrompene nationaliteit
welke het voortreffelijke loochent, dewijl het uit den vreemde komt, en
het gebrekkige opvijzelt, omdat het inheemsch is,” zoo zegt hij
in een artikel over „De kopijeerlust des dagelijkschen
levens” en uitgaande van dat beginsel spreekt hij een
vernietigend vonnis uit over een bij uitstek Nederlandsche onderneming:
De Nederlanden. Karakterschetsen, kleederdragten, houding en
voorkomen van verschillende standen, of zooals Potgieter het
uitdrukt: de Nederlanders dus, naar lijf en
ziel. Kort en krachtig is het oordeel, dat zeer zeker niet van
chauvinisme getuigt: „Stook een vuurtje van krullen onder de
schetsen, goed hout zijn ze niet waardig!”
Van zoo iemand is het te verwachten, dat hij ook het goede in de
vreemde letterkunde zal waardeeren, geen wonder dus dat Potgieter
steeds aanspoort tot bestudeering van ’t schoone, dat de
buitenlandsche literatuur te genieten geeft. Als volgende eisch van
zijn critiek noemen we daarom:
Studie van buitenlandsche werken.
IV. Bestudeering van de buitenlandsche letterkunde om daardoor de
inheemsche schooner en krachtiger te doen worden.
In zijn eerste critiek, een beoordeeling van de Verzameling van
Voortbrengselen van Uitheemsche Vernuften, die in de Vriend des Vaderlands van 1833 verscheen, prees Potgieter
de onderneming, welke ten doel had: „ons in de Poëzij voor
de eenzijdigheid te bewaren, welke den dood der kunst tengevolge
heeft.”
In 1837 kende hij reeds de belangrijkste schrijvers uit het
buitenland en had zich ook een oordeel omtrent den toestand der
literatuur in Engeland en Frankrijk gevormd. De invloed
der Duitschers is in de eerste gedichten niet te miskennen, de
neiging tot het sentimenteele, welke in die verzen te bespeuren is,
moet voor een goed deel daaraan worden toegeschreven, zooals Potgieter
trouwens zelf in zijn Leven van Bakhuizen erkent, waar hij zegt:
„Als de meeste eerstelingen waren zij, wat de manier betreft,
navolging: Feith had mij voor de vroegste tot model gestrekt,
vervolgens was ik bij de meesters onzer oostelijke buren school
gegaan ….” De reis naar Zweden breidde zijn
kennis bovendien uit over een [125]geheel nieuw en
tevens rijk veld der literatuur, waarvan Potgieter later ruim gebruik
maakte.
Hoezeer de criticus ijvert voor ’t bestudeeren der
buitenlandsche literatuur, toch wijst hij er nadrukkelijk op, dat dit
nooit mag ontaarden in een klakkeloos navolgen; wel moet de kunstenaar
het goede uit den vreemde waardeeren en voor zoover ’t met het
nationale strookt ook overnemen, maar steeds moet hij trachten op zijn
werk een eigen cachet te drukken; steeds moet hij oorspronkelijk
blijven. In Potgieters critieken keert dan ook telkens de eisch
terug:
Oorspronkelijkheid. V. Wees
oorspronkelijk.
Drost, die veel invloed op de vorming van
den jongen Potgieter heeft gehad, ijverde steeds voor
oorspronkelijkheid en wees zijn vriend met nadruk op die eigenschap
omdat deze op weg was „in Franschen geest” te gaan werken.
In dit opzicht had Drost zeker geen beteren volger kunnen wenschen;
niemand heeft meer dan Potgieter dit beginsel hoog gehouden. Zijn
ideaal was ook hier weer Huygens:
„Constantijn levert een der treffendste voorbeelden op, dat
ware oorspronkelijkheid ook onder de veelzijdigste beschaving niet te
loor gaat.”—Vervangen we hier den naam Constantijn door
dien van Potgieter, dan blijft de zin even waar
als zooeven: veelzijdig beschaafd en toch oorspronkelijk, dat is zijn
hoofdkenmerk als dichter en prozaïst. Alles wat hij geschreven
heeft, draagt zijn stempel, men behoeft slechts enkele regels te lezen,
of men herkent dadelijk zijn stijl, zijn taal, zijn denkbeelden. In
bijna alle critieken herhaalt hij dan ook den eisch: wees individueel,
wees u-zelf. In den Vriend des Vaderlands van
1835 bij een beoordeeling van: Keur van Scherts en Luim, door
onderscheidene Nederlandsche Dichters, hooren we ’t reeds.
Potgieter bespreekt daar: Lof der schoonen en bij mijne Aanteekening
als Bruidegom van A Sifflé en keurt
het vers af, want—zegt hij—„Een aangeteekende
Bruidegom is een alledaagsche situatie, ik geef het u toe, maar, mijn
Hemel! waarom moet er een vers op gemaakt, zoo men niet
oorspronkelijk weet te zijn, als Van Lennep het was bij een
diergelijke gelegenheid!” [126]
Loots werd vooral geprezen, omdat hij
nationaal en oorspronkelijk was; de 18e eeuw noemde
Potgieter de eeuw der „belachelijke navolgingszucht,” de
dichtgenootschappen berispten den jongen kunstenaar en keurden zijne
verzen af, „hij is oorspronkelijk, waarom zoude hij niet navolgen
als wij?” Dat wenschten ze.
Staring is een van Potgieters
lievelingsdichters, hij de Geldersman, de Nederlander in hart en
nieren, heeft door de hem eigen kernachtige wijze van zeggen,
„door zijne veelzijdige beschaving en ware
oorspronkelijkheid,” het hart van den criticus gestolen; deze
juicht als de gedichten van den heer Van den Wildenborch ten tweeden
male gedrukt worden, ’t is voor hem een bewijs, dat er
vooruitgang te bespeuren is, dat individualiteit op prijs wordt
gesteld.
Hasebroek, die volstrekt niet doorloopend
geprezen wordt, stelt Potgieter toch vrij hoog, en wel vooral wegens
zijn oorspronkelijkheid; van Beets’
José wordt gezegd: „José scheen ons een
geniale eersteling. Zijn gebreken wogen misschien tegen zijn
schoonheden op, maar de eerste waren nagevolgd, de laatste
oorspronkelijk”, en juist daarom is er hoop voor de toekomst;
mejuffrouw Toussaint, die in den Graaf van
Devonshire Scott volgde, wordt gewaarschuwd, dat ze niet op den
goeden weg is: enkele bladzijden uit den roman getuigen, dat zij niet
behoeft na te volgen. „Waarom,” vraagt Potgieter haar
welmeenend, „waarom toch navolgingen
geleverd, als men zoo goed oorspronkelijk
schrijft!”
Ten Kate ontvangt een dergelijke, maar veel
scherpere waarschuwing: „Het deert ons, dat iemand, bedeeld met
een zoo veel belovend talent, als dat van Ten Kate, bij zijn optreden
in onze letterkundige kringen scheen, ondanks allen raad, naar geene
ontwikkeling van wat er oorspronkelijks in hem schuilt, streeft,”
zegt Potgieter in zijn bekend artikel over „de Kopijeerlust
des dagelijkschen levens,” een zevental schetsen van Ten Kate
besprekende. Veel hooger stelt de criticus in diezelfde beoordeeling
een schetsje van den onbekenden G. H. Clemens,
alleen omdat deze wel zichzelf is. „Het scheen ons, dat de
oorzaak van zijn opgang in het talent [127]school,
waarmede hij van zijne individualiteit partij trok.”
En Klikspaan: „courage
monsieur,” roept Potgieter hem aanmoedigend toe,
„courage monsieur, voilà de
l’originalité!” Beeloo
wordt geroemd, omdat hij een „oorspronkelijk lierdichter
is”; op Busken Huet eindelijk wordt de
bekende versregels van Alfred de Musset
toegepast: „Mon verre n’est pas grand, mais je bois dans
mon verre,” en, voegt Potgieter erbij: „Daarop komt het
aan; dat doet leven!”
We besluiten onze bespreking van dit gedeelte met een aanhaling uit
de critiek op Huygens’ Cluyswerck, waarin het geheele streven van
Potgieter in enkele woorden is samengevat: „Wedijveren met den
vreemde,—geen navolging van deze—moet ons doel zijn!
Waardeering, ontwikkeling, volmaking van hetgeen er oorspronkelijks in
ons schuilt, och of zij de plaats verving van gehuichelde geestdrift,
die slechts tot naäperij leidt!”
Juist omdat Potgieter wenscht: Wedijver met den vreemde, doch
geene navolging, is hij geen beslist aanhanger van de romantiek,
maar evenmin een volgeling van Bilderdijk en zijne school. We stellen
daarom als volgend kenmerk:
Nieuwe nationale letterkunde. VI.
Potgieter is nòch een aanhanger der romantiek, nòch
een volgeling van Bilderdijk, maar wordt de stichter van een nieuwe
nationale letterkunde.
In een paar zinnen heeft hij in de beoordeeling van den Graaf van
Devonshire zijn standpunt uiteengezet. „Wij weten
niet,” zegt hij, terwijl hij zich afkeurend uitlaat over de
ophemeling van Van Lenneps geschiedkundige
romans, „wij weten niet wat gevaarlijker is, òf deze
maatstaf voor onze romantiek, òf de onoordeelkundig aangeprezen
navolging van Bilderdijk voor onze poëzij. De eerste overlaadt ons
met kopijen van kopijen, de laatste bedreigt ons met overvloed van
klinkende woorden, bij armoede van gedachten; beide weren alle
zelfstandige ontwikkeling van het talent, dat er in onze jeugdige
schrijvers schuilen mogt.”
Daarom waarschuwt hij telkens Van Lennep,
hij tracht dezen te brengen tot de 17e eeuw, maar het gelukt
niet; bij Mejuffrouw Toussaint slagen dezelfde
pogingen beter. [128]Byroniaansche
zwartgalligheid wordt gecritiseerd: „Levensmoeheid in de jaren,
waarin men levensbloei verwachten mogt, eene negatieve rigting, die
eindigt met ook over zich zelven onvoldaan te zijn …. valt
in 1838 de studie van dien dichter nog aan te bevelen? Laat men ons
veroorloven er zedig aan te twijfelen; misduide men het niet, wanneer
wij er onze jeugdige dichters voor waarschuwen.”
Het grillige, akelige en doellooze in de romantiek wordt eveneens
bestreden; hij wenscht motiveering van de handeling, niet een louter
heerschen van ’t toeval. Tegen deze overdrijving van een in vele
opzichten goed beginsel waarschuwt hij ernstig in de beoordeeling van
Beets’ Guy de Vlaming. Hij zegt
hieromtrent het volgende: „Een woord over het akelige, eer wij
voortgaan. Verstaat gij door akelig een wereld bij toeval ontstaan, met
wezens bevolkt, die onderling de grilligste tegenstelling opleveren,
als Quasimodo, de Esmeralde en Claude Frollo b.v., waarin, om eene treffende verwarring te
doen plaats grijpen, een bruiloftsstoet een lijkstaatsie
overrijdt;—waarin dat erger is, zoowel de tuchtigende roede van
de Nemesis der Ouden, als het Alziend oog onzer Voorzienigheid
ontbreekt, en even teugellooze als redelooze driften aldus heerschappij
voeren; neen, elkander doelloos bestrijden;—noemt ge die wereld
de wereld der Romantiek, ik zal met u uitroepen: „horrible,
horrible, most horrible!” En iets verder: „Een rustiger
tijdperk is aangebroken, het gewone leven is weer prozaïscher; al
wie idealiseert vindt een luisterend gehoor. Wij keurden daarom de
gruwelen in José af, wij prijzen in Kuser het
overwigt der vrouwen, het weinig feitelijke van den moord;—hoe
verdedigen wij dan het sombere van Guy de Vlaming?”
Potgieter heeft dus tegenover de Romantiek zijne gewone wijze van
doen gevolgd: wat hij in dit voortbrengsel van vreemden bodem goed
vond: de dichterlijke taal, de stoute beeldspraak, de kracht waarmee de
dichter door zijn overtuiging wist uit te komen, in ’t algemeen
gezegd het verjongende element, heeft hij gewaardeerd en
geprezen, maar voor overdrijving, die hem schadelijk voor den bloei
onzer letteren voorkwam, meende hij te moeten waarschuwen. Mede door
[129]zijn critiek en door zijn besliste afkeuring
van ’t geen hij in de romantische richting verkeerd vond, heeft
deze beweging nooit een zoo hooge vlucht genomen, als in andere landen
het geval is geweest. Tegenover de sombere, dweepzieke romantiek der
middeleeuwen stelt Potgieter onze kerngezonde 17e eeuw. De
letterkundige heeft volgens hem een hoogere roeping dan ’t
uitwerken van allerlei fantasieën; zijn doel is niet de prikkeling
der zenuwen van de lezers, niet louter vermaken, maar
verbeteren. „Dubbele tanden moeten uitgetrokken.”
Vandaar dat Potgieter wel wenscht realisme, maar gezien met de
oogen der liefde, met oog voor ’t schoone. Hij wil de
dingen niet zien zooals ze precies zijn, maar zooals hij wenschte, dat
ze waren. Potgieter is idealist, dat getuigt bijna ieder zijner
werken. Men neme eens het Leven van Bakhuizen
in handen en zie dan hoe hij alles wat daarin beschreven is, heeft
aangeraakt met den tooverstaf van zijn idealisme.
Als een volgend kenmerk van zijn critiek kunnen we dus
vaststellen:
Idealistisch realisme. VII.
Potgieter wenscht wel realisme, maar geïdealiseerd. Naturalisme
keurt hij streng af. Het duidelijkst komt dat alles uit in het
artikel: De kopijeerlust des dagelijkschen levens, waarin de
Camera van Beets, Studententypen
van Klikspaan en nog enkele schetsen besproken
worden. Potgieter tracht zijne meening duidelijk te doen uitkomen, door
vergelijking met de Vlaamsche schilderschool, die gewone huiselijke
tooneelen op het doek bracht, dat is wel geen hooge kunst, maar toch
kunst, „wanneer gij talent genoeg bezit om dat te
idealiseeren; wanneer uw open zin er de natuur met liefde in waardeert
en geniet.”
Dickens is de voorganger van de
tegenwoordige „Schetsen of Typenmanie”; en kenmerkend voor
Potgieters wijze van beschouwing is het, dat hij, na veel in dezen
schrijver te hebben afgekeurd, er op laat volgen: „Ter
vergelijking van dit alles bezit hij groote juistheid van opmerking in
kleine karaktertrekken, veelzijdigen zin voor maatschappelijke
toestanden, eenen bewonderenswaardige stijl, waaraan onze vertalers
slechts zelden regt weten te doen, en hoogste lof! een vurig
[130]geloof, aan het goede, aan het
onsterfelijke, aan het goddelijke in den mensch! Het is vooral om die
laatste, onwaardeerbare eigenschap, dat ik moed heb hem te
verwijten, dat hij de kunst van haren vorstelijken zetel heeft
afgerukt, haar—laat mij de woorden van Professor Geel mogen
bezigen:—„een festijn heeft laten geven in een
gaarkeuken!”
Eerst als men goed deze beginselen van Potgieter in het oog heeft
gevat, is het mogelijk te begrijpen dat de Camera Obscura in
vele opzichten moest worden veroordeeld, terwijl de
Studententypen grooten lof verwierven. Laten we dit met de
woorden van den criticus zelf toelichten.
„Wij zijn van zelven tot de verklaring genoopt, waarom wij
niet onvoorwaardelijk met Hildebrand sympathiseren. Het boek heeft tal
van verdiensten, en wij zullen daaraan straks onbekrompen regt doen,
maar er faalt voor ons gevoel een hoofdverdienste aan, welke wij zoo
gaarne bij en boven die alle zouden huldigen…. O dat eene
liefde als die voor de taal, door zijn werk zoo heerlijk verkondigd,
zich over alles had uitgebreid, hoeveel schoonere vruchten zou het
dragen, dan wij er nu aan dank mogen weten, hoe talrijk zij
zijn!”
Omdat deze liefde, dit gevoel voor ’t goede in den mensch, de
humane levensbeschouwing, die afbreekt om te verbeteren en die
welwillend het goede op den voorgrond plaatst, in de beschrijving van
de Familie Stastok ontbreekt, keurt Potgieter zelfs deze,
overigens uitstekende schets, in beginsel af. „Wij zouden haar
toejuichen, zoo Hildebrand ook zich zelven een weinig edelmoediger had
prijs gegeven; zoo hier en daar een straal van licht het donkere
tafereel had opgeluisterd: „zoo het doel dier schets hooger
ware.” En zelfs het beroemde gedeelte, waarin Keesje, het Diakenhuismannetje, zijn geschiedenis vertelt,
kan de goedkeuring van den criticus niet wegdragen; hier toont
Hildebrand wel gevoel, wel liefde, maar hij „verkwist het aan
iemand, die er weinig regt op heeft.” Keesje had reeds jaren lang
genadebrood gegeten en zoo iemand wekt bij Potgieter geen
sympathie.
Klikspaan daarentegen is een man naar
’t hart van den criticus; zijn werk stelt hij verre boven dat van
Beets, niet [131]juist
omdat de eerste beter schrijver is, maar omdat zijne ideeën
omtrent de strekking der kunst volkomen met die van Potgieter
overeenstemmen. De laatste zegt het Klikspaan
na: „Dat er iets edelers en moedigers is in het uit liefde
berispen, al valt de tong of de pen wat scherp en vinnig uit, dan in
het eentoonig steken van de loftrompet.”
De auteur wenscht niets als Beets eenvoudig te teekenen, te
berispen, neen, hij wil verbetering, „zijn doel reikte
hooger: zoo het aan hem stond, hij zou ons vaderland eene schooner,
roemrijker, gelukkiger toekomst willen waarborgen.” „Hij
wilde (den student) aanschouwelijk maken in het goede en in het kwade,
opdat al wie invloed op hem uitoefenen, het eerste mogen waardeeren,
het laatste te keer gaan, vooral, omdat hij zich aan hem zelven
spiegelen zou.”
Het hooge ideaal, dat Potgieter in Beets’ Camera tevergeefs
zocht, vond hij in de Studententypen, en daarom beoordeelde hij het
laatste werk zooveel gunstiger dan ’t eerste. Hoe duidelijk komt
het hier aan ’t licht, dat het onmogelijk is, Potgieters
critieken goed te begrijpen, als men de grondslagen er niet van
kent.
Uit het bovenstaande volgt noodzakelijk, dat een eenvoudig
beschrijven van de werkelijkheid, zuiver realisme dus, niet in de lijn
van Potgieter ligt en veel minder is van hem te verwachten, dat hij het
naturalisme zal goedkeuren. Een paar aanhalingen mogen dienen om
te bewijzen, dat deze laatste bewering waar is. Beets schreef eenige
schetsen in het meermalen genoemd werk De Nederlanden, o. a. ook
de Leidsche Peuëraar en hiervan zegt de criticus alleen:
„Hoe kon de blik van Hildebrand zoo lang op de afzigtelijkheid
wijlen?” Van een andere bijdrage heet het: „Wij maakten
door de Amsterdamsche kermis kennis met den heer J. W. Kirchner,
maar wij passen elkander niet. De wijze waarop hij ons onderscheidene
harer tooneelen schildert, is door en door gemeen, zulk een
veraanschouwelijking daalt beneden de kunst.”
Thans een enkel woord over de verhouding van den criticus tot den
godsdienst. We wenschen dit aldus te formuleeren: [132]
Potgieter en de godsdienst. VIII.
Potgieter is niet ongodsdienstig; zijn godsdienst is een practisch,
werkzaam Christendom.
Werk en bid! is zijn zinspreuk; het woord dat ook Willem van
Oranje tot richtsnoer van zijn werkzaam leven had gekozen. Daarom wordt
ook het dwepend geloof van Da Costa afgekeurd;
bijna al diens verzen eindigen met een betuiging van vast vertrouwen in
de komst van het duizendjarig rijk en hiervan zegt de beoordeelaar der
„Hollandsche Politieke Poëzij: „Laat ons er opregt
voor uitkomen, het staren op die toekomst, ons in de laatste drie
verzen van den heer Da Costa met zoo gloeijende verwen afgemaald,
bedreigt zijne ijverigste pogingen met vruchteloosheid, slaat al zijne
raadgevingen met den vloek van het onbepaalde, en dreigt in een
lijdelijk Christendom gaven en krachten te verteeren aan wier degelijke
werking ons arm vaderland meer dan ooit behoefte heeft.”
Door deze opvatting van het godsdienstige ontstond de strenge
kritiek „Piëtistische Poëzij”, die in 1853
naar aanleiding van de uitgave der gedichten van de toen pas gestorven
jonge dichteres Albertine Kehrer geschreven
werd, en die Beets en Potgieter voor goed van elkaar verwijderde.
„Er schijnt slechts ééne snaar op deze lier geweest
te zijn,” zegt de criticus en nadat hij duidelijk zijn tegenzin
omtrent dit slappe, dwepende Christendom heeft uiteengezet, vervolgt
hij: „Zoo er onder onze grootste mannen geweest zijn, die getuigd
hebben, dat zij, in hunne beste daden, slechts in beoefening bragten,
wat zij leerden, staande aan de schoot hunner moeder, het geheim
schuilt daarin, dat de godsvrucht dier even vroede als vrome vrouwen
niets droomzieks noch dweepends had, dat zij zoowel in verdraagzamen
als verheven geest hervormd heeten mogt, dat bij haar,
huiselijk-hollandsch uitgedrukt, „doen vóor
zeggen” ging.”
Ook in dit opzicht richt Potgieter zich dus naar de zoo hoogvereerde
17e eeuw.
Hooge eischen der critiek. Uit al
het bovenstaande is gebleken, dat de redactie van De Gids in
zijn beoordeelingen aan den kunstenaar hooge eischen stelde en niet
gemakkelijk [133]te bevredigen was. Reeds het simpele
feit, dat een werk waardig geoordeeld werd gecritiseerd te worden,
toonde dat Potgieter het vrij hoog schatte, prullen wenschte hij
niet te beoordeelen. „Uit de kritiek van het slechte leert men
toch eigenlijk niet meer, dan dat het slechte slecht is; onvruchtbare
arbeid!” Treffen we toch een critiek over een minderwaardig werk
aan, dan had Potgieter bij ’t schrijven een bijbedoeling: de
beoordeeling van Galama b.v.
geschiedde niet in de eerste plaats om Schut op
diens fouten te wijzen, maar om de onbevoegdheid der toenmalige critiek
te demonstreeren; de „Piëtistische Poëzij”
van Albertine Kehrer was een welkome aanleiding
om te protesteeren tegen het dweepzieke in den godsdienst en te wijzen
op het groote verschil tusschen dit Christendom en dat, hetwelk de
voorvaderen schraagde in den zwaren strijd tegen het overmachtige
Spanje.
Strenge critiek. Streng is de
criticus zeer zeker, dat mòest hij zijn volgens zijn beginselen:
„dubbele tanden moesten uitgetrokken”—maar als de
kunstenaar werkelijk lof verdient, wordt deze hem niet onthouden.
Alleen onvermengde lof wordt hem zelden of nooit toegezwaaid.
Potgieter weet, dat volmaaktheid bij den mensch niet bestaat en hij
vindt, dat de criticus zich zelf een brevet van onbevoegdheid uitreikt,
als hij niet anders weet te doen dan bewierooken. Dat is blind zijn
voor de gebreken van een werk. Daarom vraagt hij ook in zijne
beoordeeling van Guy de Vlaming: „welke waarde zou hij
(Beets) aan onze lof mogen hechten, indien wij alles van hem even fraai
vonden?” Dit was de gewoonte der dichtgenootschappen, door
Potgieter zoo afgekeurd.
Waarderende critiek. Dat hij weet te
waardeeren, bewijzen de critieken van Loots,
Staring, Huygens,
Kneppelhout, Beets
(vooral waardeering van diens taal), Helvetius
van den Bergh (De Neven), Koetsveld, Da Costa, Beeloo, Bogaers en Busken Huet.
Dit blijkt vooral ook uit het feit, dat de beoordeelingen niet
uitsluitend afbrekend, maar bijna altijd tevens opbouwend
zijn. Dit is een bizondere, zeer te waardeeren eigenschap van
Potgieter, en vooral daardoor was zijn critiek zoo vruchtdragend.
[134]We wenschen dit nog even meer in
bizonderheden na te gaan.
Opbouwende critiek. IX.
Potgieters critiek is meestal opbouwend.
Hij wenscht verbetering; afbreken is niet voldoende, wel is het
uitstekend den auteur te wijzen op zijn fouten en tekortkomingen, maar
tevens moeten hem de middelen aan de hand gedaan worden die hem op
’t goede spoor brengen. We behandelen deze beide onderdeelen
gelijktijdig.
In de critieken treffen we tal van waarschuwingen en vingerwijzingen
aan, vooral voor de jonge schrijvers.
In de beoordeeling der Poëzij van J. P.
Hasebroek legt Potgieter, na veel goeds in den dichter te hebben
geprezen, den vinger op de wonde, hij wijst aan waar de auteur op den
verkeerden weg is en zegt daarom: „de heer Hasebroek wachte zich
voor dat blinkende, zijn hoofdgebrek” en op een andere plaats:
„Zouden wij den heer Hasebroek nog behoeven te verzekeren, welke
grootsche verwachtingen onze letterkunde van hem koestert, hoe zij bij
zoovele oorspronkelijkheid hem slechts voor overdrijving van deze,
die gezochtheid wordt, heeft te waarschuwen, om hem eene der beste
plaatsen op onzen Zangberg toe te kennen?”
Om dezelfde reden raadt Potgieter de jonge dichters aan voorzichtig
te zijn bij het bestudeeren van Byron;
kenmerkend voor zijn richting is het verwijt, dat hij richt tot de
vroegere critiek: „Het had de critiek van dien tijd betaamd te
waarschuwen voor eene sombere onware levensbeschouwing, die eensklaps
onder onze jeugdige dichters mode werd”—dit natuurlijk
tengevolge van den verkeerden invloed van den Engelschen meester.
Beets wordt, zooals we reeds vroeger zagen,
in de beoordeeling van de Camera er met nadruk op gewezen wat
hem ontbrak: de liefde, de ware humaniteit, en tegenover hem
wordt als een voorbeeld Klikspaan gesteld;
Ten Kate, de dichter, die zich ook aan ’t
schrijven van schetsen waagde en daarin zijn bloemrijkheid van stijl
niet verloochende, wordt zeer hardhandig terecht gezet, maar toch
ontbreekt ook hier het opbouwende element niet. Men hoore slechts:
[135]
„Gemis van zin voor het eigenaardige van zulke toestanden, een
voorbeeldeloos gezwollen toon, zij maken de lezing der stukjes van den
Heer t. K. vermoeijend; hij schijnt van geen ding ter wereld meer
afkeer te hebben dan van eenvoud. Luister naar deze beschrijving:
„En nu gij uw oogen slaat op dien glazen kast, waar de geribde
kinkhoornen, de zilverglanzige schelpen, de geschubde meirminnen, de
paarlemoerkleurige doosjes, en de anderhalf duim groote visschertjens u
als de Laren en Penaten aanlachen, nu bevindt gij u geheel in een
tooverwereld, en zijt gij voorbereid op de komst der vrouw des huizes.
Zij heeft u gehoord: daar nadert zij, de nachtegaal van dit rozenbosch,
de odaliske van dezen harem; de Eva van dit Eden …. Der
schepping heerlijkheid, wat is zij, dan de vrouw?”
Al dat moois geldt een hartig, pootig wijf, dat wij, in gramme
vlaag, een vischteef noemen: De Scheveningsche
Vischvrouw.”
Ten Kate zal zeker bij ’t lezen van
deze onbarmhartige critiek geen prettig oogenblik gehad hebben, maar
toch, toen hij later kalm nadacht, zal hij ingezien hebben dat
Potgieter gelijk had; deze toonde hem, hoewel op onzachte wijze, zijn
feilen, wees aan wat hem ontbrak, en zoodoende was verbetering
mogelijk. Bovendien de bedenkelijke aard der kwaal wettigde het
krachtig ingrijpen van den geneesheer.
De schoonste triomfen heeft deze wijze van critiseeren gevierd in de
ontwikkeling der talenten van Mejuffrouw Toussaint. De beoordeeling van haar eersten roman De
Graaf van Devonshire is de stoot geweest die haar in eens op den
rechten weg bracht en haar voerde tot een onvergankelijken roem. Dit te
hebben bewerkt is een der grootste verdiensten van den criticus
Potgieter.
We nemen thans eenige regels uit het bedoelde artikel over, om
nogmaals duidelijk in ’t licht te stellen, hoe echt humaan de
beginselen van den schrijver waren en met hoeveel ernst hij de hem
opgedragen taak trachtte te vervullen.
„Het vóór ons liggend boek bewijst, dat haar
eene buitengewone verbeeldingskracht bedeeld is, dat zij een sieraad
onzer letterkunde worden kan, zoo zij haren voortreffelijken aanleg
door ijverige studiën ontwikkelt en volmaakt. Het is de
voorwaarde [136]van duurzamen roem: waarom zouden wij
het uit kwalijk begrepen hoffelijkheid verzwijgen? De weg naar de
hoogten der kunst heeft dit met alle wegen des levens gemeen, dat wij
ons dien zelve moeten banen, over menig struikelblok en langs menigen
hinderpaal. Het staat niet in de magt der vriendschap, helaas! het is
zelfs der liefde niet vergund, ons de heide, het distelveld, den
woesten vloed te besparen; slechts de ervaring mag ons bij wijlen
welmeenend waarschuwen: „Niet verder op dat pad, gij zoudt
verdwalen!” Waarom wantrouwt overdreven eigenliefde haar zoo
dikwijls; waarom kost het der schrijveren ijdelheid zooveel, te
bekennen dat zij mensch zijn geweest, dat zij gedwaald
hebben!”
Gelukkig Mejuffrouw Toussaint, die op haar
weg zulk een ervaren en welmeenenden raadgever ontmoette; heerlijke
voldoening voor den vriend, die mocht zien, hoe schoon de vruchten
waren welke zijn raad droeg.
Potgieter wees de schrijfster er op dat ze
op den verkeerden weg was; navolgingen te schrijven van Scott en Van Lennep mocht niet haar
doel zijn, dat doel moest hooger reiken: oorspronkelijk werk
moest geleverd worden, echt Nederlandsche toestanden, tooneelen uit
onze roemrijke geschiedenis, dàt waren onderwerpen, haar talent
waardig. Wel was Mej. Toussaint in den beginne smartelijk getroffen
door de strengheid der critiek, die met vaste hand de gebreken van den
roman aanwees en zoo het heiligdom, dat zij had opgebouwd, ontwijdde;
maar ze erkende weldra dat de criticus haar een onschatbaren en tevens
welmeenenden raad had gegeven. Eere zij haar, dat ze zich niet door
„der schrijveren ijdelheid” liet verblinden en dat ze zich
opmaakte om de goede verwachtingen die de ervaren vriend van haar
koesterde, niet te beschamen. Na twee jaren reeds kon zij in Het
Huis Lauernesse een kunstwerk leveren, dat de hoogst gespannen
verwachtingen verre overtrof en met dankbaarheid dacht ze later terug
aan Potgieter, die door zijn eerlijke critiek de rechte leidsman was
gebleken1. [137]
Potgieter en Braga. We merkten reeds
vroeger op, dat Potgieter streng was in zijne critiek, hij
stelde hooge eischen en wees, al was hij in een artikel vol lof over
het werk van een auteur, toch steeds op de schaduwzijden, op het minder
gelukkig geslaagde. Vandaar—en vooral ook omdat hij bij zijne
beoordeelingen uitging van vaste beginselen, die hij nimmer
verloochende, en dus alleen goedkeurde wat voldeed aan de door hem
gestelde eischen,—dat hij den naam kreeg van niet
onpartijdig te zijn, dat hij volgens zijn tegenstanders deel
uitmaakte van een letterkundig bentgenootschap, waarvan de leden
elkander onderling bewierookten en al het andere afkeurden. Niemand
heeft deze zoogenaamde partijdigheid scherper gecritiseerd dan
Ten Kate in Braga, „het
tijdschrift heel in rijm.” In de „Karakteristiek onzer
vaderlandsche tijdschriften” wordt de Gids iemand
genoemd, die „zijn vrienden likt, de ontzette groenen
dondert” en in „Eene huishoudelijke Vergadering van
de Redacteuren van den Gids; gevolgd door de plechtige
installatie van een nieuw Lid” herhaalt de dichter deze
beschuldiging nogmaals op geestige wijze. De novitius wordt aangenomen,
omdat hij den juisten maatstaf voor de Gids-critiek heeft gevonden:
„Et pro symbolo kiezabo:
„Lik-je mij, ik lik-je
weêr!”
Dat zal dus de leus zijn bij ’t beoordeelen van
boekwerken. In het artikel: „Een en ander over het tijdschrift
„Braga”, verschenen in den 23sten jaargang
van „Noord en Zuid”, wordt zelfs gezegd:
„de Gids, die het alleen reeds door zijn ingenomenheid met
de romantische richting bij hen verkorven zou hebben, konden ze
bovendien niet uitstaan om zijn zelfingenomenheid, zijn pedanterie en
het meedoen aan de onderlinge aanbidding eener bepaalde
kliek.”
Dit is m.i. totale miskenning van
Potgieters werken als criticus. Wat de ingenomenheid met de romantische
richting betreft, daaromtrent is in de voorgaande bladzijde al genoeg
gesproken, om in te zien dat deze bewering in haar consequentie onjuist
is; de zelfingenomenheid, de pedanterie, zou ik willen [138]noemen: bewustzijn van eigen kracht.
Potgieter wist wat hij wilde en wat hij beteekende, zijn beginselen en
gaven verbergen kon noch mocht hij doen; maar wie zijn kritieken
onbevooroordeeld en gezet overleest, zal geenszins den indruk krijgen,
dat hier een pedant mensch aan ’t woord is.
Onpartijdigheid. Partijdigheid,
„onderlinge aanbidding van een bepaalde kliek,” lag wel
allerminst in zijn karakter. „Naam, levensbetrekking noch
politieke opinie zullen mij doen oordeelen”, zoo schreef
Drost eens aan Potgieter en deze kon dat zijn
vriend met volle overtuiging nazeggen. Men leze nog maar eens het
gedeelte over uit de critiek op Huygens’
Cluyswerck, dat we reeds vroeger hebben aangehaald. Voor
partijdigheid staat een karakter als dat van Potgieter te hoog;
onderlinge aanbidding, bewierooking, haatte niemand meer dan hij,
zooals we boven met tal van voorbeelden hebben aangetoond; hoe scherp
heeft hij niet dat gebrek, het euvel der maatschappijen en
dichtgenootschappen, gecritiseerd! Bovendien de redactie van de
Gids ging in dezen zóo ver, dat het werk der redacteuren
gewoonlijk niet beoordeeld en zelfs niet in het tijdschrift
aangekondigd werd.
Mochten de kritieken van Potgieter soms eenige aanleiding tot een
dergelijke beschuldiging gegeven hebben, dan vloeit dit voort uit het
zeer verklaarbare feit, dat hij een werk waarin hij zijn eigen
gedachten terugvond, dat rustte op beginselen die ook de zijne waren,
gunstig beoordeelde, terwijl hij afkeurde en moest afkeuren, wat daar
tegen indruischte. Toch wist hij ook in deze gevallen het goede in den
schrijver te waardeeren en steeds was zelfs ook dan zijn critiek
opbouwend. En dit is toch waarlijk niet het werk van een partijdigen
criticus.
Beteekenis van Potgieters critiek.
Ten slotte nog een enkel woord over de beteekenis van zijn critiek voor
onze letterkunde. In éen zin is het aan te geven: Potgieter
is de leider van de geheele literaire beweging gedurende het midden der
19e eeuw. Door zijn krachtig ingrijpen is het gelukt een einde te
maken aan de heerschappij der dichtgenootschaps-poëten;
voortzetting van de literatuur der 18e eeuw was na het
optreden van De Gids onmogelijk, de ondergang [139]van Yntema’s tijdschrift De
Vaderlandsche Letteroefeningen, getuigt hiervan. Het sombere,
ongemotiveerde en grillige in de Romantiek keurde hij af, en door zijn
waarschuwende stem werden de dichters ook in dit opzicht op het rechte
spoor gebracht, vandaar dat deze richting in ons land nooit heeft
kunnen domineeren. Zoodoende ontstond langzamerhand weer een nationale
letterkunde, die in de werken van Potgieter zelf en in de romans van
mevrouw Bosboom-Toussaint haar hoogtepunt
bereikte.
Staring is zijn populariteit voor een groot
gedeelte aan Potgieter verschuldigd, van Huygens kan hetzelfde worden getuigd, terwijl Cats na
’t verschijnen van het Rijksmuseum veel van zijn literaire
beteekenis verloor.
Potgieter en de jongeren. Teekenend
is het dat zelfs de generatie van 1880, die zoovele literatoren
onbarmhartig van hun voetstuk heeft gestooten, zich nimmer over
Potgieter in ongunstigen zin heeft uitgelaten. Het is bekend hoeveel
Perk hield van Potgieter, en Kloos zegt van hem:
„Nooit heeft misschien een ander schrijver geleefd, bij wien de
natuur zóo tot kunstige kunst, maar tevens die kunstige kunst
weer tot natuur was geworden, als de zeldzame Potgieter, een man
zóo eigen, zoo individueel in heel zijn innigste wezen, dat het
eenvoudigste iets ongewoons kreeg onder zijn behandeling, zonder dat
men toch ooit zich behoefde te beklagen, daar het ongewone zou zijn
geworden tot onnatuur. Over twee honderd jaar zal Potgieter nog omhoog
staan als een door geestige gevoeligheid onsterfelijk, soms subliem
auteur.”
Hoogst verblijdend mag ook het feit genoemd worden, dat een der
meest ernstige werkers onder de jongeren, Albert
Verwey, in zijn „Leven van Potgieter” een
kunstwerk heeft geschapen, dat getuigt van warme liefde en diepen
eerbied voor den grooten meester. [140]
